Күсле ил — көслө ил/1-се бүлек: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ләйсән (фекер алышыу | өлөш) |
Ләйсән (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
24 юл:
Үрҙә әйтелгәндәрҙән сығып, башҡорт милләтенең иң кесе киҫәге булараҡ ғаилә тормошона дини, ғәҙәт-йола, әхлаҡи киҫелештә байҡау яһап ҡарайыҡ.
Әҙәп-әхлаҡ ҡағиҙәләребеҙ ифрат та ҡаты булыуы әле балаға сексуаль тәрбиә бирелмәгән тигәнде аңлатмай, әйтеүемсә, сәңгелдәгенән үк ошо юҫыҡта бик аҡыллы эш алып барылыуы фольклорыбыҙҙан ап-асыҡ күренә. Сабыйҙы һикертеп, һәпсүкләп уйнатҡанда уҡ таҡмаҡланған һүҙҙәргә иғтибар итәйек: ''Ҡыҙым-ҡыҙым, ҡыҙ кеше, ҡыҙыма килер йөҙ кеше, йөҙ кешегә бирмәмен, алып китер бер кеше.'' Әсә ҡыҙ ғынаһының күрмәлекле, күптәр күҙе төшөрлөк булып үҫеп етеүен юрап ҡына ҡалмай, уның бер генә кешегә тоғролоҡ һаҡлап ғаилә ҡорорға тейешлеген дә хәләл һөтө менән һеңдерә. ''Ҡарабаш турғай, тәҙ(е)рәне ҡуймай, һин дә егет, мин дә егет, кәләш алып булмай'' тигән үсекләмеш иһә кесе йәшенән үк ир балаларҙы ғаилә ҡора алмау хурлыҡ икәнлегенә инандырып үҫтерә.
* Өйләнмәгәндең тамыры ҡорор.
52 юл:
Һүҙ ошо юҫыҡҡа күскәндә бер көләмәсте иҫегеҙгә төшөрөп китәйем әле.
:Борон бит ололарҙан оялыу көслө булған, әлеге кеүек, «атай-әсәй, мин өйләндем, бына киленегеҙ йәки хатта «бына кейәүегеҙ» тип ҡайтып төшөүҙәрҙе ҡанбабалар иң алама төшөндә лә күрмәгәндер. Бер егеттең, шулай, бик тә өйләнгеһе килгән, етмәһә, шым-шым ғына ҡаш һикертешеп йөрөгән ҡыҙы ла бар икән, тик ата-әсәһенә нисек белдерергә белмәй йонсоған бахырың. Уйлаған-уйлаған да, ашарға саҡырылғас, һикелә үҙе гел ултыра торған урында йоҡлап ятҡан бесәйҙе:
:-Ятма бында һуҙылып, еңгәң ултыраһы урынды биләп, - тип ҡыуып төшөргән имеш, ти. Ата-әсәһе егеттең тел төбөн һиҙеп, шул көҙҙө үк башлы-күҙле итеп тә ҡуйған, ти, үҙен.
==
Никах исламда иҫ киткес юғарылыҡҡа ҡуйыла: ул милләттең нигеҙен барлыҡҡа килтереүсе шарт, ә өйләнеүсе — милләтен һәм динен яратҡан шәхес: ''Күсле ил - көслө ил''. Ижәпләнеү — ғәм алдында ғаилә өсөн яуаплылыҡ алыу, милләтте һәм үҙ барлығын дауам итеү өсөн эшләнгән фиҙакәр аҙым.
:Ғаилә ҡороусы егет түбәндәге бурыстарҙы үтәй тип һанала:
67 юл:
:Ғаилә-никах мәсьәләләрендә йола, ғәҙәт ҡанундары түбәндәге мәҡәлдәрҙә һаҡланып ҡалған һәм яҡынса ошондай шарттарҙы үҙ эсенә ала:
* Алыҫтан ат алма, яҡындан ҡыҙ алма.
Юл 77 ⟶ 78:
:Ә төп сәбәп - нәҫелдән килгән ауырыуҙарҙы иҫкәртеү булған. Тап шул маҡсатта хатта бер ауылдан килен төшөргән осраҡта ла ете быуын алышыныуы шарт итеп ҡуйылған: Ҡыҙ бауыры ете быуындан алмашына, ти мәҡәле лә ошо хаҡта. Әйткәндәй, башҡа бик күп төрки халыҡтарҙа экзогамия тип аталған был күренеш улай уҡ киң таралмаған. Мәҫәлән, төрөктәр, азербайжандар, үзбәктәр араһында хатта ике туғандарҙы өйләндереүҙе ҡулайыраҡ та һанағандар - мөлкәт ситкә китмәй.
