Тормош һабаҡтары. 8 класс: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
1566 юл:
 
==БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ФИЛАРМОНИЯНЫ==
Башҡорт дәүләт филармонияһы 1939 йылдың 20 ғинуарында асыла. Башҡорт дәүләт бейеүҙәре ансамблен, бер нисә хорҙы, ҡурайсылар ансамблен, тынлы оркестрҙар һәм халыҡ уйын ҡоралдары оркестрын, эстрада бригадаларын, күсмә оперетта коллективтарын берләштерә.

Тәүге мәлдә филармония коллективы Башҡорт музыка техникумының театр бүлеген тамамлаусы йәштәрҙән, шулай уҡ үҙешмәкәр түңәрәктәрҙән килгән оҫталарҙан туплана.

1941 йылда әҙәби-музыкаль лекторий ойошторола. Был лекторийҙарҙа М. Кугушева, Л. Лебединский, Л. Троицкая, М. Черданцева, А. Либерман кеүек исемдәре киң билдәле сәнғәт әһелдәре әүҙем ҡатнаша. Тәүге концерттарҙа Башҡорт драма һәм опера театры артистары А. Мөбәрәков, 3. Бикбулатова, Ғ. Ҡарамышев, Ғ. Туҡаевтар, йырсыларҙан Б. Вәлиева, Ғ. Хәбибуллин, А. Сутягин, Д. Нурмөхәмәтова, X. Ғәлимовтар ҡатнаша. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында фронттарҙа 17 бригада эшләй. Улар 1789 концерт бирә.
 
һуғыштан һуң республикала мәҙәни тормош йәйләнә. Мәғәфүр Хисмәтуллин, Эсмә Шайморатова, Петр Кукотовтарҙың даны республикала ғына түгел, ә башҡорттар һәм татарҙар йәшәгән тирә-яҡ республика, әлкәләрҙә лә киң билдәле була.
 
134
Артистар булған тәжрибәләренән тыш яңыса эшләү, сәхнәгә ниндәйҙер яңылыҡ килтереү тигән уй-теләк менән яна башлайҙар. Шулай итеп, 1950 йылдарҙа тәүге инструменталь ансамблдәр барлыҡҡа килә. Етәкселәре — Бәхти Ғайсин һәм Николай Голов (сәхнә псевдонимы Наил Ғәлиев).

Бәхти Ғайсин менән Фәриҙә Ҡудашева, Николай Голов менән Мәғфирә Ғәлиеваларҙың был яңылығы һәм, өҫтәүенә, таланттары киң популярлыҡ килтерә. Ошо уҡ ансамблдәр нигеҙендә Илфак Смаков, Нәзифә Ҡадырова, Шамил Хәмәҙинуров, Вәкил Мурзин- дарМурзиндар үҫеп сыға.
 
Башҡорт филармонияһының үҙенсәлеге тағы шунда, ул халыҡ араһынан үҫеп сыҡҡан һәләттәргә үтә лә һаҡсыл, иғтибарлы ҡарай һәм фольклор нигеҙендә сәнғәтте үҫтереүгә куп көс һала. Әйтәйек, Сөләймән Абдуллин, Рамаҙан Иәнбәков, Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ишмулла Дилмөхәмәтовтарҙы атап китергә мөмкин. Ишмулла Дилмөхәмәтов ҡурайсыға һәм ҡурайға ҡарата иғтибарҙы һәм данды бермә-бер арттырған маһир ижадсы була.
 
1969 йылда Хор капеллаһы ойошторола. Уны ойоштороусыларҙың береһе, аҙаҡ етәксеһе — Таһир Сәйфуллин. Хор башҡорт классикаһын да, рус һәм сит ил классикаһын да башҡара.
 
1987 йылда филармонияның Бәләкәй залында немец фирмаһы эшләгән орган урынлаштырыла. Ошонан һуң баш ҡаланың һәм республиканың музыка сәнғәте һөйөүселәре өсөн даими орган музыкаһы тыңлау бәхете асыла. Башҡортостанға беренсе органист Вячеслав Мортазин уҡып ҡайта.
 
