Умартасылыҡ серҙәре/12-се дәрес: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Ләйсән (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
2 юл:
19.07.2012.
== Ҡырҡыу еҫте улар яратмай ==
Рефлекс
Шартһыҙ рефлекстар (инстинкттар)
— умарта стенаһына туҡылдатыуға геүләп яуап бирәләр;
Юл 13 ⟶ 14:
— ҡырҡыу еҫтәргә (хушбый, алкоголь, тир һәм бал ҡорто ағыуы еҫе) ярһып китәләр һәм сағалар.
Шартһыҙ рефлекстарҙың тыумыштан булыуы, уларҙы ғәмәлгә ашырыу өсөн өйрәтеүҙең кәрәкмәүе
— тәбиғәттәге күренеште һаҡлауға ҡулайлашыу ҙа. Бының шулай булыуы түбәндәге миҫалда асыҡ күренә: төтөн еҫе бал ҡорттары өсөн һәләкәт булырын, янғын сығып, уларҙың ояһы юҡҡа сығыу ихтималлығын алдан хәбәр итә, шуның өсөн улар, ике оянан һаҡлыҡ аҙыҡтарын йыйып, бөрләтәүҙәрен бал менән тултыра.
Шартлы рефлекстар
Шулай уҡ ҡорттарҙа теге йәки был үҫемлектең көндөң ҡайһы ваҡытында бал һутын ныҡлы бүлеп сығарғанын белеү һәләте лә бар.
Шартлы рефлекстар ҙур әһәмиәткә эйә: бал ҡорттары танышыу өсөн осош яһағанда ла үҙ умартаһының хәл-торошон, әйләнә-тирәләге әйберҙәрҙе хәтерендә ҡалдыра, бал һуты йыйырға осҡан саҡта барыу, ҡайтыу юлын иҫтә тота. Аҙыҡ эҙләп, тыумыштан барлыҡҡа килгән шартһыҙ рефлекс тәьҫире аҫтында оса. Был ваҡытта сәскәнең төҫө, еҫе һәм формаһы ҡорт өсөн бер ниндәй әһәмиәткә лә эйә түгел. Ләкин сәскәләрҙә аҙыҡ тапһа, аҙыҡ сигналдарына әйләнә, бал ҡорттарында сәскәләрҙәге билдәле төҫкә, еҫкә һәм формаға шартлы рефлекс үҫешә.
Инстинкт (латин һүҙенән
Бал ҡорто ғаиләһе биологияһынан инстинкт миҫалдары:
Юл 27 ⟶ 28:
1. Төҙөлөш алып барғанда балауыҙ бүлеү, төҙөү эштәре башҡарыуында сағылыш таба; йәш ҡорттар тыуып бер аҙ йәшәгәс тә, ояла тәжрибә туплаған ҡорттар кеүек үк, кәрәҙҙәрҙе дөп-дөрөҫ итеп төҙөй башлай. Бер ҡасан да һоро (әре) ҡорттар кәрәҙен күрмәгән эшсе ҡорттар яҙын һоро ҡорттар күҙәнәктәрен төҙөү эшенә тотона.
2. Аҙыҡ йыйыу инстинкты үҙҙәренең ихтыяжынан да күберәк аҙыҡ
3. Һаҡланыу инстинкты ҡорттарҙың ояны, умартаны һаҡта тороусы ҡорттар менән тышҡы дошмандарҙан, ҡоротҡостарҙан һаҡлауында сағылыш таба.
4. Ҡорттарҙың элекке урынға ҡайтып инеү инстинкты. Был инстинкт ҡортло умартаны алып китеп, уның урынына башҡаһын килтереп ултыртҡанда, яҡшы күҙәтелә. Осоштан әйләнеп ҡайтҡас, ҡорттар яңы умартаға инә. Бында улар яңы еҫкә лә, формаға һәм төҫкә лә ҡарап тормай. Инстинкт умартасылыҡта
5. Яңы инә ҡортто тәрбиәләү. Ул элекке инә ҡортто юғалтҡанда, ҡорттар ҡарышлауыҡтарҙан йәш инә ҡортто тәрбиәләгәндә яҡшы күҙәтелә.
6. Енси инстинкт инә ҡорттоң йомортҡалар һалыуында, инә ҡорттарҙың һәм һоро (әре) ҡорттарҙың үрсеү, аталаныу өсөн парлашыуға (
7. Ҡатмарлыһының миҫалы булып ҡорт айырыу хеҙмәт итә. Был иһә ғаиләләренең артыу, тәбиғәттә бал йыйыусы ҡорттарҙы таратыу ысулын кәүҙәләндерә. Күстәренән айырым, берәмләп яңы ғаиләләр нигеҙләргә һәләтлеге булмау сәбәпле, күс айырыу иң уңайлы күренеш булыуын, шуға ҡулайлашыуҙы күрһәтә, ләкин айырым осраҡтарҙа ҡорт айырыу инстинкты кире әһәмиәткә эйә, сөнки төп инә ҡорт ғаиләһе шул тиклем күп күс айыра, ул үҙе лә, унан бүленеп сыҡҡан күс тә умартаны аҙыҡ запасы менән тәьмин итә алмай. Әгәр ҙә умартасы алдан тейешле сара күрмәһә, уларҙың үлеп бөтөүе ихтимал.
Тәбиғәттә көтмәгәндә ҡыҙыу бал йыйыу осоро башланып китһә, күс айырыу инстинкты аҙыҡ йыйыу менән баҫырылып ҡала. Ҡорттар шунда уҡ үрсеүҙе (ҡорт айырыуҙы) туҡтата, ә кәрәҙҙәрҙәге күс айыра торған инә ҡорттарҙың ояларын
Рафиҡ НОҒОМАНОВ.
|