=== Иртә өйләнеү ===
:Беҙҙең яҡтағы бер ауылда ҡартайғанса тигеҙ ғүмер итеп, балалар-ейәндәр үҫтереп, тормош тәмен белеп, татыу йәшәгән әбей менән бабайҙы аң-тоңон белмәҫ, танауҙарына еҫ кермәҫ элек үк никахлағандар ҙа, улар шул ваҡыттарын кеткелдәп көлә-көлә иҫкә алыр булғандар. Ауыр замандар бит инде: икеһенә бер яҫтыҡ, бер иҫке юрған биреп, башҡа сығарғандар. Йылы тормаған өйҙә кис һайын шул юрғанға талашып, һуғышып ятып йоҡлай торғайныҡ, тип хәтерләр булған ҡарттар.
* Менгән атың - аҡбуҙ, һөйгән йәрең — йәш ҡыҙ.
:Ултырып ҡалыу ҡыҙ бала өсөн оло фажиғәгә әүерелгәнлектән, артыҡ һайланыу өнәлмәй:▼
* Ҡыҙың булһа ирҙә булһын, ирҙә булмаһа гүрҙә булһын.
* Ҡарт ҡыҙ ир һайламаҫ, үлгән кеше ер һайламаҫ мәҡәле ҡарт ҡыҙ менән үлгән кешене хатта бер рәткә ҡуйып, ата-әсәне лә, уларҙың буй еткергән балаһын да ашығырға мәжбүр итә, ҡәтғи сикләй.
:Шәриғәт буйынса 10 йәштәрҙән үк кеше бәлиғ була тип һаналыу сәбәпле ҡыҙҙарға хатта шул мәленән үк никахҡа инеү мөмкинлеге бирелгән. Хәҙерге медицина күҙлегенән был бик иртә, ҡыҙ бала ла, ир бала ла ғаилә көтөүгә әҙерлекһеҙ, организмдары нығынып өлгөрмәй тип иҫбатлана. Әммә егерменсе быуат урталарына тиклем кешенең үтә ҡыҫҡа ғүмерле булыуын иҫәпкә алһаң, зат-ырыуыңды дауам итеү өсөн иртәрәк өйләнеү фарызлығына инанаһың:▼
▲
* Иртә өйләнгән — улынан-ҡыҙынан кинәнгән.
=== Нәҫел тураһындағы мәғлүмәт ===
:3. Үрҙә әйтелгәндәрҙән үк күренеүенсә, туғанлашыр яҡтың нәҫел-нәсәбе ниндәй булыуына бик ҙур әһәмиәт бирелгән:▼
▲
* Алма ағасынан алыҫ төшмәй.
* Атаһынан күргән — уҡ юнған, инәһенән күргән — тун бескән.
Юл 100 ⟶ 109:
* Алмағаста алма бешә, дегәнәктә — дегәнәк.
* Ат алһаң — ауылың менән, ҡыҙ алһаң ырыуың менән кәңәшләш.
* Ярап торорға өй һалма, ярап торорға бисә алма.
Юл 107 ⟶ 116:
* Күҙең менән һайлама, ҡолағың менән һайла.
* Ҡыҙҙың кемлеге кемәйенән (әхирәтенән) билгеле.
=== Социаль статус ===
* Ҡаҙ менән ҡаҙ, өйрәк менән өйрәк.
* Тибешеп ятһа ла тиңең булһын.
Юл 116 ⟶ 126:
* Буйың етмәгәнгә үрелмә.
Әммә был барыбер ҙә егеттең шәхси сифаттарына талапты кәметмәгән, сөнки ''Ынйының эт муйынында ҡәҙере юҡ'', йәғни, насар ир ҡулында яҡшы ҡатындың ҡәҙере юҡ.
Юл 123 ⟶ 133:
Күпселектә ауыл ерендә йәшәгән башҡорт халҡында социаль градация улай уҡ киҫкен булмаһа ла, руханиҙар, сауҙагәрҙәр, мөғәллимдәр, төрлө кәсеп менән шөғөлләнеүселәр, алпауыттар һ.б. йәмғиәттә төрлө социаль баҫҡыста торған. Аҡһөйәктәр һәм ҡара халыҡ төшөнсәһе, йәғни синфи бүленеш, әле ҡайһы бер ғалимдар инҡар итеп маташһа ла, башҡорт халҡы өсөн дә ят булмаған.