Төрлө фольклор төркөмдәре: "Йәдкәр" ансамбле, "Каруанһарай" эстрада-фольклор төркөмө. Сәнғәт оҫталарының юбилей кисәләре, авторлыҡ кисәләре ойошторола.
Филармонияның 700 һәм 400 урынлыҡ ике залы бар. Бәләкәй залда орган урынлаштырылған.
ҺОРАУҘАР.
1. #Башҡорт дәүләт филармонияһы ҡасаи асыла?
2. #Филармонияла ниндәй тармаҡтар эшләй?
==Филормонияның тәүге йырсылары==
135
 
Хәбир Ғәлимов
===Хәбир Ғәлимов (1905—1996)===
Хәбир Латип улы Ғәлимов Салауат районы Лағыр ауылында тыуа. П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының Башҡорт студияһын тамамлай.

Профессиональ операға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Д. Чимарозаның "Йәшерен никах"ында — Паолино, Дж. Паизиеллоның "Тирмәнсе һылыуҡай" операһында — Барон Коллоандр, Мәсәлим Вәлиевтең "һаҡмар"ында — Юлай, У. Гаджибековтың "Аршин мал алан" операһында — Аскер, Заһир Исмәғилевтең "Салауат Юлаев" операһында — Салауат, ҡыҫҡаһы, филармонияға эшкә күскәнгә тиклем операларҙа һәм һәр ваҡыт төп ролдәрҙе башҡара.
 
1955 йылдан — филармония солисы. Ул башҡорт халыҡ йырҙарын ғәжәп үҙенсәлекле моң, аһәң менән башҡарыусы йырсы. Уның йырҙары яҙылған патефон пластинкаларын тыңлау өсөн ауыл-ауыл йыйылышып ултырыр булғандар. Бик күп йәш йырсылар унан башҡарыу оҫталығына өйрәнә. Хәбибулла Ибраһимов, Камил Рәхимов, Заһир Исмәғилев, Рәүеф Мортазин, Хөсәйен Әхмәтов, Таһир Кәримовтарҙың йырҙарын тәү башлап халыҡҡа сығарыусы йырсы була ул үҙ заманында. Әле лә радио аша уның башҡарыуында "Ғайса", "һанаҡа" һәм башҡа тиҫтәләгән башҡорт халыҡ йырҙарының фәҡәт Хәбир Ғәлимовса ғына яңғырауын тойоп була. Ул ҡабатланмаҫ үҙенсәлекле йырсы. Башҡорт филармонияһының нығынып, үҫеп китеүенә ҙур өлөш индергән оҫта.
 
Хәбир Латип улы Ғәлимов — РСФСР-ҙың, БАССР- ҙың атҡаҙанған артисы.
===Сөләймән Абдуллин (1928—2002)===
Бөтөн ижад ғүмерен башҡорт йыр сәнғәтенә арнаған, халыҡ йырҙарын ихлас яратҡан һәм киләсәк быуын өсөн ҡалдырырға тырышҡан йырсыларыбыҙҙың береһе — Сөләймән Абдуллин.
(1928—2002)
 
Бөтөн ижад ғүмерен башҡорт йыр сәнғәтенә арнаған, халыҡ йырҙарын ихлас яратҡан һәм киләсәк быуын
ФИЛАРМОНИЯНЫҢ ТӘҮГЕ ЙЫРСЫЛАРЫ
1 3 6
өсөн ҡалдырырға тырышҡан йырсыларыбыҙҙың береһе — Сөләймән Абдуллин.
Ул Ейәнсура районының Үтәғол ауылында 1928 йылда тыуа. Бәләкәй сағынан йырға әүәҫ була.
 
"Йыр — миңә быуындан быуынға тапшырыла килгән аманат, — ти йырсы. — Беҙҙең яҡтың тәбиғәте ғәжәп бит ул. Тау башына артылып бер һуҙып йырлап ебәрһәң, тотош тирә-йүн һине тығңшп, һине дәртләндереп, ҡеүәтләп ебәргәндәй була”.
 
Сөләймән Абдуллин мәктәп смотрҙарында, һабантуйҙарҙа ҡатнаша, өлкәндәрҙең йырҙарын отоп ала. Беренсе тапҡыр район үҙәге Иҫәнғолда смотрҙа ҡатнашҡан саҡта, уға һигеҙ генә йәш була. "Атайым һуғышҡа киткәндә: "Их, улым, Өфөгә барып бер генә тапҡыр булһа ла радионан йырлап, халыҡҡа ишеттерһәң ине”, — тигән теләген әйтеп ҡалдырҙы. 1948 йылда атайымдың теләге тормошҡа ашты. Радио аша уның "Ҡаҫмарт буйы" тигән йырын башҡарҙым. Халҡымдың моңо, үткән аһ-зары йөрәгемә һеңгән. Йырлаған саҡта йырҙа барған ваҡиғаны, ундағы кешеләрҙе күҙ алдыма килтерәм. Беҙҙең йырҙар тотош тарих бит ул. Йырлап торам, йырҙа һөйләнгән ваҡиғалар берәм-берәм күҙ алдымдан үтә. ”3өлхизә"не хатта яҡын ғына һылыуымдың зар йыры һымаҡ итеп башҡарам. Күҙҙәремә йәш алмай йырлағаным юҡ. Ниҫә тапҡыр йырлайым, шул тиклем йәш тула. "Илсе Ғайса”ны йырлаған саҡта, атайым күҙ алдына килеп баҫа. "Ергәйеш” йырын башлаһам, ошо йылға туғайында емеш йыйып йөрөгән әсәйем күҙ алдыма килә лә баҫа.
Сөләймән Абдуллин мәктәп смотрҙарында, һабантуйҙарҙа ҡатнаша, өлкәндәрҙең йырҙарын отоп ала. Беренсе тапҡыр район үҙәге Иҫәнғолда смотрҙа ҡатнашҡан саҡта, уға һигеҙ генә йәш була. "Атайым һуғышҡа киткәндә: "Их, улым, Өфөгә барып бер генә тапҡыр булһа ла радионан йырлап, халыҡҡа ишеттерһәң ине”, — тигән теләген әйтеп ҡалдырҙы.
Бер йылы беҙгә Дауыт Юлтый килгәйне. Сәй эстеләр, мине йырлаттылар. Дауыт олатай арҡамдан һөйөп, ҙур сәхнәлә йырларға яҙһын һиңә, тине. Шунан күп тә үтмәй, уны ҡулға алғандар икән, халыҡ дошманы булған икән, тигән хәбәр килеп етте. Хәбәр ҙә килеп етте, атайымды ла ҡулға алдылар. Бер аҙҙан ҡайтарҙылар. Ныҡ имгәткәйнеләр. Шулай булһа ла һуғышҡа китте. Тыуған ерен бигерәк яратты ул. Йырға һөйөү атайымдан башланды. Бөгөнгөләй хәтеремдә, яңы сабылған бесән һалынған арбала күккә ҡарап салҡан ятҡанмын. Эргәмдә — атайым, дилбегәһен бушаҡ ҡына тотоп, атты үҙ яйына һалған да "Уйыл"ды йырлай. Күк йөҙөнөң дә, атайым моңоноң да иге-сиге юҡ һымаҡ. Йырлай-йырлай ҙа йырҙың тарихын һөйләй башлай. ”Ә быныһы, улым, "Хисам” көйө. Үҙебеҙҙең яҡ кешеһе — Хисам ҡарт сығарған. Улы һәләк булғас, йөрәккенәләре яныуҙан ни эшләргә белмәй моңланғандыр инде ҡартың. Өҫкәлек
 
137
1948 йылда атайымдың теләге тормошҡа ашты. Радио аша уның "Ҡаҫмарт буйы" тигән йырын башҡарҙым. Халҡымдың моңо, үткән аһ-зары йөрәгемә һеңгән. Йырлаған саҡта йырҙа барған ваҡиғаны, ундағы кешеләрҙе күҙ алдыма килтерәм. Беҙҙең йырҙар тотош тарих бит ул. Йырлап торам, йырҙа һөйләнгән ваҡиғалар берәм-берәм күҙ алдымдан үтә.
буйҙарында, тау битләүҙәрендә йырлай-йырлай йөрөй, тип һөйләй торғайнылар Урта Муйнаҡ кешеләре", — тип һөйләгәне хәтеремдә. (Хисам ҡарт — йырсы Мәғфирә Ғәлиеваның ҡартатаһы. — М. Б.). Әсәйем Зарыубикә лә йыраусы булды. Ауыҙын асыр-асмаҫ ҡына моң менән генә һыҙыр ине боронғо йырҙарҙы. Һүҙҙәре лә ап-асыҡ ишетелер ине, моңо ла юғалмаҫ ине. Эй, йырлай беләләр ине боронғолар! Ауылдарҙа ла боронғоса башҡарыу оҫталығы һаҡланған. Ана бит ҡалай һыҙҙыралар!" — тип Һоҡлана торғайны боронғо башҡарыу оҫталығына Сөләймән Абдуллин.*
 
”3өлхизә"не хатта яҡын ғына һылыуымдың зар йыры һымаҡ итеп башҡарам. Күҙҙәремә йәш алмай йырлағаным юҡ. Ниҫә тапҡыр йырлайым, шул тиклем йәш тула.
 
"Илсе Ғайса”ны йырлаған саҡта, атайым күҙ алдына килеп баҫа. "Ергәйеш” йырын башлаһам, ошо йылға туғайында емеш йыйып йөрөгән әсәйем күҙ алдыма килә лә баҫа.
 
Бер йылы беҙгә Дауыт Юлтый килгәйне. Сәй эстеләр, мине йырлаттылар. Дауыт олатай арҡамдан һөйөп, ҙур сәхнәлә йырларға яҙһын һиңә, тине. Шунан күп тә үтмәй, уны ҡулға алғандар икән, халыҡ дошманы булған икән, тигән хәбәр килеп етте. Хәбәр ҙә килеп етте, атайымды ла ҡулға алдылар. Бер аҙҙан ҡайтарҙылар. Ныҡ имгәткәйнеләр. Шулай булһа ла һуғышҡа китте. Тыуған ерен бигерәк яратты ул.
 
Йырға һөйөү атайымдан башланды. Бөгөнгөләй хәтеремдә, яңы сабылған бесән һалынған арбала күккә ҡарап салҡан ятҡанмын. Эргәмдә — атайым, дилбегәһен бушаҡ ҡына тотоп, атты үҙ яйына һалған да "Уйыл"ды йырлай. Күк йөҙөнөң дә, атайым моңоноң да иге-сиге юҡ һымаҡ.
 
Йырлай-йырлай ҙа йырҙың тарихын һөйләй башлай. ”Ә быныһы, улым, "Хисам” көйө. Үҙебеҙҙең яҡ кешеһе — Хисам ҡарт сығарған. Улы һәләк булғас, йөрәккенәләре яныуҙан ни эшләргә белмәй моңланғандыр инде ҡартың. Өҫкәлек буйҙарында, тау битләүҙәрендә йырлай-йырлай йөрөй, тип һөйләй торғайнылар Урта Муйнаҡ кешеләре", — тип һөйләгәне хәтеремдә. (Хисам ҡарт — йырсы Мәғфирә Ғәлиеваның ҡартатаһы. — М. Б.).
 
Әсәйем Зарыубикә лә йыраусы булды. Ауыҙын асыр-асмаҫ ҡына моң менән генә һыҙыр ине боронғо йырҙарҙы. Һүҙҙәре лә ап-асыҡ ишетелер ине, моңо ла юғалмаҫ ине. Эй, йырлай беләләр ине боронғолар! Ауылдарҙа ла боронғоса башҡарыу оҫталығы һаҡланған. Ана бит ҡалай һыҙҙыралар!" — тип Һоҡлана торғайны боронғо башҡарыу оҫталығына Сөләймән Абдуллин.
 
Йырсы Сөләймән Абдуллинды Башҡорт дәүләт филармонияһына йәш йырсыларҙы боронғо йырҙарҙы башҡарыу оҫталығына өйрәтергә саҡыралар. Бик ихлас башҡара был эште.
 
Уның тауышы ла, башҡарыу оҫталығы ла башҡаларҙан айырыла. Ул йырҙы тойоп, йөрәге аша үткәреп, йырҙың тарихына-йөкмәткеһенә инеп йырлай. Йырсы башҡарыуында "Урал", "Әрме", "Зөлхизә", "Мәҙинәкәй", "Быр", "Буранбай", "Бейеш", "Зәлифәкәй", "Кәмәлек", "Ҡаҫмарт буйы", "Төйәләҫ", "Хисам", "Ҡара Сурай", "Саҡырмаҫы, кәкүк” һәм башҡа тиҫтәләрсә йырҙар ҡабатланмаҫ талант эйәһенең иң ҡиммәтле ҡомартҡылары ул.
 
Сөләймән Әйүп улы Абдуллин — БАССР-ҙың атҡаҙанған һәм БР-ҙың халыҡ артисы.
 
БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ФИЛАРМОНИЯҺЫНЫҢ ДАНЛЫ ТРАДИЦИЯҺЫН ДАУАМ ИТЕҮСЕЛӘР
(Ейәнсура районында мәшһүр яҡташтары: йырсылар Сөләймән Абдуллин призына — ир-егеттәр, Мәғфирә Ғәлиева призына — ҡатын-ҡыҙ йырсылар һәм Нәжметдин Хәсәнов призына ҡурайсылар араһында ярыштар үткәрелә. Ейәнсура башҡорт гимназияһында директор булып эшләгән саҡта, жюри ағзаһы булып ҡатнаша инем. Сөләймән Абдуллин менән йыр хаҡында әңгәмәбеҙ шул ваҡытта булды. — М. Б.)
Башҡорт дәүләт филармонияһының бөгөнгө көндә оҫта йырсылары, Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеү ансамбле, Хор капеллаһы, Ҡурайсылар ансамбле, Тынлы оркестры, Башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары
==БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ФИЛАРМОНИЯҺЫНЫҢ ДАНЛЫ ТРАДИЦИЯҺЫН ДАУАМ ИТЕҮСЕЛӘР==
* Ейәнсура районында мәшһүр яҡташтары: йырсылар Сөләймән Абдуллин призына — ир-егеттәр, Мәғфирә Ғәлиева призына — ҡатын-ҡыҙ йырсылар һәм Нәжметдин Хәсәнов призына ҡурайсылар араһында ярыштар үткәрелә. Ейәнсура башҡорт гимназияһында директор булып эшләгән саҡта, жюри ағзаһы булып ҡатнаша инем. Сөләймән Абдуллин менән йыр хаҡында әңгәмәбеҙ шул ваҡытта булды. — М. Б.
 
138
Башҡорт дәүләт филармонияһының бөгөнгө көндә оҫта йырсылары, Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеү ансамбле, Хор капеллаһы, Ҡурайсылар ансамбле, Тынлы оркестры, Башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары оркестры, күсмә төркөмдәре, эстрада коллективтары, "Йәдкәр" фольклор ансамбле, Орган залы менән бөтөн илебеҙҙә генә түгел, сит илдәргә лә даны таралды.
оркестры, күсмә төркөмдәре, эстрада коллективтары, "Йәдкәр" фольклор ансамбле, Орган залы менән бөтөн илебеҙҙә генә түгел, сит илдәргә лә даны таралды. Өлкән- дәрҙе алмаштырып, һәләтле урта быуын йырсылары, йәштәр өҫтәлә. Эстрада йырҙарын оҫта башҡарыусыларҙан Ғүмәр Әбделмәнов, Фәрит Бикбулатов менән рәттән Райман Ишбаев, Фәдис Ғәниев, Филүс Ҡал мурҙин һәм башҡалар кеүек халыҡ йырҙарын да, эстрада йырҙарын да башҡарыусылар әленән-әле коллективты тулыландырып торалар. Сибай филармонияһы ла һәләтле йырсылар үҫтерә. Башҡорт халыҡ йырҙарын үҙенсәлекле моң менән башҡарған Азамат Тимеров менән Нәсимә Тимерова ларҙы баш ҡала тамашасылары көтөп ала.
 
Рамаҙан Йәнбәков мәктәптә уҡыған йылдарында уҡ үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ҡатнаша. Республиканың 1-се һанлы интернат-мәктәбен тамамлағас, ул Башҡорт дәүләт университетының биология факультетына уҡырға инә. Әммә йырҙы ташламай. Сәхнәһеҙ, йырһыҙ йәшәмәй ул. Башҡорт халыҡ йырҙарын яратыу бәләкәйҙән килһә лә, уны тойоп, аңлап, йөкмәткеһенә төшөнөп йырлау оҫталығына ул яҡташы, иҫ китмәле йырсы, ҡурайсы һәм композитор Хөсәйен Әхмәтовтан өйрәнә. "Хөсәйен ағай минең йырҙарымды оҡшата ине. Хатта "Тыуған ауылым" йырын минең тауышым өсөн яҙҙы. Мин халыҡ йырҙарынан тыш композиторҙарҙың йырҙарын да башҡарам. Заһир Исмәғилев, Таһир Кәримов, Шамил Ҡол барисов, Мәсәлим Вәлиев йырҙарын бик яратам", — ти йырсы. Рамаҙан Йәнбәков — халыҡ араһында йөрөгән, әммә бығаса сәхнә түренә сығарылмаған "Абдрахман", "Юлғотло" һымаҡ йырҙарҙы ла башлап башҡарыусыларҙың береһе. Йырсының репертуары бай. Ул бик күп халыҡ йырҙарын "("Сибай", "Уйыл", "Түрә- кәй", "Ильяс", "Азамат", "Төйәләҫ") яратып, тойоп, үҙ йөрәге аша үткәреп башҡара.
Өлкәндәрҙе алмаштырып, һәләтле урта быуын йырсылары, йәштәр өҫтәлә. Эстрада йырҙарын оҫта башҡарыусыларҙан Ғүмәр Әбделмәнов, Фәрит Бикбулатов менән рәттән Райман Ишбаев, Фәдис Ғәниев, Филүс Ҡалмурҙин һәм башҡалар кеүек халыҡ йырҙарын да, эстрада йырҙарын да башҡарыусылар әленән-әле коллективты тулыландырып торалар.
 
Сибай филармонияһы ла һәләтле йырсылар үҫтерә. Башҡорт халыҡ йырҙарын үҙенсәлекле моң менән башҡарған Азамат Тимеров менән Нәсимә Тимерова ларҙы баш ҡала тамашасылары көтөп ала.
 
Рамаҙан Йәнбәков мәктәптә уҡыған йылдарында уҡ үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ҡатнаша. Республиканың 1-се һанлы интернат-мәктәбен тамамлағас, ул Башҡорт дәүләт университетының биология факультетына уҡырға инә. Әммә йырҙы ташламай. Сәхнәһеҙ, йырһыҙ йәшәмәй ул. Башҡорт халыҡ йырҙарын яратыу бәләкәйҙән килһә лә, уны тойоп, аңлап, йөкмәткеһенә төшөнөп йырлау оҫталығына ул яҡташы, иҫ китмәле йырсы, ҡурайсы һәм композитор Хөсәйен Әхмәтовтан өйрәнә.
 
"Хөсәйен ағай минең йырҙарымды оҡшата ине. Хатта "Тыуған ауылым" йырын минең тауышым өсөн яҙҙы. Мин халыҡ йырҙарынан тыш композиторҙарҙың йырҙарын да башҡарам. Заһир Исмәғилев, Таһир Кәримов, Шамил Ҡол барисов, Мәсәлим Вәлиев йырҙарын бик яратам", — ти йырсы.
 
Рамаҙан Йәнбәков — халыҡ араһында йөрөгән, әммә бығаса сәхнә түренә сығарылмаған "Абдрахман", "Юлғотло" һымаҡ йырҙарҙы ла башлап башҡарыусыларҙың береһе. Йырсының репертуары бай. Ул бик күп халыҡ йырҙарын "("Сибай", "Уйыл", "Түрә- кәй", "Ильяс", "Азамат", "Төйәләҫ") яратып, тойоп, үҙ йөрәге аша үткәреп башҡара.
 
Йырсыны республикабыҙҙа ғына түгел, күрше әлкәләрҙә лә, яҡын сит илдәрҙә лә яраталар. "Йырсыға йыр тарихын белеү мотлаҡ. Тарихын белмәй тороп нисек йырламаҡ кәрәк? Йырлаған ваҡиға күҙ алдына килеп тетрәндереп торорға тейеш бит ул! Башҡорт халыҡ йырҙары тормошсан күренештәргә бай, тәрән кисерешле.
 
139
Йырсы үҙенең башҡарыу оҫталығы менән йырҙың йөкмәткеһен еткерә белергә һәм рухи кинәнес уятырға тейеш”, — тип иҫәпләй Рамаҙан Йәнбәков.
 
Рамаҙан Йәнбәков 1934 йылда Баймаҡ районының Байыш ауылында тыуа.
 
Рамаҙан Фәтхулла улы Йәнбәков — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы.
===Зәки Мәхмүтов===
Зәки Мәхмүтов Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, ситтән тороп Гнесиндар исемендәге дәүләт музыка-педагогия институтын тамамлай. Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы булған саҡта байтаҡ ҡына партиялар башҡара. Әммә йырсы халыҡ йырҙары башҡарыуға әүәҫерәк булыуын тоя. Бәм, ысынлап та, Зәки Мәхмү- товтың үҙенсәлекле бас менән башҡарған йырҙарын халыҡ яратып ҡаршы ала. Уның концерт репертуары бай: башҡорт халыҡ йырҙары һәм композиторҙары әҫәрҙәренән тора.
Зәки Мәхмүтов Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, ситтән тороп Гнесиндар исемендәге дәүләт музыка-педагогия институтын тамамлай. Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы булған саҡта байтаҡ ҡына партиялар башҡара.
 
Әммә йырсы халыҡ йырҙары башҡарыуға әүәҫерәк булыуын тоя. Бәм, ысынлап та, Зәки Мәхмүтовтың үҙенсәлекле бас менән башҡарған йырҙарын халыҡ яратып ҡаршы ала.
 
Уның концерт репертуары бай: башҡорт халыҡ йырҙары һәм композиторҙары әҫәрҙәренән тора.
 
Зәки Ғиззәт улы Мәхмүтов Ғафури районының Үтәк ауылында 1934 йылда тыуа. БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы.
===Ғәлиә Солтанова.===

Шағир Рәми Ғарипов яҡташы Ғәлиә Солтанованың йырына һоҡланып былай тип яҙа:
 
Йырла, әйҙә, йырла, әйҙә,
 
Йырла, әйҙә, Ғәлиә, һинең моңло тауышыңа Һандуғас башын эйә,
 
Гөлдәр ҙә башын эйә.
 
Шағирҙар данлаған, йырсылар маҡтап йырлап туймаған гүзәл Әй буйында тыуып-үҫкән Ғәлиә Солтанова. Уның тыуған ауылы Лаҡлы тәбиғәттең иҫ китмәле гүзәл мөйөшөндә урынлашҡан. Әсәһе Маһира апай ғүмере буйы халыҡ йырҙарын йырлай, атаһы Кәлимулланың боронғо йырҙарын ауыл халҡы йотлоғоп тыңлай.
Шағирҙар данлаған, йырсылар маҡтап йырлап туймаған гүзәл Әй буйында тыуып-үҫкән Ғәлиә Солтанова. Уның тыуған ауылы Лаҡлы тәбиғәттең иҫ китмәле гүзәл мөйөшөндә урынлашҡан.
Ғәлиә 10-сы класта уҡыған сағында спектаклдә ҡатнашып, йырлы роль башҡара. Тамашасы уның уйнауын һәм йырлауын яратып ҡаршылай. Ғәлиә илһамланып китә, артистка булырға ҡарар итә. Ул П. И. Чайковский исемендәге Свердловск музыка учили-
 
140
Әсәһе Маһира апай ғүмере буйы халыҡ йырҙарын йырлай, атаһы Кәлимулланың боронғо йырҙарын ауыл халҡы йотлоғоп тыңлай.
щеһын тамамлай һәм Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә ҡайта.
Ғәлиә 10-сы класта уҡыған сағында спектаклдә ҡатнашып, йырлы роль башