Байғаҙы ауылы тарихы: өлгөләр араһындағы айырма

1844 йылдар тирәһендә Ырымбур губернаһы Верхний Урал өйәҙеөйәҙенең етенсе башҡорт кантонлығы Ҡарағай Ҡыпсаҡ олоҫы командаһыкомандаһының ун беренсе йорт старшинаһы Ҡунаҡбай Ҡарабаев тимерҙәрҙең бер өлөшөн 1844 йылдар тирәһендә Байғаҙы ауылына күсерә. Зәүрәт-сотник Байғаҙы Ҡунаҡбаев (1770-1853) Ҡунаҡбай Ҡарабаевтың улы була. Ул Һәүәнәк буйында ауылауылға нигеҙ нигеҙләйһала һәм уға үҙ исемен ҡуша.

1816 йылғы рәүиздә (урыҫса-ревизская сказка. Архив, 696,518-се биттәр) Тимерҙә Ҡунаҡбай Ҡарабаевтың улыулдары Байғаҙы, Бикмөхәмәт, КилмөхәмәттәрКилмөхәмәт йәшәй.

1850 йылдарғы рәүиздә Байғаҙы ауылы барлыҡҡа килгәс, ун икенсе ихатаны, йәғни хужалыҡты, 80 йәшлек Байғаҙы Ҡунаҡбаев етәкләй. Был мәлдә уның 74 йәшлек беренсе ҡатыны Сәғиләнән 29 йәшлек Аллағол исемле улы, Тәңребирҙе исемле 6 йәшлек ейәне, икенсе ҡатыны булған, 46 йәшлек Нәзифәнән уландары Шаһимырҙан (1834-1837), Шаһигәрәй (1834-1837), ун өсөнсө ихатала дүртенсе улы беренсе ҡатынынан Шәрәфетдин (1802 йылғы 42 йәш), ҡатыны Зәлифә- 43 йәш, ҡыҙы Динә, уландары Баһауетдин (1831 йыл), Зәйнәғетдин (1835 йыл), Мөхәмәтдин (1846), икенсе ҡатыны Зөбәйләнән (25 йәш) улы Рыҫҡол (1842) йәшәй.

Ун дүртенсе ихиталаихатала бишенсе улыҡатыны ИшмырҙаФатима (180338 йәш), ҡатыныбишенсе Фатимаулы (38Ишмырҙа йәш(1803), уландары Хөббөтдин (19 йәш), Ғәйнетдин (17 йәш), Ҡаһарман (6 йәш), Ибраһим (2 йәш) йәшәй.

Тимерҙән Байғаҙыға 102 ир-ат заты, 85 ҡатын-ҡыҙ заты, йәмғеһе 34 хужалыҡ күсеп ултырған.

1859 йылда ауылда 220 кеше йәшәй, 1920 йылда халыҡ һаны икеләтә артып, 478 кеше булғанбула. ИхаталарАслыҡ, һаныһуғыш кәмей,йылдары сөнкиарҡаһында аслыҡ,ихаталар һуғышһаны йылдарыкәмей. Уларҙың 116 аты, 52 һыйыры, 47 һарығы, 14кәзәһе14 кәзәһе, 14 солоғо иҫәпкә алынған. Әлбиттә, солоҡтарыныңсолоҡтарҙың барыһын да күрһәтмәгәндәр.

1834 йылдарҙа Тимер ауылында 664 кеше булған. Был йылдарҙа урыҫтарҙың башҡорт ерҙәрен талауталауы, көслөк,көс алдауҡулланыуы, осһоҙалдауы, хаҡҡаосһоҙлата һатып алыу юлы менән эш итеүе дауам иткән. Янау, ҡурҡытыу юлы менән башҡорттарҙы ошо бөлдөргөс алыш-бирештәргә күндергәндәр. «Артыҡ» биләнгән ер майҙандарын тартып алдырмау маҡсатында, ерҙәрен һаҡлап,һаҡлау маҡсатында Тимер халҡы ла Байғаҙы, Аралбай, Бикташ ауылдарыауылдарына һәм башҡа утарҙарға күсеп ултырғандарултырған.

Байғаҙылар Һәүәнәк һыуын һыулаған, йәйләүҙәрйәйләүҙәрҙә булдырғанйәйләгән. Ауылда төп шөғөл малсылыҡ булған. Игенселек өсөн уңайлы ерҙәр әҙ булғас, климат шарттары ла ҡырыҫ булғас, иген аҙ сәселгән. Улар 16 бот ужым бойҙайы, 320 бот бойҙай сәскәндәрсәскән.

Ошо бәрәкәтле ерҙәрҙе төйәк иткән Байғаҙы Ҡунаҡбаевтың ҡәберлеге таш менән уратылғануратылып, кәшәнә формаһында эшләнгән.

Ҡалҡаман ҡарттан (йәғни бәрей затын дауам итеүселәрҙән, эште ен һымаҡ тиҙ, эште шәп эшләүселәрҙән) Байғаҙыға күсеүселәр Ҡотлогилдин, уландары Иҫәнбаевтар, Бикмөхәмәтовтар, Иманғоловтар, Күсәрбаевтар, Балапановтар, Баязитовтар һ.б. таралған. Аралары-Һәйетбай, Һармаҡтар-Даутовтар һ.б.