* Ҡалаҡ тотһа, хан ҡыҙының ҡулы ҡабара.
:Беҙҙең ауылда матур итеп бик күп бала үҫтереп, бүтәндәргә өлгө булып 60 йылдан ашыуыраҡ бергә йәшәгән оло ғаилә бар ине, хәҙер мәрхүмдәр инде, ожмахтың түрендә булһын рухтары уларҙың. «Оҙаҡ һәм татыу йәшәүебеҙҙең сере ул, уландар, мин инәйегеҙҙе ыштанһыҙ көйөнсә барып алыуҙа», - тип һөйләр ине олатай.
:Ә хәл былай булған. Иртәгә килен әйттерергә китәйек тип әҙерләнеп йөрөгәндә, кискеһен егеттең кейеп йөрөгән киндер ыштанын систереп йыуып ҡуйғандар, алмашы булмағас, икенсене кеймәгән, ә оҙон күлдәк итәге менән оят ерҙәрен ҡаплап торған.
:Иртәгеһен ашығып сығып киткәндә, егеттең ыштанһыҙ икәнен һиҙеүсе булмаған, тик 30-40 саҡрым ер үтеп, ат ашатырға, тамаҡ ялғарға туҡтағас ҡына ыштан онотолоп ҡалғанын белгәндәр (егет тигәнең дә ыштан кейеп йорөргә әле бик ғәҙәтләнеп тә өлгөрмәгән малай булғандыр инде - авт.). Нишләһендәр инде, кире боролоп тормағандар, барып килен әйттереп, никахын уҡытып, уларҙы ҡушып ҡайтҡандар.
:«Өйләнгәндә ыштан булмаһа ла ярай ул, уландар, әгәр үҙең ихлас булһаң», - тиер ине олатай, шаяртып».
=== Өйләнеүселәрҙең бер милләттән, диндән булыуы ҡулайыраҡ ===
=== Хис-ғишыҡ ===
* Көсләп асҡан күҙҙең нуры юҡ.
Юл 145 ⟶ 157:
* Ике күңел бер булһа, сүплек башы гөл булыр.
* Ғишыҡ кешене диуана итә.
Юл 153 ⟶ 165:
* Ныҡ һөйә тип һөйөнмә, уртаса һөйә тип көйөнмә, сөнки Үтә ҡыҙыл тиҙ уңа.
* Йөрәк серең йөрәктә ҡалһын.
Юл 170 ⟶ 182:
* Ҡош аяғынан, ҡыҙ ирененән эләгер мәҡәле инде — эротик тәрбиә миҫалы. Ул ир затын нисек маҡсатҡа өлгәшергә өйрәтһә, ҡыҙҙы киҫәтә, ә Ирең булмаҫтайға иренеңде бирмә тигән мәҡәл тәүгеһен тағы көсәйтә төшә.
* Ҡошто ем менән алдайҙар (йәғни бүләккә йомарт булырға кәрәк).
Юл 188 ⟶ 200:
:Күп тә үтмәй гөрләтеп туй яһап та ташланылар, ти, былар.
Ҡалым, бирнә әҙерләү ғаилә ҡорғанда мотлаҡ үтәлер шарт: * Ҡыҙ кемгә бармаҫ ине, егет кемде алмаҫ ине ҡалым малы булмаһа.
Юл 194 ⟶ 207:
* Ҡыҙ оҙатҡан яланғас ҡалыр, килен алған түренә урын һалыр. Һуңғы мәҡәл ҡалымға ҡарағанда бирнәнең ҙурыраҡ булыуын күрһәтә. Тимәк, егет ярлыраҡ булһа ла өйләнеүгә мөмкинлеге ҙурыраҡ, тик ҡулынан эш килһен. Ә ҡыҙ ултырып ҡалмаһын өсөн бирнәнең кейәү ҡалымына ҡарағанда күберәк булыуы кәрәк булған.
* Бирмәҫ ҡыҙҙың ҡалымы ҙур.
Юл 206 ⟶ 219:
:Туғандарҙың татыулығы бар байлыҡтан артыҡ тиеүҙәре лә матди байлыҡтан өҫтөнөрәк ҡиммәттәр барлығын иҫәпкә алырға өйрәтә.
=== Ҡыҙҙың сафлығы ===
* Ҡырҡта булһа ла ҡыҙ булһын.
Юл 214 ⟶ 228:
* Ирҙән ҡайтҡан яуҙан ҡаты.
* Ит тапмаған — үпкәгә кинәнгән, ҡыҙ тапмаған — еңгәгә (бисәгә) кинәнгән.
* Егет һөйһә — ала, ҡыҙ һөйһә — ҡала (был, ғөмүмән, ҡыҙҙың егеткә хисен бик белдереп бармаҫҡа тейешлегенә лә күрһәтмә).
* Ипһеҙ ҡыҙ йәрһеҙ ҡалыр.
* Ашыҡҡан ҡыҙ кейәүгә барһа ла мантымаҫ тигәндәр, сөнки бындай никах һаҡланғанда ла ире, йәмәғәт алдында үҙен оятлы тойоп, ҡатынын йәберләй, татыулыҡ булмай. Күпселек осраҡта никах тәүге көндән үк тарҡала.
* Емеште аша, ботағын һындырма.
* Емеш ашағың килһә, сәскәһен өҙмә.
* Инә ҡаҙ ҡаңғылдамаһа, ата ҡаҙ бармай.
* Бейә кешнәмәй айғыр тешләмәй.
* Байтал яманы ике айғырҙы тибештерер.
* Бер ҡаҙыҡҡа ике ат бәйләнмәҫ.
* Кем менән даның сыҡһа, шуның менән йәнең сыҡһын.
Төҫ-баш, шәхси сифаттарға талап шулай уҡ ярайһы ҡәтғи ҡуйылған: * Төҫө барҙан төңөлмә.
* Килен килбәтле булһын, теле ширбәтле булһын.
* Шаҙра булһа ла аңра булмаһын.
* Матурлыҡ туйҙа кәрәк, уңғанлыҡ көн дә кәрәк.
Юл 254 ⟶ 269:
* Йөҙө аҡ тип алданма, эсе ҡара булмаһын.
* Егет булһа, батыр булһын, ҡыҙ булһа, матур булһын.
* Егет егәр, ҡыҙ сибәр булһын.
Юл 260 ⟶ 275:
* Ҡыҙ байлығы — күркәм холоҡ, ир байлығы — тәүәккәл.
Һуңғараҡ барлыҡҡа килгән мәҡәлдәрҙән булһа кәрәк, кәләштең уҡымышлы булыуына өҫтөнлөк бирелә:
* Белемле ҡыҙ — бирнәле ҡыҙ.
* Ике сибәр бергә килһә, береһе ғүмерһеҙ була, ти.
* Бисәң матур — бай тирмәһендә ятыр.
* Бисәң матур булһа, байың үсле була.
* Ҡаза күрер егет аяғы һыҙлау ҡатын алыр.
* Булмаҫ иргә бөкөрө ҡатын.
* Ил һөйөр байҙы, ир һөйөр һауҙы тигән мәҡәл ысынбарлыҡҡа бик тә ярашлы булғанлығы әсәнең ҡыҙын оҙатҡанда әйткән тетрәндерерлек теләгендә лә раҫлана: Башың ауыртһа — яулыҡ эсендә, беләгең ауыртһа — ең эсендә (булһын).
Артыҡ ныҡ һайланыу, талапты сикһеҙ ҙурҙан ҡуйыу яҡшыға килтермәй: * Күп һайланған һайландыҡҡа ҡалыр.
* Ғәйепһеҙ йәр эҙләгән йәрһеҙ ҡалыр.
* Хан ҡыҙының битендә лә бармаҡ битендәй миң булыр.
=== Туй ===
:Ҡалым малын түләп бөтмәй тороп егеттең кейәүләп йөрөү күренеше лә киң таралған. Әммә ''Көйһөҙ кейәү кейәүләп ятҡансы, көйлө кейәү кәләшен алып ҡайтҡан''.
==== Яусы ====
* Егетлегеңде белгең килһә ҡыҙға яусы ебәр, тип бушҡа әйтмәгәндәр. Шуға ла ауылдарҙа димселек-яусылыҡ менән шөғөлләнгән махсус кешене был изге эшкә ҡушыуҙы ҡулайыраҡ күргәндәр:
* Һөйләй белмәҫтең һүҙе — үтмәҫ бысаҡтың үҙе.
Юл 294 ⟶ 312:
* Арбауын белһәң, ҡара йылан да ҡарышмай.
Әлбиттә, бөгөн үрҙә яҙылған күп ғәҙәттәр онотолған йә кәрәге лә ҡалмаған кеүек. Әммә, дөйөм алғанда, уларҙы хәтерҙә тотоу, яңы шарттарға яраҡлаштырып ҡулланыу һис тә зыян итмәҫ ине. Ғаилә ҡороусылар бер-береһе тураһында һис юғы ошо мәғлүмәттәрҙе белергә тейештер:
|