Бөрйән районы топонимдарының һүҙьяһалышы

'

Бөрйән районы топонимдарының һүҙьяһалышы'

Һәр бер телдә һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр мотлаҡ бер системаға, морфологик һәм грамматик ҡанундарға буйһонған була.

Топонимияла ла шул уҡ хәл. Улар үҙҙәренең һүҙьяһалыш формалары, төҙөлөшө яғынан ғәжәп төҙөк һәм тәбиғи система барлыҡҡа килтергәндәр.

Р.Шәкүр үҙенең хеҙмәте буйынса һүҙьяһалыш йәһәтенән өйрәнелгән атамаларҙы ҙур ике төркөмгә бүлеп йөрөтөргә мөмкин: ябай һәм ҡушма исемдәр.

“Ғәҙәттә, төп килештә килгән һәм тамыры бер генә һүҙҙән торған, шулай уҡ тамыр һүҙгә ялғауҙар ҡушылып (йәғни морфологик юл менән) яһалған исемдәр ябай атамалар төркөмөнә ҡарай”, – тигән.

Топонимдарҙы һүҙьяһалыш яғынан төркөмләүҙә мәктәп программаһында үтелгән “Һүҙьяһалыш” темаһы буйынса төркөмләү ҡулайыраҡ, сөнки ул киң ҡатлам уҡыусыларына аңлайышлы. Был бүлек буйынса эшләгәндә, мәктәптә алған белемдәрҙән тыш, Усманова М.Ғ., Абдуллина Ф.Ф. әҙерләгән ҡулланма ла ҙур ярҙам итә.

2.1. Ябай атамалар

Улар үҙҙәре ике төркөмгә бүленә:

Тамыр һүҙҙән торған топонимдар

Күбеһенсә кеше исемдәренән, этнонимдарҙан торалар.

• Кеше исемдәренән: Нөгөш, Монасип, Нәби, Раҡай. һ.б. (Ҡушымта 1)
• Этнонимдарҙан: Ямаш, Мишәр, Ҡалмаҡай, Ҡыпсаҡ, Һарт һ.б. (Ҡушымта 2)

Шулай уҡ сифаттан, исемләшкән ҡылым формаларынан исемгә күсеп, атамаға, яңғыҙлыҡ исемгә әйләнгән киткән топонимдар бар

• Һандарҙан: Беренсе күпер, ҡаяһы, Өсөйлө. (Ҡушымта 3)
• Сифаттарҙан: Ҡыҫыҡ, Тәпәнәк, Һаһыҡ, Бәләкәй һ.б. (Ҡушымта 4)
• Ҡылымдарҙан: Етмәҫ, Шыуҙырғыс, Ығышма һ.б. (Ҡушымта 5)

Тамыр һүҙҙәргә төрлө һүҙ яһаусы ялғауҙар ҡушылыу менән барлыҡҡа килгән атамалар: Таш+лы, Кәртә+ле, Күпер+ҙ(л)е, Ҡайраҡ+лы, Өйрәк+ле, Уҫаҡ+лы, Йүкә+ле, Аһы+лы(асалы һүҙенән) һ.б. Был төрҙәге атамаларҙы яһалма сифаттарға индереп була. (Ҡушымта 6)

Тағы ла шуны әйтергә кәрәк: ҡайһы бер атамаларҙың этимологияһын белмәй тороп, уның яһалышын билдәләү мөмкин түгел. Ундайҙарға Имес, Йәүгәҙе, Һөрөмбәт һымаҡтар инә.

2.2.Ҡушма атамалар

Ябай (бер һүҙле) топонимдарҙан айырмалы рәүештә, ер-һыу атамаларының был төрө ике йәки өс, һирәкләп унан да күберәк һүҙҙән тора.

• Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалғанда топоним составындағы аныҡланыусы һүҙ (ғәҙәттә географик термин) аҙаҡта тора. Мәҫәлән, Аҡтау атамаһында аҡ төҫтө, тау географик атама.

Был хәл ер-һыу исемдәренең эске тәбиғәте, объектҡа айырым бер характеристика биреү кәрәклегенән килеп сыҡҡан. Миҫалдар: Таҡыясусаҡ, Аратау, Аҡташ, Артышлытау, Аҡбейек, Ташкүпер, Ташкисеү, Күркәтау, Ҡаратау, Оҙонуй һ.б.(Ҡушымта 7)

• Атамаларға тағы бер термин өҫтәлергә мөмкин: Аратау ауылы, Оҙонуй тамағы, Өстамаҡ йылғаһы, һ.б. Был осраҡта бәйләү юлы менән яһалған ҡушма һүҙ барлыҡҡа килә. Һүҙҙәрҙе бәйләү юлы менән яһалған топонимдар күпселекте тәшкил итә. Мәҫәлән, Аҡһыйыр яланы, Артыш тауы, Бәйет тауы, Баҙ тауы, Бесәй ояһы һ.б.(Ҡушымта 8)

Ҡушма атамаларҙы тағы һүҙбәйләнеш тибы буйынса ла төркөмләп була

• Һөйкәлеү юлы менән атамалар яһалыуҙың үҙенсәлеге шунда: тәүге һүҙ төп килеш формаһында тора, ә аныҡланыусы 3-сө зат формаһында була: Ғәлиәкбәр(ҙең) ауылы, Риф(тең) күле, Нөгөш(төң) йылғаһы, Күл(дең) тамағы, һ.б. Был осраҡта эйәреүсе һүҙҙең эйәлек килештәге ялғауы төшөп ҡала, формаль яҡтан төп килештә тора. (Ҡушымта 30)

• Йәнәшәлек юлы менән атамалар осрай: Яңғыҙ ҡарағай, Сыбарайғыр, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл, Оло Салажы.

• Башҡарылыу юлы менән яһалған топонимдар -ған, -ҡан ялғауҙарына бөткән ҡылым формалары менән уртаҡлыҡ исемдәрҙән тора. Ҡылым формаһындағы һүҙ аҙаҡта тора: Айыу(ҘЫ)атҡан, Айыу(ҘЫ)ала Яулыҡ(ТЫ)киҫкән, Мыш(ы)(НЫ)атҡан, Тәкә(НЕ)һуйған. Тәүге компонент билдәһеҙ төшөм килештә тора, билдәле төшөм килештә тороуынан кәрәклеге бөтөнләй юҡ.(Ҡушымта 9)

• Ярашыу юлы менән барлыҡҡа килгән топонимдар морфологик яҡтан 3-сө зат яңғыҙлыҡ йәки уртаҡлыҡ исем һәм -ған, -ҡан ялғаулы ҡылым формаһынан торған һөйләмде хәтерләтә: Быҙаүлгән, Бүрәнәшыуған, Ҡыҙүлгән, Мерәҫкиткән, Ҡыҙҙаргиткән. (Ҡушымта 10)

• Йөкмәткеһе һәм һүҙ төҙөлөшө яғынан фонетик үҙгәреш кисергән атамалар: әрл(ҙ)әттенән – Әрҙәкле, аҡһырғаҡтан – Аҫҡараҡ,күкрәүҙән – Ҡоҡрауыҡ, суҡ уҫаҡтан – Суһаҡ, ыҫмаланан – Ыхмайыл. (Ҡушымта 11)

• Ҡыҫҡартылған һүҙҙәр ҙә осрай: РТС – Ҡурғашлы ауылының элекке исеме, Йәнсалай – Йәнғәле + Сәләхетдин(ай). (Ҡушымта 12)

• Исем булмаған һүҙҙәр ҙә топонимдарҙа үҙенең тәүге морфологик үҙенсәлектәрен юғалтып, яңғыҙлыҡ исем категорияһына күсә: Етмәҫ, Байҡаш, Ҡалыу.

• Иркәләү, кесерәйтеү ялғауы ҡабул иткән атамалар: Мәрйәкәй, Си-бә(р)кәй.

Һығымта

Шулай итеп, Бөрйән районы топонимдарының бер өлөшөн тикшереү атамаларҙың төҙөлөшө һәм яһалышы яғынан иң күп ҡулланылған төрҙәрен күҙ алдына баҫтырҙы.

Төҙөлөшө буйынса ябай һәм ҡушма атамалар бер күләмдә тиерлек. Ябай атама аҙағынан тәүге өлөштө асыҡлаусы һүҙ килеп ҡушма һүҙ барлыҡҡа килә.

Күберәк ҡушма атама ҡыҫҡартылып, урындың исеме әйтелмәй, ә уның аталышы ғына ҡулланыла. Халыҡ Нәби, Нәби ауылы тиһә лә бер үк урын – ауыл күҙ алдына килә. Күренеүенсә, икенсе компоненттың кәрәклеге юҡ. Мәҫәлән, Тимер ауылына барам – Тимергә барам.

Морфологик анализ шуны күрһәтте: топонимдар яһалғанда, тамыр һәм яһалма сифаттар күп ҡулланыла. Мәҫәлән, аҡ + тау = Аҡтау, кесе + Нөгөш = Кесе Нөгөш; кәртә + ле= Кәртәле, таш + лы= Ташлы.

Бындай формаға өҫтөнлөк биреү сифаттарҙың функцияһынан килә. -лы/-ле, -та/-тә, -ҙы/-ҙе, -ай/-әй, -са/-сә ялғауҙары атама яһалғанда киң ҡулланыла. Мәҫәлән, Кәртәле, Кәмә(с)ше, Күперҙе, Ҡурыуҙы, Урыһ(ҫ)ай, Суҡраҡты.

Төп сифаттар топонимдың туранан-тура билдәһен белдерә. Аҡтауҙа аҡ төҫтәге таштар күп, Ҡыҙылъерҙә мәтеһе күренеп ята.

Шартлы сифаттар топонимдарҙа предметтың булыу-булмауына, ваҡытҡа, урынлашыуына бәйле:Муйыллы туғай Яҙғы йорт, Көҙгө йорт, Ҡарағасйорт, Уртайорт.

Исемдәр

• Топонимдар яһалғанда, кеше, хайуан, үлән, ағас, ил исемдәре, ҡушаматтар ҡулланылған.

Шул уҡ ваҡытта ил исемдәре (Афғанистан, Пакистан) һирәкләп осрай. Рус теленән ингән атамалар үҙгәртелеп тә (Боғасы – Пугачев тауы), үҙгәртелмәй ҙә (Завод, Волков һ.б.) ҡулланыла. Улар исем һүҙ төркөмөнән.

• Ғәлиәкбәр ауылына ҡараған топонимдар араһында Нехочу исемен йөрөткән аҡландың атамаһы рус теленән, ҡылымға ҡарай.

• Тикшерелгән топонимдарҙа бүтән һүҙ төркөмдәре – һан, ҡылымдың һөйкәлештәре һәм төркөмсәләре ҡулланыла. Улар яңғыҙ ҙа (Етмәҫ, Ҡалыу һ.б.), ҡушма атама (Беренсе күпер, Көтөүсе яланы (хәҙерге заман сифат ҡылым), Ҡартүлгән (хәбәр һөйкәлешенең үткән заманы) һ.б. яһалғанда ла ҡулланылалар.

• Ымлыҡтарҙан, оҡшатыу һүҙҙәре лә атамалар яһауҙа ҡатнашалар: Сың(ҡ)ғырауыҡ, Сылтырбикә, Шаң(ҡ)ғырауыҡ.

• Ябай атамалар тамырҙан һәм тамырға яһаусы ялғау ҡушылыу юлы менән яһалған һүҙҙән тора.

• Ҡушма атамалар һүҙҙәрҙе ҡушыу һәм бәйләү юлы менән барлыҡҡа килгәндәр.

• Һүҙҙәрҙе ҡыҫҡартыу юлы менән 2 атама табылды. РТС – ремонтно-техническая станция (был урында тәүҙә ошо объект төҙөлә, һуңынан ауыл барлыҡҡа килеп, Ҡурғашлы исемен ала, сөнки ошо уҡ исем йөрөткән йылға буйында урынлашҡан), Йәнсалай – Йәнғәле һәм Сәләхетдин (ҡушаматы Салай) һүҙҙәренән алынған.

Йәнәшәлек юлы менән атамаларҙы дөрөҫ яҙыу йәһәтенән ауырлыҡтар осрай. Матбуғатта 2 төрлө яҙыу осраҡтары күренә. Мәҫәлән, Суҡҡарағас яланы – Суҡ ҡарағас яланы.

Ниндәй юл менән яһалыуына ҡарамаҫтан, урынды белдергән атамалар исемләшә һәм уның бөтә категорияларында (күплек һандан тыш) үҙгәрә. Күплек категорияһында ауыл атамаларын ғына ҡулланып була: янһарылар, ғәлиәкбәрҙәр, йәғни ошо ауылда йәшәүселәр.

Үҙләштерелгән һүҙҙәргә ҡараған Финляндия, Япония һымаҡ ҡушамат йөрөткән урында йәшәүселәрҙе финдар, япондар (японецтар) тип йөрөтөү телдә, һәр хәлдә Бөрйән халҡы телендә нығынған.

Шулай итеп, икенсе гипотеза раҫланды: топонимик материал тел закондары буйынса йәшәй. Улар телдең айырылғыһыҙ бер өлөшө.

III. ЙОМҒАҠЛАУ

Шулай итеп, топонимдарҙың ономастикаһын өйрәнеү донъяға ҡарашты киңәйтә, лингвистик белемде тәрәнәйтә, туған ерҙең географик үҙенсәлек-тәрен яҡшыраҡ үҙләштерергә мөмкинлек бирә һәм исемдәр донъяһында үҙеңде ышаныслы һәм мәғлүмәтле итеп тойорға булышлыҡ итә.

Тикшеренеү эшен башлағанда Бөрйән районы топонимдарының лексикаһын һәм грамматик төҙөлөшөн өйрәнеү, топонимик һүҙлек төҙөү маҡсаттары ҡуйылғайны.

Ер-һыу атамаларын лексик-семантик яҡтан төркөмләгәндә, уларҙың кеше өсөн теге йәки был урында йүнәлеш алыуҙы еңелләштереү маҡсатында ла маҡсатында барлыҡҡа килеүе, файҙаланыуы асыҡланды.

Мәктәп уҡыусылары араһында үткәрелгән анкета һорауҙарына яуаптар шуны күрһәтте:

1) район эсендәге топонимдар тураһында әҙ мәғлүмәткә эйә;

2) тыуған ауылға ҡағылышлы ер-һыу атамаларын ҡулланалар, аңлайҙар, ләкин етерлек кимәлдә түгел.

Ошоларҙан сығып, уҡыусыларҙың топонимик белемен арттырыу маҡсатында тыуған яҡты өйрәнеү түңәрәге эшен йәнләндереү бурысы килеп баҫа.

Топонимияны өйрәнгәндә, халыҡтың йәнле телен, һөйләш, диалект үҙенсәлектәрен тулыһынса иҫәпкә алып эш итергә кәрәк.

Өйрәнгәнелгән атамалар, лексиканың үҙ аллы һәм ҡатмарлы ҡатламы булараҡ, йәнле телдә диалекттарҙың фонетик, морфологик закондарына буйһона.

Яңы дәүерҙәге ер-һыу, урын, ауыл исемдәре һүзьяһалыш күҙлегенән ҡарағанда, әлбиттә, элеккеләре менән бер үк ҡанундар буйынса барлыҡҡа килгән.

Бында яңылыҡ йөкмәткелә, һүҙҙең мәғәнә үҙенсәлегендә. Ә яңылыҡ – яңы осорҙоң исемдәр донъяһындағы сағылышы. Шул уҡ ваҡытта электән килгән атамаларҙы йыябыҙ, өйрәнәбеҙ икән, халыҡ теленең, лексикаһының ҡиммәттәрен өйрәнәсәкбеҙ, һаҡлаясаҡбыҙ.

Топонимика өйрәнергә теләүселәргә тәҡдим, күрһәтмәләр

Ер-һыу атамалары юғалмаһын өсөн, уларҙы теркәп, һүҙлектәр булдырырға мөмкин.

Йыйылған топонимик материалды теркәү өсөн топонимик карточка өлгөһө

• Топоним.
• Этимологияһы.
• Ниндәй мәғәнә һалынған?
• Яһалышы.
• Был топоним халыҡ ижадында (әгәр булһа).
• Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы.

Өлгө

• Топоним. Мәҫәлән,Таҡыясусаҡ.
• Этимологияһы Төп башҡорт һүҙе.
• Ниндәй мәғәнә һалынған? Ороним. Ул Аратауға ҡаршы Нөгөш йылғаһы аръяғындағы тауҙың иң бейек түбәһе. Алыҫтан ҡараһаң, таҡыя кейгән кешенең башына оҡшап тора. Ул түбәнән бөтә тирә-яҡ ус төбөндә генә һымаҡ күренә: алыҫтағы тауҙар армыт-армыт булып күгәреп яталар. Ғәлиәкбәр халҡы был тауҙы бик тә ярата, үҙенең ғорурлығы, талисманы итеп һанай. Халҡыбыҙҙың бөйөк улы З.Вәлиди, Ғәлиәкбәр ауылына йәш сағында ла, граждандар һуғышы йылдарында ла һуғылып үткән һәм Таҡыясусаҡтың башына менеп ҡурай уйнаған.
• Яһалышы. Ҡушма һүҙ. Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалған. Таҡыя+сусаҡ.
• Был топоним халыҡ ижадында.Таҡыясусаҡ үҙенә бәйле бәйет шаһиты ла. Хәл былай була. Берәүҙең һыйырын тау артында айыу йыя һәм һунарсылар уны ҡарауыллап атырға булалар. Төн ҡараңғы була. Емтек янына бер ҡара нәмә яҡынлай башлағас, уны атып йығалар. Яҡтырғас ҡына , айыу тип, яңғыҙ ҡатындың ҡара һыйырын атҡандарын күргәндәр. Ауылдың төртмә теллеләре оҙаҡламай бәйетен дә сығарып ҡуялар:

                                                  Таҡыясусаҡ башында
                                                   Таҙғаҡ яһай өс батыр.
                                                   Иң олоһо Садиҡ батыр
                                                   Бирә нисәхәт,өгөт.
                                                        ****
                                                   Ғәлиәкбәр ауылының
                                                   Үткер икән мөгөҙө.
                                                   Садиҡ ағай батыр икән:
                                                   Атып йыҡҡан бер үҙе.

• Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы. Мин, Таҡыясусаҡҡа менеп, тирә-яҡты байҡап торорға яратам.

Тап бына ошондай юл менән ер-һыу атамаларын йыйып, өйрәнеп, ер-һыу тарихын һаҡларға мөмкин.

Хөкүмәт органдарына мөрәжәғәт

• Матбуғат биттәрендә, карталарҙа, аншлагтарҙа топонимдарҙы яҙғанда, башҡортса әйтелеш, яһалыш закондарын иҫәпкә алып, тәү мәғәнәһенең боҙолоуына юл ҡуймаҫ өсөн урындағы халыҡ менән кәңәшләшеп эшләргә кәрәк.
• Һәр ауылдың, райондың топонимдар буйынса китабын булдырыу эшен тиҙләтергә кәрәк.

Киләсәккә маҡсат

• Бөрйән районы топонимикаһын яңы асыштарға юлығыу маҡсатында ошо йүнәлештә өйрәнеүҙе дауам итергә.
• Бөрйән районы ер-һыу атамаларының этимологияһын өйрәнеү.

IV. ӘҘӘБИӘТ

• Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге. Өфө, 2002.
• Район китабына йыйылған топонимик материалдар.
• Усманова М.Ғ., Абдуллина Ф.Ф. Башҡорт теле. Өфө ”Китап”, 2000.
• Шәкүр Р.З. Исемдәрҙә – ил тарихы. Өфө, 1993.

V. Ҡушымталар

• Ҡушымта 1

Кеше исемдәренән Нөгөш, Монасип, Нәби, Раҡай.

• Ҡушымта 22

Этнонимдарҙан Ямаш, Мишәр, Ҡалмаҡай, Ҡыпсаҡ, Һарт.

• Ҡушымта 3

Һан Беренсе күпер, Бәргәзә, Берлек, Бертеш, Бәштин – биш тин һүҙенән, Өсуй, Өстамаҡ, Өс туған ҡаяһы, Өсөйлө.

• Ҡушымта 4

Сифат

Ағиҙел, Аҡбалсыҡ йылғаһы, Аҡбейек, Аҡҡашҡа, Аҡбулат, Аҡтау, Аҡһыйыр яланы, Аҡсабикә, Аҡташ, Алағуян, Алағуян башы, Арҡыры йылға, Байғаҙы, Байтулла, Байғотоҡ, Баймырҙа, Байназар, Бейеккүпер, Бәләкәй, Бәләкәй Аҡбейек, Бәләкәй, Ҡыҙылташ, Бәләкәй Ҡыпсаҡ, Бәләкәй Салажы,Бәләкәй Соңғор, Бәләкәй Шәйек, Иҫке Монасип, Иҫке Мөсәт,Иҫке Собханғол, Иҫке Тарыуал, Иҫкеҙма, Кесе Нөгөш, Кесе Нөгөш тамағы, Күкбесән, Күктәкә, Күкьятыу, Ҡаҡсыр, Ҡарабешә, Ҡарағошто, Ҡарағол, Ҡаратау, Ҡараңғуй, Ҡараһыйыр, Ҡартөй, Ҡараһөбә, Ҡарасура ҡәбере, Ҡаршытау, Ҡаршы туғай, Ҡумырт кисеү, Ҡушйылға, Ҡыҙылташ, Ҡыҙыл ер, Ҡыҙылъяр, Ҡыуғарағай, Ҡырташ, Ҡырын ер, Ҡыҫҡуй, Ҡыяюл, Оҙонуй, Оҙонсал, Оҙон ялан, Олоғор, Олоҡыҙылташ, Олотау, Ослотау, Оло күл, Оло Нөгөш, Оло Салажы, Оло Соңғор, Өлкән Аҡбейек, Ситҡыр, Суҡмуйыл, Суҡтал, Суһаҡ, Сыбарайғыр, Сыуаҡай,Тарҡын туғайы, Текәморон, Туҡалбаш, Түбәнге ауыл, Тәрәнгисеү, Тәрәнуй, Тәпәнәк, Уртағыр, Уртайорт, Һыуыҡҡолаҡ, Һимеҙтай, Шыйыҡ бутҡа, Әсе, Әсебар, Яңы Мөсәт, Яхъя күле, Яңғыҙ ҡарағай

• Ҡушымта 5

Ҡылым

Балай, Абыҙгилде, Айғыр ҡороҡмаған, Айыусапҡан, Аллабирҙе, Атъятҡан, Баҙ яҡҡан соҡор, Башмаҡшыуған, Бейгилде, Бәләтар тауы, Бохмаш(боҫоу), Бурама тауы, Бүрәнәшыуған, Быҙау үлгән, Бәләтар, Етмәҫ, Йылҡысыҡҡан, Йүкәле, Йәйпе, Йәйпегир, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Күтәрмәле яланы, Көтөүсе яланы,Көрәй тауы, Көрәште, Кәмә сығышы, Ҡалыу, Ҡасыу юлы(Ҡасыюл), Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан), Ҡалғаһау, Ҡоръятмаҫ, Ҡурыуҙы,Ҡушйылға, Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер, Ҡыҙүлгән, Ҡыҫыҡ, Майғойған, Майсергән, Мерәҫ киткән юл, Өйрөлтмәк, Өмөткән, Өмөткән яланы, Санатөшкән, Сатра, Сыуаҡай,Тарбаҡ бөтә, Туйбуға(туй булған), Туҡмаҡ, Төлкосҡан, Тәкәһуйған, Урыҫ килгән, Шыуҙырғыс, Шәшкеҡасҡан, Ығышма, Янған ҡыуыш, Яулыҡ киҫкән.

• Ҡушымта 6

Яһалма сифаттар.-лы/-ле, -та/-тә, -ҙы/-ҙе, -ай/-әй, -са/-сә, -лыҡ/-лек ялғауҙары

Айыуҙы, Артышлытау, Аһылы (Асалы), Берлек, Бирелейорт, Бүтәгәле, Йыландуй, Йүкәле туғай, Киндерҙ(е)уй, Күгәүенле яланы, Күтәрмәле яланы, Күперҙе, Кәртәле, Кәртәле ялан, Ҡайраҡлы, Ҡарағошто, Ҡандыбил, Ҡабырсаҡлы, Ҡурғашлы, Ҡурыуҙы, Маҙалы, Муйыллы төбәк (Муйылтүбә, Муйыллы туғай, Муйылтөп, Мәйгәште, Ослотау, Оҫҡонлоғор, Өйрәкле, Өсөйлө, Саталыүҙәк, Сейәлетау, Суҡраҡты, Ташлы, Уҫаҡлыуй, Һабансы, Һарналы, Шәреле (Шүрәле уй), Ырғыҙлы, Әүҙекте йылғаһы, Яҙғыйорт, Ямашлы.

• Ҡушымта 7

Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалғанда топонимдар

Абыҙгилде, Ағиҙел, Айыуала, Айыуатҡан, Айыусапҡан, Айһылыу, Аҡбейек, Аҡбулат, Аҡтау, Аҡсабикә, Аҡташ, Алағуян, Аллабирҙе, Аралғыр, Аралбай, Аралғыр, Аратау, Арғыҙма, Арыҡтай, Артышлытау, Атайсал, Атъятҡан, Байтулла, Баланйорт, Байғотоҡ, Баҙъялан, Баймырҙа, Ба(о)тинкаташ, Башмаҡшыуған, Бейгилде, Бейеккүпер, Бертеш, Бешәлетау, Бикташ, Бирелейорт, Борсаҡһуҡҡан, Бәштин, Бүләкташ, Бүрәнәшыуған, Бәләтар, Ғәҙелгәрәй, Елдәрҡа, Еләклетүбә, Иҙәнташ, Имәнйорт, Инсебикә, Исламбай, Иҫкеҙма, Йыландуй, Йылҡысыҡҡан, Йәйпегир, Йәнгәрәй, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Кейекбай, Килдеғол, Күсоя, Күкбесән, Күркәтау, Күктәкә, Күкьятыу, Көнтеймәҫ, Кәбәнғарағай, Кәбәнташ, Кәзәтау, Кәртәташ, Ҡайынсуҡы, Ҡаҡсыр, Ҡайынтуғай, Ҡарабейә, Ҡарағайсабын, Ҡарабешә, Ҡарағошто, Ҡарағол, Ҡаратау, Ҡараңғуй, Ҡараһыйыр, Ҡараһөбә, Ҡартөй, Ҡаршытау, Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан) ,Ҡалғаһау, Ҡарағасйорт, Ҡарайғыр, Ҡандыбил, Ҡаншал, Ҡоҙғонташ, Ҡоръятмаҫ, Ҡурпытуғай, Ҡушйылға, Ҡыҙылташ, Ҡыҙүлгән, Ҡыҙматаш, Ҡыҙылъяр, Ҡыҙылташ, Ҡыуғарағай, Ҡырташ, Ҡыҫҡуй, Ҡыяюл, Майғойған, Майсергән, Муйылтөп, Муллатуғай, Мусағәле, Мәндәғол, Нөгөшйорт, Оҙонуй, Олоғор, Олоҡыҙылташ, Олотау, Ослотау, Оҫҡонлоғор, Өйрәкташ, Өкөташ, Өсуй, Өстамаҡ, Өмөткән, Өсөйлө, Саҡмағош, Санатөшкән, Саталыүҙәк, Сейәлеморон, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл, Суҡтал, Сусҡаморон, Сыбарайғыр, Таҡыясусаҡ, Танасыҡҡан, Таңбикә, Тарыбай, Ташкисеү, Ташкүпер, Ташморон, Ташөй, Текәморон, Туйбуға(туй булған) , Туҡалбаш, Туңмаҫкүл, Түбарҡа, Түбәйорт, Төлкосҡан, Төлкөташ, Тәкәғыр, Тәкәһуйған, Тәрәнгисеү, Тәрәнуй, Уралтау, Уртағыр, Уртайорт, Уҫағуй, Уҫаҡлыуй, Үргеҙма, Үтәйәмбәт, Һыуыҡҡолаҡ, Һәүәнәкташ, Һимеҙтай, Шүлгәнташ, Шыуматаш, Шәшкеҡасҡан, Этаяҡ, Әбделмәмбәт, Әлешйорт, Әсебар, Юрматау, Яҙҙауар, Яланайыры, Яуымбай, Яҙғыйорт.

• Ҡушымта 8

Һөйкәлеү юлы менән атамалар

Ағиҙел ҡасабаһы, Аҡҡашҡа т., Аҡһыйыр яланы, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Алпамыша ҡәберлеге, Андыҙ яланы, Арал тауы,Арыҫлан ҡарт соҡоро, Аҫҡараҡ тамағы, Аштыҡ уяһы, Бабсаҡ ҡәберлеге, Баҙ тауы, Батша ҡотоғо, Башҡорт утары, Бесәй ташы, Бесәй ояһы, Бөрйән йылғаһы, Бөрйән юлы, Бүтәү тауы, Бүре төбө, Бәғиҙә тауы, Бәйет тауы, Волков йәйләүе, Ғаффар утары, Ғүмәр ыҙмаһы, Ғәббәс утары, Ғәбит уяһы, Ғәзиз тауы, Ғәйниә ҡотоғо, Ғәле тауы, Ғәлиәкбәрсоҡоро,Ғәлийән үҙәге,Дәүләтбай туғайы, Динислам тауы, Зөбәйлә ҡарандаһы, Зыя баҙы, Зыярат тауы, Зәкир солоғо, Зәмзәбикә шишмәһе, Имес төбө, Имес тауы, Имес туғайы, Ишбулды баҙы, Иҫәнбикә һаҙы,Йәмилә сабыны,Йәнсалай ҡоҙоғо, Капал өйө, Кейәүҙәр үҙәге,Кесе Нөгөш тамағы,Кинйәш тауы,Күкәй тауы,Күл тамағы,Күс юлы, Костер тауы, Көләмбәт юлы, Көтөүсе яланы, Кәмә сығышы, Ҡарас йылғаһы, Ҡарасура ҡәбере, Ҡоҙғон ҡаяһы, Ҡолош үҙәге, Ҡотоҡай баҙы,Ҡотло Булат түше,Ҡужан шишмәһе, Ҡыҙҙар тауы, Ҡыҙбикә мороно, Ҡыярат тауы, Лапшин утары, Маяҡ түбәһе, Мортаҙа яланы, Мулла түше, Мәрхәм күле, Мәсет тауы, Мәсет уяһы, Ноҡот тауы, Өкө ҡаяһы, Өкө ояһы,Өмөкамал төбәге,Өмөткән яланы, Өс туған ҡаяһы,Партизандар ҡыуаҡлығы,Риф күле, Рәмзи юлы, Рәхимйән ташы, Сабирйән түңгәге, Сания соҡоро, Сапай. , Силос соҡоро, Сусҡа фермаһы, Сусаҡ үҙәге, Сәмиға күпере, Сәғит баҙы, Сәфәр утары, Сәфәр соҡор, Сәңгелдәк йылғаһы Татар үлеге, Тауыҡ фермаһы, Ураҙбикә юлы, Урыҫ юлы, Үлектәр арҡаһы, Үр яланы, Үртән буйы, Һарат уяһы, Шүлгән башы, Шәре башы, Шәре й. , Шәрифә тауы, Яхъя күле,Хәҙрәт юлы,Хисам күле.

• Ҡушымта 9

Башҡарылыу юлы менән яһалған топонимдар

Айыу(ҘЫ)атҡан, Айыу(ҘЫ)алған, Ҡыҙҙар(ҘЫ) айыу ашаған ер, Баҙ(ҘЫ)яҡҡан соҡор,Май(ҘЫ)ғойған, Мыш(ы)(НЫ)атҡан, Тәкә(НЕ)һуйған, Борсаҡ(ТЫ)һуҡҡан,Яулыҡ(ТЫ)киҫкән.

• Ҡушымта 10

Ярашыу юлы менән барлыҡҡа килгән топонимдар

2.*Быҙаүлгән, Бүрәнәшыуған, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Ҡыҙүлгән, Ҡыҙҙаргит-кән, Мерәҫкиткән,. Санатөшкән, Танасыҡҡан, Тарбаҡ бөтә, Туйбуға(туй булған), Төлкосҡан, Урыҫ килгән, Шәшкеҡасҡан, Әсебар.

• Ҡушымта 11

Йөкмәткеһе һәм һүҙ төҙөлөшө яғынан фонетик үҙгәреш кисергән атамалар

әрл(ҙ)әттенән – Әрҙәкле, аҡһырғаҡтан – Аҫҡараҡ, күкрәүҙән – Ҡоҡрауыҡ, Сатра, суҡ уҫаҡтан – Суһаҡ, Сусаҡ үҙәге,ыҫмаланан – Ыхмайыл,Йәүгәҙе, Боғасы(Бүгәсәү), Мәтәл, Өмөткән, Сәңгелде яланы, Һәүәнәк, Әлмәс ҡотоғо, Әүҙекте йылғаһы.

• Ҡушымта 12

Ҡыҫҡартылған һүҙҙәр РТС – Ҡурғашлы ауылының рәсми атамаһы, Йәнсалай – Йәнғәле+Сәләхет-дин(ай), Ҡыҫҡуй, Химзавод, Бәләтар тауы.

Ҡушымта: Һүҙлек

• А

1.Абалай– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған.

2.Абыҙгилде– Ғәлиәкбәрауылында ҡая, ороним,абыҙ (антропоним) һәм килде һүҙҙәренән яһалған.

3.Ағиҙел – Бөрйән районы аша аҡҡан йылға, аҡ һәм иҙел (һыу, йылға) һүҙ-ҙәренән яһалған.

4.Ағиҙел ҡасабаһы – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ойконим.

5.Аҙау – Яңы Монасип, антропонимдан, бесәнлек.

6.Айбикә тауы – Аҫҡар ауылында, антропонимдан.

7.Айғыр ҡороҡмаған – Байғаҙы ауылында, ялан

8.Айыуала – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, йылға.

9.Айыуатҡан – Тимер ауылында, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙәренән.

10.Айыусапҡан– Ҡолғана ауылына ҡарай, ялан.

11.Айыуҙы– Яңы Монасип, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, гидроним.

12.Айһылыу– Ғәлиәкбәр ауылында, сабынлыҡ, антропоним.

13.Аҡбалсыҡ йылғаһы– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға.

14.Аҡбейек– Бөрйән районында тау, ороним.

15.Аҡҡашҡа тауы. – Ғәҙелгәрәй ауылында, ороним.

16.Аҡһыйыр яланы–Брәтәк ауылына ҡарай, ялан.

17.Аҡбулат – Бөрйән районында ауыл, ойконим, антропонимдан.

18.Аҡтау–Әтек ауылында, ороним.

19.Аҡсабикә –Байғаҙы ауылы янындағы ялан.

20.Аҡташ – Яуымбай ауылында, ороним, аҡ һәм таш һүҙҙәренән яһалған.

21.Алағуян– Бөрйән районында, гидроним.

22.Алағуян башы – Бөрйән районында, гидроним, Яңы Мөсәт ауылының тәүге атамаһы.

23.Алағуян тамағы– Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, Иҫке Собханғол ауылының тәүге атамаһы.

24.Аллабирҙе – Аҫҡар ауылындағыҡалҡыулыҡ.

25.Алпамыша ҡәберлеге – Исламбай ауылы эргәһендәге Йәйпе яғындағы ҡәберлек.

26.Андыҙ яланы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә.

27.Арал– Тимер ауылы менән Иҫке Монасип ауылы араһындағы Ағиҙел йылға-һының икегә айырылып аҡҡан урыны.

28.Аралғыр – Яуымбай ауылында, ороним.

29.Аралбай (бөткән ауыл) – ойконим, антропонимдан.

30.Аралғыр – Яуымбай ауылында, гидроним, Ҡайнөй йылғаһы ҡушылдығы.

31.Арал тауы –Үрге Нөгөш (Ямаш) ауылының түбәнге кисеүенән аҫтараҡ ҡаршы тау.

32.Аратау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

33. Арғыҙма – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ялан, элек халыҡ йәшәгән урын.

34.Арҡыры йылға – Яуымбай ауылында, гидроним.

35.Арыҡтай– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, гидроним ялан.

36.Арыҫлан ҡарт соҡоро – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, антропонимдан.

37.Артышлытау–Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, ороним.

38.Аҫҡар–ойконим, антропонимдан.

39.Аҫҡараҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним.

40.Аҫҡараҡ тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға.

41.Атаман – Яңы Мөсәт, заводтың хужаһы Атаманов ерләнгән.

42.Атайсал – Ғәҙелгәрәй ауылы, ялан, тау исеме.

43.Атъятҡан– Иҫке Монасип ауылы

44.Афғанистан– Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән.

45.Аштыҡ уяһы –Яңы Монасип, тары сәскән ер.

46.Аһылы (Асалы) – Ғәлиәкбәр ауылында йылға, гидроним, тау,

• Б

1.Бабсаҡ ҡәберлеге – Бөрйән районында ҡурған, антропонимдан.

2.Байғаҙы– ойконим, антропонимдан.

3.Байтулла– Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.

4.Баланйорт – Аралбай ауылы яғында.

5.Байғотоҡ – Әтек, гидроним.

6.Бажай– Аҫҡар ауылына ҡарай, ике бажа иҫтәлегенә аталған.

7.Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау) – ороним.

8.Баҙ тауы – Кесе Нөгөш буйынан Исламбайға киткән яҡта дегет ҡайнатҡан урын, ороним.

9.Баҙ яҡҡан соҡор – ҡара: Баҙ тауы.

10.Баҙъялан – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан.

11.Баҙраш – Үрге Нөгөш ауылынан аҫта, тау, йылға,

12.Баҡҡол – атропропонимдан, Исламбай ауылы эргәһендә йылға, ялан.

13.Байҡаш – ойконим,Нәби ауылының бер өлөшө, ҡылымдан яһалған.

14.Баймырҙа – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан.

15.Байназар– ойконим, антропонимдан.

16.Балаган – Тимер ауылында, атамаһы.

17.Барлыбай – Үрге Нөгөш ауылы янында, ороним

18.Ба(о)тинкаташ – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге ҙур таш.

19.Батша ҡотоғо – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға.

20.Башҡорт утары – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан.

21.Башмаҡшыуған – Үрге Нөгөш ауылында,ороним.

22.Бейгилде –Бейгилде яланы элекке “Ҡыҙыл таң” колхозының ҡымыҙ фермаһы янында.

23.Бейеккүпер – Аралбай ауылы эргәһендә.

24.Бесәй ташы –Янһары ауылында, ороним.

25.Бесәй ояһы –Нәби ауылында тау битләүе.

26.Беренсе күпер – Иҫке Собханғолда.

27.Бәргәзә– Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан.

28.Бәләтар тауы – Аралбай (бөткән ауыл) эргәһендәге тау, ороним, бәләгә тарыным һүҙенән.

29.Болаҡ– Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, болаҡ бәләкәй йылғаны аңлата.

30.Берлек – Яңы Мөсәт ауылы икенсе исеме, артель ваҡытында бирелгән рәсми булмаған атамаһы.

31.Бертеш– Килдеғол ауылында, ороним.

32.Бешәлетау – Әтек ауылында, йәш ҡарағайлыҡ урманы.

33.Бетерә– Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним.

34.Бикташ – Ғәлиәкбәр, Исламбай ауылдары араһындағы йылға, бөткән ауыл, элекке исеме – Шәйек (гидроним) тамағы, антропоним.

35.Билтер тауы –Нәби ауылында, ороним, билтер аяҡтың бер өлөшө.

36.Бирелейорт– Килдеғол ауылы эргәһендә, ялан, Муйылтүбәнән бейек булмаған ҡалҡыулыҡ аша ята.

37.Боғасы(Бүгәсәү) – Ырғыҙлы ауылында, ороним, антропонимдан, Пугачев һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән.

38. Болаҡ – шишмә һүҙенән, гидроним

39. Борсаҡһуҡҡан – Әтек ауылы янында, ялан.

40. Боһондо – Тимер ауылында йылға, гидроним,Ағиҙелдең уң ҡушылдығы.

41. Бохмаш– Иҫке Монасип ауылы янында, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ялан, йыуаш, әҙ һөйләп, боҫоңҡорап йәшәгән кешеләр ҡушаматынан.

42. Бөрйән – район исеме, этнонимдан.

43. Бөрйән йылғаһы – Тимер ауылы янындағы Боһондо йылғаһының уң ҡу-шылдығы.

44. Бөрйән юлы – Ғәлиәкбәр ауылында, дромоним.

45. Бурама тауы – Яуымбай ауылында, ороним.

46. Бурташ – Яуымбай ауылында, ороним.

47. Бүтәү тауы – Ҡотан ауылы янында, ороним, Пугачев тауы тип тә йөрөтөлгән.

48. Бүләкбикә таш йәки Бүләкбикә ҡаяһы– Яңы Монасип ауылында, ороним, антропонимдан.

49. Бүтәгәле – Ғәлиәкбәр ауылы янында тау һырты, үлән исеменән (русса мятлик).

50. Брәтәк – Брәтәк ауылында, ойконим, гидроним, бер итәк һүҙенән.

51. Бәштин – Брәтәк ауылында, ойконим, биш тин һүҙенән.

52. Бүләкташ – Нәби ауылында, ороним.

53. Бүре төбө – Тимер ауылы янында, урманлыҡ.

54. Бүрәнәшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним.

55. Быҙау үлгән – Аралбай ауылы эргәһендә “Ҡыҙыл таң” колхозының быҙауы үлеменә бәйле.

56. Бәғиҙә тауы (Ҡаршытау) –Байғаҙы ауылында, ороним.

57. Бәйет тауы – Әтек ауылына ҡарай, ороним.

58. Бәккән – Ғәлиәкбәр ауылы яланындағы сабынлыҡ, гидроним, Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы.

59. Бәләтар – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, дромоним, бәләгә тарыным һүҙенә бәйле.

60. Бәләкәй – Үрге Нөгөш эргәһендәге тау, ороним.

61. Бәләкәй Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним.

62. Бәләкәй Ҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним.

63. Бәләкәй Ҡыпсаҡ – ойконим, рәсми атамаһы Кардон, Капаловтың утары булған.

64. Бәләкәй Салажы – Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан.

65. Бәләкәй Соңғор – Нәби ауылынан көнбайышта урынлашҡан, соҡор эсе мәғәнәһендә.

66. Бәләкәй Шәйек – Исламбай ауылында, гидроним.

67. Бәлә тауы – Брәтәк ауылына ҡарай, ороним.

• В

1. Волков йәйләүе – Брәтәк ауылында.

2. Вышка– Тимер ауылының үр яғындағы Осло тау һыртындағы элекке ҡоролма.

3. Выка –Выка—Мәндәғол ауылында ялан, тәүге атамаһы – Ульяғол сабынлығы, тора-бара атамаһы үҙгәргән.

• Ғ

1. Ғилман күпере – Яңы Монасип ауылында, антропонимдан.

2. Ғаффар утары –Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.

3. Ғүмәр ыҙмаһы– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, антропонимдан.

4. Ғәббәс утары –Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.

5. Ғәбит уяһы– Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан.

6. Ғәзиз тауы– Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан.

7. Ғәҙелгәрәй – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Шүлгән.

8. Ғәйниә ҡотоғо– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, антропонимдан.

9. Ғәле тауы – Янһары ауылына ҡарай, ороним, антропонимдан.

10. Ғәлиәкбәр – ойконим, антропонимдан.

11. Ғәлиәкбәр соҡоро – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан.

12. Ғәлийән үҙәге– Аралбай ауылы эргәһендә, антропонимдан.

• Д

1. Дегет тауы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, ороним.

2. Дегәнәк – Яуымбай ауылында, ороним, үҫемлек исеменән.

3. Дәүләтбай туғайы– Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан.

4. Динислам тауы –Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан.

• Е

1. Егәйен – Ғәлиәкбәрауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы.

2. Елдәрҡа –Нәби ауылындаялан, елле һәм арҡа һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ, елле-ҙур, бейек тау.

3. Еләклетүбә – Нәби ауылында, ороним.

4. Етмәҫ – Ғәлиәкбәр һәм Исламбайауылы араһында, ялан,ҡылымдан яһалған.

• З

1. Завод –Яңы Мөсәт ауылы спирт, скипидар, дегет ҡайнатыу өсөн завод.

2. Зөбәйлә ҡарандаһы– Янһары ауылында, гидроним, антропонимдан, бәләкәй шишмә.

3. Зыя баҙы – антропонимдан, Нөгөш буйындағы ялан.

4. Зыярат тауы– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

5. Зәкир солоғо – Тимер ауылында, антропонимдан.

6. Зәмзәбикә шишмәһе– Яңы Мөсәт ауылында, гидроним,антропонимдан.

• И

1. Иҙәнташ– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш.

2. Имес төбө –Нәби ауылында.

3. Имес тауы –Нәби ауылында, ороним,XX быуат башында бында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән.

4. Имес туғайы – Нәби ауылынан XX быуат башында имес туғайында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән.

5. Имәнйорт – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға.

6. Инсебикә – Яңы Собханғол ауылында, ороним,антропонимдан.

7. Исмәғил – Үҙән йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан.

8. Исламбай – ойконим, антропонимдан.

9. Ишдәүләт (Ябаҡ) – ойконим, антропонимдан.

10. Ишбулды баҙы – Яңы Монасип ауылына ҡарай,антропонимдан.

11. Иҫке Монасип – ойконим, антропонимдан.

12. Иҫке Мөсәт – ойконим, антропонимдан.

13. Иҫке Собханғол – ойконим, антропонимдан.

14. Иҫке Тарыуал(бөткән ауыл)– ойконим, антропонимдан.

15. Иҫкеҙма– Ғәлиәкбәр ауылында, ауылдың тәүге урыны.

16. Иҫәнбикә һаҙы –Исламбай ауылына ҡарай,антропонимдан.

17. Иҫәнғазы(Күскәрбәк)– ойконим (бөткән ауыл), антропонимдан.

• Й

3. Йосоп түше –Байназар ауылында, антропонимдан.

4. Йыландуй –Яңы Монасип ауылы янында,йылан күп булған уйһыу ер

5. Йылҡысыҡҡан –гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге күл.

6. Йүкәле туғай – Тимер ауылы эргәһендә, ялан.

7. Йәйпе – Исламбай ауылында, ялан, йылға, ҡылымдан яһалған.

8. Йәйпегир – Яуымбай ауылында, ороним.

9. Йәмилә сабыны – ЯңыМонасип ауылына ҡарай, антропонимдан.

10. Йәнсалай ҡоҙоғо – Тимер ауылында, антропонимдан.

11. Йәнгәрәй – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, антропонимдан.

12. Йәнһыуалған– Әтек ауылына ҡарай, ялан.

13. Йәнһөйәр – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан.

14. Йәүгәҙе–гидроним, Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта, Яуғаҙы һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән.

• К

2. Кардон туғайы– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған.

3. Капал өйө – Кардон ауылындағы Капаловтың йорто урыны.

4. Кейәүҙәр үҙәге – Яңы Монасип ауылында.

5. Кейекбай– ойконим, антропонимдан.

6. Кедр урманы – Килдеғол ауылы эргәһендәге урманлыҡ.

7. Кесе Нөгөш– Бөрйән районында, йылға.

8. Кесе Нөгөш тамағы– Ғәлиәкбәр ауылында.

9. Кепес– ойконим, Иҫке Монасип ауылының бер өлөшө, күҙ ҡабағы тигәндән алынған.

10. Килдеғол(Һарағы)– ойконим, антропонимдан.

11. Клатуй – Нәби ауылында, антропонимдан,Филатов йәки Клатуй тауы.

12. Киндерҙ(е)уй –Иҫке Монасип ауылында.

13. Кинйәш тауы – Аҫҡар ауылындағытау, ороним, антропонимдан, Кинйәш әбей иҫтәлегенә.

14. Күгәүенле яланы, йылғаһы –Исламбай ауылына ҡарай, гидроним.

15. Күкәй тауы – Брәтәк ауылында, ороним.

16. Күсоя –Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

17. Күкбесән – Тимер ауылы эргәһендә, ялан.

18. Күл тамағы– Ғәлиәкбәрауылында, гидроним.

19. Күркәтау– Әтек ауылына ҡарай, ойконим, ороним.

20. Күтәрмәле яланы– Исламбай эргәһендәге тау башындағы ялан.

21. Күперҙе йылғаһы – Нәби ауылында,гидроним, күперле диалектта күперҙе.

22. Күскәрбәк – Иҫәнғаҙы һүҙен ҡара, антропонимдан.

23. Күктәкә –Нәби ауылында, ороним.

24. Күкьятыу – 1. Ғәлиәкбәр ауылынан өҫтә, гидроним. 2. Брәтәк ауылы эргәһендәБрәтәк йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере.

25. Күсоя – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

26. Күс юлы –Яңы Монасип ауылы янында, дромоним, күсеү һүҙенән.

27. Костер тауы – Тимер ауылы эргәһендә, ороним.

28. Көҙгөйорт– Бикташ ауылы эргәһендәгеборонғо йәйләү, ялан.

29. Көлгөзәр –Бикташ ауылының көнъяғында тау, ороним.

30. Көләбә – ялан, йәйләү исеме, Исламбай ауылына ҡарай.

31. Көләмбәт юлы –Бикташ ауылы эргәһендәге юл, дромоним, антропонимдан.

32. Көнтеймәҫ – Яуымбай ауылында, ороним.

33. Көтөүсе яланы – Тимер ауылында, ҡылымдан яһалған.

34. Көрәй тауы –Ҡотан ауылында, ороним.

35. Көрәште –Килдеғолда, ороним.

36. Көртмәле тауы –Байназар ауылында тау, ороним.

37. Кәбәнғарағай– Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан.

38. Кәбәнташ– Ағиҙел йылғаһы ҙур таш,ороним,

39. Кәзәтау– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

40. Кәзә ташы –Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

41. Кәлтәгәү –Исламбай ауылына ҡарай юлдайылға, ялан.

42. Кәмә сығышы – Тимер ауылы эргәһендә, гидроним.

43. Кәмәше –Тимер ауылы эргәһендә, кәмә сығышы ҡыҫҡартылып, барлыҡҡа килгән.

44. Кәртәле – Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға.

45. Кәртәле ялан– Күжә йылғаһы буйында ялан.

46. Кәртәташ– Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, ороним.

• Ҡ

1. Ҡаҙна уяһы – Яңы Монасип ауылына ҡарай.

2. Ҡайраҡлы– Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға.

3. Ҡайынсуҡы –Бикташ ауылының көнъяғында ороним.

4. Ҡаҡсыр – Яңы Монасип ауылында, ороним.

5. Ҡайынтуғай –Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта.

6. Ҡалыу – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,ҡылымдан яһалған.

7. Ҡарабейә – Яңы Собханғол ауылында, ялан.

8. Ҡарағайсабын –Ғәлиәкбәр, Яңы Монасип ауылдарында.

9. Ҡаран –гидроним, Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай.

10. Ҡарас йылғаһы–Яңы Мөсәт ауылына ҡарай,гидроним, антропонимдан,Ҡарасәс исемлеҡатын исеменән.

11. Ҡарабешә – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан.

12. Ҡалын яҙылышҠарағошто –Исламбай ауылына ҡарай юлдайылға, ялан.

13. Ҡарағол – Тимерауылы эргәһендә,, ялан, ҡая, антропонимдан, ҡушма һүҙ.

14. Ҡаратау –Тимер ауылында,ороним.

15. Ҡараңғуй –Килдеғол ауылынан Һарағы йылғаһы буйындағы ялан, Үргеҙ-ма тип тә йөрөтөлә.

16. Ҡараһыйыр – Тимерауылына ҡарай, ороним.

17. Ҡараһөбә – Исламбай ауылы эргәһендә, гидроним.

18. Ҡарасура ҡәбере– Яуымбай ауылы эргәһендә, антропонимдан, Бабай үлеге тип тә йөрөтөлә.

19. Ҡартөй – Яуымбай ауылында.

20. Ҡаршытау– Яуымбай, Үрге Нөгөш, Байғаҙыауылында, ороним.

21. Ҡаршы туғай –Янһары ауылында.

22. Ҡасыу юлы(Ҡасыюл)– Тимер ауылында, ороним, дромоним.

23. Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан)–ЯңыМөсәт ауылына ҡарай, ороним, этнонимдан.

24. Ҡалмаҡай – Тимер ауылында, ороним, ялан, этнонимдан.

25. Ҡана – Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним.

26. Ҡалҡаман – Тимер ауылында, ороним, антропонимдан.

27. Ҡалғаһау– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ялан, ҡылымдан яһалған (ҡалған һау).

28. Ҡамышаҡ – Яуымбай, Иҫке Монасипауылдарында,гидроним.

29. Ҡарағасйорт –Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, йылға.

30. Ҡарайғыр – Яуымбай ауылында, ялан.

31. Ҡаран –Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, гидроним,

32. Ҡаныш –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан.

33. Ҡанышай –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан.

34. Ҡандыбил –Байғаҙы ауылына ҡарай, гидроним, йәйләү.

35. Ҡаншал– Килдеғол ауылында, ҡан төҫөндәге тау, ороним.

36. Ҡоҙаш– Яуымбай ауылында, антропонимдан.

37. Ҡоҙғонташ –Яңы Монасип ауылында, ороним,ҡоҙғон ояһы бар.

38. Ҡабырсаҡлы морон – Яңы Монасип ауылында, ҡабырсаҡ йыйылып ятҡан ҡомлоҡ бар.

39. Ҡоҙғон ҡаяһы –ЯңыМонасип ауылында, ороним

40. Ҡойонсоҡ шишмәһе– Яңы Собханғол ауылы эргәһендә, ҡойо – бысраҡ һүҙенән.

41. Ҡортсолоҡ – Тимерауылында, аҡлан.

42. Ҡолғана – ойконим.

43. Ҡолош үҙәге – Яуымбай ауылында,антропонимдан.

44. Ҡоръятмаҫ–Яңы Монасип ауылы, гидроним,ҡоро ятмаҫ һүҙбәйләнешенән.

45. Ҡомйылға – Яңы Собханғол ауылында, гидроним.

46. Ҡотан – ойконим.

47. Ҡотоҡай баҙы –Брәтәк ауылында, гидроним, антропонимдан.

48. Ҡотло Булат түше– Яңы Собханғол ауылындағы тауҙа, антропонимдан.

49. Ҡужан шишмәһе –Нәби ауылында, гидроним.

50. Ҡунаҡбай ҡотоғо – Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним,антропонимдан.

51. Ҡумырт кисеү –Исламбай ауылына ҡарай.

52. Ҡуҡрауыҡ– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡу-шылдығы, ҡылымдан яһалған.

53. Ҡурғашлы – ойконим, гидронимдан.

54. Ҡурыуҙы– Байназар ауылында,ороним, ҡылымдан яһалған.

55. Ҡурпытуғай –Әтек ауылына ҡарай, ялан.

56. Ҡусҡарбаҡ –Иҫәнғаҙы (бөткән) ауылының икенсе атамаһы, ойконим, антропонимдан.

57. Ҡушйылға – гидроним,Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы.

58. Ҡуян ауылы – ойконим, ҡушамат тағыуҙан Нәби ауылының халыҡ телендәге атамаһы.

59. Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер – Яңы Монасип ауылына ҡарай.

60. Ҡыҙҙар тауы –Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ороним.

61. Ҡыҙбикә мороно –Байғаҙы ауылы янындағы тауҙа.

62. Ҡыҙылташ– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан.

63. Ҡыҙүлгән– Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, ҡылымдан яһалған.

64. Ҡыҙматаш– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш.

65. Ҡалын яҙылышҠыҙыл ер –Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ялан.

66. Ҡыҙылъяр –Яңы Монасип ауылы янында, балсығы ҡыҙыл булып, ямғыр яуғанда Иҙелгә йыуылып төшә.

67. Ҡыҙылташ– Яуымбай ауылына ҡарай, ороним.

68. Ҡыуғарағай– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан.

69. Ҡырғыҙ айыры – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, этнонимдан.

70. Ҡырташ –Байназар ауылына ҡарай, ороним.

71. Ҡырын ер –Нәби ауылына ҡарай, дромоним.

72. Ҡыҫҡуй– Ғәлиәкбәр ауылында.

73. Ҡыпсаҡ – рәсми телдәге Әбделмәмбәт ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан.

74. Ҡыҫыҡ – ойконим, гидронимдан, Кесе Нөгөш буйындағы бөткән ауыл.

75. Ҡыярат тауы –Тимер ауылында, ороним, ҡылымдан (ҡыйратыу).

76. Ҡыяюл – Тимер ауылына ҡарай, дромоним.

• Л

1. Лапшин утары – Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү,антропонимдан, Нөгөш-йорт атамаһы менән дә йөрөтөлә.

• М

1. Маҙалы – Аҫҡар ауылы янында тау һырты, ороним, маҙа, ыҙа һүҙенән алынңған.

2. Майғойған – Яуымбай ауылында, ороним.

3. Майсергән – Тимер, Яңы Мөсәт ауылдарына ҡарай, ялан.

4. Масаҡ –Иҫке Монасип ауылында,ороним, башаҡ – диалектта масаҡ.

5. Маяҡ – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, Ҡалыу тауы башында булған.

6. Маяҡ түбәһе– Килдеғол ауылына ҡарай.

7. Мерәҫ киткән юл – Әтекауылына ҡарай, дромоним, ялан, антропонимдан.

8. Мораҙым – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Аратау.

9. Мортаҙа яланы –Янһары ауылына ҡарай, антропонимдан, ялан.

10. Монасип – ойконим, антропонимдан.

11. Мишәр – ойконим, этнонимдан.

12. Муйыллы төбәк(Муйылтүбә) – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан.

13. Муйыллы туғай –Үрге Нөгөш ауылына ҡарай, Оло Нөгөш буйында.

14. Муйылтөп – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан.

15. Муллатуғай– Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан.

16. Мусағәле –Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан.

17. Мулла түше – Нәби ауылына ҡарай, йәйләү,антропонимдан.

18. Мөсәт – ойконим, антропонимдан.

19. Мәйгәште – Иҫке Монасип ауылы янында,гидроним, ороним, мағаш – бейек тау.

20. Мәҡсүт – ойконим, антропонимдан.

21. Мәндәғол– ойконим, антропонимдан, ғул – уйһыулыҡтағы үҙән.

22. Мәрйәкәй –Яңы Монасип ауылына ҡарай, ялан.

23. Мәрхәм күле – Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан.

24. Мәсем – ороним, антропонимдан.

25. Мәсет тауы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

26. Мәсет уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

27. Мәтәл –Килдеғол ауылына ҡарай, гидроним, мәте һүҙенән.

28. Мәһәҙи– ойконим, антропонимдан.

• Н

2. Ноҡот тауы – Әтек ауылына ҡарай, ороним.

3. Нөгөш– Бөрйән районында йылға, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы.

4. Нөгөшйорт –Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү, Лапшин утары атамаһы менән дә йөрөтөлә.

5. Нәби – ойконим, антропонимдан.

• О

1. Оҙонуй – Ғәлиәкбәр ауылында.

2. Оҙонсал– Килдеғол ауылына етәрәк ялан.

3. Оҙон ялан– Кесе Нөгөш буйындағы ҙур ялан.

4. Олоғор – Яуымбай ауылында, ороним.

5. Олоҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним.

6. Олотау – Яуымбай ауылында, ороним, оло һәм тау һүҙҙәренән яһалған.

7. Ослотау –Иҫке Монасип ауылы янында, ороним.

8. Оло күл –гидроним,Ғәҙелгәрәй ауылында.

9. Оло Нөгөш– Ғәлиәкбәр ауылынан аға,гидроним,антропонимдан.

10. Оло Салажы –Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан.

11. Оло Соңғор– Нәби ауылына ҡарай, ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡорло.

12. Оҫҡон туғай– Тимер ауылының эргәһендә, үлән исеменән.

13. Оҫҡонлоғор – Үрге Нөгөш ауылы менән Кәшәле ауылы араһында Кәрлек һәм Арғы Үшә йылғалары уртаһында оҫҡонло түбә.

• Ө

1. Өлкән Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним.

2. Өйрәкле– Мәндәғол ауылы етәрәк, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ҡая.

3. Өйрәкташ –Үрге Нөгөш ауылы янында, Нөгөш йылғаһы буйында ҡая, ороним.

4. Өйрөлтмәк– Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, Ағиҙел йылғаһы эсендә, ҡылымдан.

5. Өкө ҡаяһы– Яуымбай ауылында, ороним.

6. Өкө ояһы – Яуымбай ауылында, ороним.

7. Өкөташ–Яуымбай ауылында ороним.

8. Өсуй – Яңы Собханғол ауылына ҡарай.

9. Өстамаҡ –Брәтәк ауылына ҡарай, гидроним.

10. Өмөкамал төбәге – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан, антропонимдан.

11. Өмөткән – Яуымбай ауылында, ороним, өмә иткән һүҙенән.

12. Өмөткән яланы –Яуымбай ауылы, өмә иткән һүҙҙәренән.

13. Өс туған ҡаяһы – Ағиҙел йылғаһы буйында, ороним.

14. Өсөйлө– Ғәлиәкбәр ауылының бер өлөшө.

• П

1. Пакистан – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән.

2. Пасека – Ғәлиәкбәр ауылы янында ҡорт то ер русса йөрөтөлгән.

3. Паравай– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйында сайыр ағыҙған урын.

4. Посадка– Ғәлиәкбәр ауылында Бәккән яланындағы сабынлыҡ.

5. Поселок (ҡасаба) –Ағиҙел ҡасабаһының рәсми булмаған атамаһы.

6. Партизандар ҡыуаҡлығы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай.

• Р

1. Раһай –Раһай яланының атамаһы раһ (фарсы теленән – “юл”) һүҙенән сыҡҡан тип фараз итеп була.

2. Риф күле– Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, антропонимдан.

3. Рәмзи юлы –дромоним, антропонимдан, Яңы Монасиптан Иҫке Монасипҡа һалынған юл.

4. Рәхимйән ташы –Килдеғол ауылындағы таш,антропонимдан.

5. Раҡай – Мәндәғол ауылында Рабиға яланының атамаһы Раҡай әйләнгән, антропонимдан.

• С

3. Сабирйән түңгәге –Килдеғол ауылында, антропонимдан.

4. Саҡмағош –гидроним, Иҫке Мөсәт ауылынан аға, ҡушма һүҙ. Саҡма таштар бар.

5. Санатөшкән – Яуымбай ауылында, ороним.

6. Сания соҡоро –Нәби ауылында, антропонимдан, балсыҡ ала башлаусы хөрмәтенә.

7. Сатра–Нәби, Яңы Собханғол ауылдарында, гидроним, саптыра һүҙенән Сатыра – Сатра атамаһы килеп сыҡҡан.

8. Саталыүҙәк – Яуымбай ауылында, сата һәм үҙәк һүҙҙәренән яһалған.

9. Сапай –Әтек ауылында, гидроним.

10. Сейәлеморон – Яңы Собханғол ауылында, ороним.

11. Сейәлетау –Әтек ауылында, ороним.

12. Серәкәй –ороним, Алағуян йылғаһы буйындағы, ялан.

13. Сибәкәй –Яңы Собханғолауылына ҡарай, ялан, сибәркәй һүҙе ҡыҫҡартылған.

14. Силос соҡоро –Яңы Монасип ауылы янында.

15. Ситҡыр – Яуымбай ауылында, ороним.

14. Соңғор –гидроним, Бәккән (Нөгөш йылғаһына ҡоя) йылғаһының уң ҡушыл-дығы. Ошо исемле тау һырты бар.

16. Суҡҡарағас –Байғаҙы ауылында суҡ ҡарағас үҫкән ялан.

17. Суҡмуйыл – Ғәлиәкбәр ауылында, Оло Нөгөш буйында.

18. Суҡтал– Үрге Нөгөш ауылынан көньяҡта, Мәҡсүт ауылы йүнәлешендә, һуҡмаҡ уялы яланға алып сыға. Ауылдан биш саҡрым тирәһе.

19. Суҡраҡты – Тимер ауылы янында, гидроним, суҡраҡ һаҙматлы ерҙән ине ағып сыға.

20. Сусҡаморон – Ғәлиәкбәрауылы янында, Нөгөш йылғаһында ҙур бөгөлөш.

21. Сусҡа фермаһы –Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйындағы элек-ке ферма урыны, халыҡ УТФ тип тә йөрөтә.

22. Сусаҡ(суҡ уҫаҡ) – Яуымбай ауылында, ороним.

23. Сусаҡ үҙәге – Яуымбай ауылында.

24. Суһаҡ – Нәби ауылында, ороним,суҡ уҫаҡ һүҙенән алынған, ултауҙа уҫаҡ ағасы күп булған.

25. Сыбарайғыр – Тимер ауылы янында ҡая, ороним.

26. Сыуаҡай –Аҫҡар ауылына ҡарай, ялан, сыуаҡ ай килде тигәндә барлыҡҡа килгән.

27. Сылтырбикә –Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним, ымлыҡтан яһалған.

28. Сыңғырауыҡ – Яуымбай ауылында, шишмә, ымлыҡтан яһалған, оҡшатыу

29. Сәмиға күпере – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан.

30. Сәғит баҙы – Исламбай ауылына ҡарай,антропонимдан.

31. Сәфәр утары– Ғәлиәкбәр ауылы янында, антропонимдан.

32. Сәфәр соҡоро – Яуымбай ауылына ҡарай,антропонимдан.

33. Сәңгелдәк йылғаһы –Байғаҙы ауылы янында, гидроним.

34. Сәңгелде яланы –Яуымбай ауылы янында, Иҫәнкилде тип атағандар. Яйлап телдән-телгә күсә килә, Сәңгелде тип атап йөрөтә башлағандар.

• Т

1. Таҡыясусаҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

2. Танасыҡҡан –Исламбай ауылы янында, гидроним, һаҙ урын.

3. Таңбикә – Нәби ауылы янында, сабынлыҡ,антропонимдан.

4. Тарбаҡ – Яуымбай ауылында, ороним, тауҙа йыуан тарбаҡлы ҡарағас үҫә,ҡушма һүҙ.

5. Тарбаҡ бөтә – Яңы Собханғолһәм Иҫке Мөсәт ауылы араһында тарба-йып (тарбаҡын) йыуан ҡарағай үҫкән урын.

6. Тарыбай – Әтек ауылы янында, ялан, антропонимдан.

7. Тарыуал –ойконим, антропонимдан.

8. Тарҡын туғайы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, тар һәм ҡын һүҙҙәренән.

9. Ташкисеү –Килдеғол, йылғаһында.

10. Ташкүпер –Брәтәк һәм Һәйет ауыл араһында Екатерина батша (Әбей батша) һалдырған күпер.

11. Татар үлеге –Иҫке Монасип һәм Яңы Монасип ауылдары араһындағы уя.

12. Тауыҡ фермаһы –Яңы Мөсәт менән Иҫке Собханғол араһында. 13. Ташлы –Брәтәк ауылына ҡарай,гидроним.

14. Ташморон – Әтек, Яуымбай ауылдарында, ороним.

15. Ташөй – Яуымбай ауылы янында, мәмерйә,таш һәм өй һүҙҙәренән.

16. Текәморон –Янһары ауылы янында,антропонимдан.

17. Тёщин язык– Ҡурғашлы ауылына төшкән тауҙағы боролош.

18. Тимер –ойконим, антропонимдан.

19. Тимер айыры– Ғәлиәкбәр ауылы янында йылға, гидроним.

20. Тирмән туғайы –Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйында.

21. Туйбуға(туй булған)–Ҡотан ауылына ҡарай, ороним.

22. Тумаҙыҡ – Яуымбай ауылында, ялан.

23. Туҡалбаш– Яңы Монасип ауылы эргәһендә, айыу туҡал һыйырҙы ашаған урын.

24. Туҡмаҡ– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ороним.

25. Туңмаҫкүл–Ҡотан ауылы янында,гидроним.

26. Түбарҡа–Нәби ауылында ялан.

27. Түбәнге ауыл–ойконим, Оло Нөгөш буйында бөткән ауыл.

28. Түбәйорт–Әтек ауылы эргәһендә.

29. Төлкосҡан–Мәндәғол, Аҫҡар ауылдары эргәһендә, ороним.

30. Төлкөташ–Брәтәк ауылы эргәһендә, ороним.

31. Тыранса келәт–Иҫке Монасип ауылы эргәһендә.

32. Тәкәғыр– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним.

33. Тәкәһуйған– Иҫке Мөсәтауылы эргәһендә, ялан.

34. Тәрәнгисеү– Ғәлиәкбәр ауылы янында, йылға.

35. Тәрәнуй – Тимер ауылына төшкән юл эсендәге уя.

36. Тәпәнәк –Иҫке Монасип ауылы янында,ороним.

• У

1. Уралтау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,антропонимдан.

2. Уртағыр – Яуымбай ауылында, ороним.

3. Уртайорт – Ғәлиәкбәр ауылы янында, йәйләү.

4. Ураҙбикә юлы –Яңы Монасипауылы эргәһендә,дромоним.

5. Ураҙы – Байғаҙы ауылы эргәһендәге тау, ороним. Үр аҙымы, тора-бара Ураҙы тип йөрөтә башлағандар

6. Урыҫ юлы – Иҫке Монасип һәм Әбделмәмбәт ауылдары аша Әүжән урыҫ-тары баҙарға йөрөгән, дромоним.

7. Урыҫ килгән –Исламбай ауылынаяҡын урын, этнонимдан, урыҫ милләте-нән булған кеше йәшәгән.

8. Урыһ(ҫ)ай–Исламбай ауылына яҡын урын, ялан,гидронимдан.

9. Уҫағуй– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним.

10. Уҫаҡлыуй – Яуымбай ауылында.

• Ү

1. Үҙән – гидроним, Бөрйән районындағы йылға, Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы.

2. Үлектәр арҡаһы – Тимер ауылы янында, ялан.

3. Үрге Нөгөш– ойконим, ҡушма һүҙ.

4. Үргеҙма – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендәге ялан.

5. Үркәс– Әтек ауылы янында, ороним.

6. Үр яланы –Исламбай ауылы янында ялан.

7. Үтәйәмбәт –Байғаҙы ауылы янында, ороним, антропонимдан.

8. Үртән буйы– Яңы Монасип ауылы янында.

• Ф

1. Ферма –һәр ауыл эргәһендәге элекке колхоз, совхоздың фермаһы булған урын.

2. Филатов –Нәби ауылы янында антропонимданФилатов йәки Клатуй тауы.

3. Финляндия–ойконим, ил исеменән, Иҫке Собханғол ауылының Баҙал тауы итәгендәге яңы биҫтәнең халыҡ телендәге атамаһы.

• Х

1. Хәҙрәт юлы – Әтек ауылында, дромоним.

2. Хисам күле – Әтек ауылында, гидроним.

3. Химзавод – Яңы Монасип ауылы янында химик ашламалар һаҡлаған урын.

• Һ

1. Һабансы – Яңы Монасип янындағы ялан.

2. Һарағы –ойконим, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы атамаһынан, иҫке төрки телендәге саруғ – һары һүҙенән.

3. Һарат уяһы– Ғәлиәкбәр ауылында.

4. Һарналы –Ғәлиәкбәр ауылы янында, һарына күп үҫә.

5. Һарт –ойконим, этнонимдан.

6. Һуғыш туғайы – Ғәлиәкбәр ауылы янында.

7. Һырт – Яуымбай ауылында, ороним.

8. Һыуыҡҡолаҡ– Ғәлиәкбәр ауылында, Яңы Монасип ауылдарында йылға буйы.

9. Һөрөмбәт– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйыдағы аҡлан.

10. Һәүәнәк –гидроним, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы,Байғаҙыһеүән – шәп ағымды аңлата, -әк яһаусы ялғау.

11. Һәүәнәкташ –ороним, Һәүәнәк йылғаһы тамағында тау, ялан, йәйләү урыны.

12. Һимеҙтай – Әтек ауылында, ялан.

• Ш

1. Шаңғырауыҡ ҡаяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡылымдан яһалған.

2. Шүлгән башы– ялан, Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Шүлгән йылғаһыныңбаш-ланған ере.

3. Шүлгән йылғаһы – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы янында.

4. Шүлгәнташ – Ғәҙелгәрәй ауылы янындағы мәмерйә.

5. Шәреле (Шүрәле уй) – Тимер ауылы янында.

6. Шыйыҡ бутҡа –Янһары ауылында, асыҡлыҡ.

7. Шыуҙырғыс– Тимер ауылы ҡаршыһындағы тау, бүрәнә шыуҙырғандар.

8. Шыуматаш – Исламбай ауылына яҡын, текә ҡая, ороним.

9. Шәйек – гидроним, Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы.

10. Шәре башы – Ғәлиәкбәр ауылында янында, аҡлан.

11. Шәре йылғаһы – Ғәлиәкбәр ауылы янында, гидроним.

12. Шәрифә тауы – Яуымбай ауылында, ороним, антропонимдан.

13. Шәшкеҡасҡан – Яуымбай ауылында, ороним, шәшке һәм ҡасҡан һүҙҙә-ренән яһалған.

• Ы

1. Ығышма – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге Йылҡысыҡҡан күле эргәһендәге күл, күл эсендәге ағас шылып йөрөй.

2. Ырғыҙлы –ойконим,гидронимдан, Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы.

3. Ыхмайыл– гидроним, ыҫмала һүҙенән алынған, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы.

• Э

4. Эстакада –Яңы Мөсәт ауылы эргәһендәағас тейәү урыны.

5. Этаяҡ – Яңы Монасип һәм Тимер ауылдары араһындағы элекке ферма атамаһы.

6. Этаяҡ тармалығы– Этаяҡ фермаһы эргәһендә үҫкән үҫемлек исеменән.

7. Эт тыҡрығы – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡ.

8. Энәлек –Яңы Монасипауылына яҡын урында үҫкән ағастарҙың күп булы-уына бәйле.

• Ә

1. Әбделмәмбәт – ойконим, антропонимдан, халыҡ телендә Игелек, Ҡыпсаҡ, Үҙән атамалары менән йөрөй.

2. Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы – Ғәлиәкбәр ауылындағы зыяраттағы иң ҙур шыр-шы,антропонимдан, 1918 йылда хәҙрәттең ҡәбере өҫтөнә ултыртылған.

3. Әлеш – гидроним,антропонимдан, Оло Нөгөш йылғаһына ҡойған Күжә йылғаһының һул ҡушылдығы.

4. Әлешйорт– Әлеш йылғаһы буйындағы элекке йәйләү атамаһы,антропонимдан.

5. Әлмәс ҡотоғо – Әтек ауылына ҡарай, антропонимдан, Әлмөхәмәт исемле кешегә бәйле.

6. Әмир суҡыһы –Брәтәк ауылында, антропонимдан.

7. Әрҙәкле – Исламбай ауылы тау һырты, әрҙәтте (әрләтте)– диалекттағы варианты фонетик яҡтан үҙгәргән.

8. Әрҙәнә үре – Яуымбай ауылында, ороним.

9. Әсе –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендәге тоҙло урындың атмаһы, русса солончак.

10. Әсебар– Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендә Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы.

11. Әтек –ойконим, гидронимдан.

12. Әүҙекте йылғаһы–Килдеғол ауылында, гидроним, әүеү, ауыу һүҙенән.

• Ю

1. Юрматау –ороним, Бөрйән районында тау һырты.

• Я

1. Ябаҡ– ойконим, Ишдәүләт ауылының тәүге атамаһы.

2. Яҙҙауар – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙәренән.

3. Яланайыры– Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы, ялан һәм айыр һүҙҙәренән.

4. Яуымбай– ойконим,антропонимдан.

5. Яҙғыйорт– Ғәлиәкбәр ауылында, боронғо йәйләү атамаһы.

6. Ямаш – Үрге Нөгөш ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан.

7. Ямашлы – гидроним, Аҡбулат йылғаһының ҡушылдығы.

8. Янған ҡыуыш – ЯңыМонасип ауылына ҡарай.

9. Янһары – ойконим, Яңы Собханғол ауылының тәүге, рәсми булмаған атамаһы.

10. Янтыҡ – Нәби ауылынан, янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған.

11. Яулыҡ киҫкән– Әтек ауылында, ялан

12. Япония – ил исеменән, Яңы Мөсәт ауылы халҡына ҡушамат тағыуҙан.

13. Яңы Монасип – ойконим, антропонимдан.

14. Яңы Мөсәт – ойконим, антропонимдан, Алағуянбашы, Берлек, Япония ата-малары менән дә йөрөй.

15. Яхъя күле – гидроним,антропонимдан, Тимер ауылы янындағы бәләкәй күл.

17. Яңыл аралы –Тимер ауылы эргәһендә,антропонимдан,Яңылбикә исемле ҡатынға бәйле.

18. Яңы Собханғол – ойконим, Янһары ауылының рәсми атамаһы, антропонимдан.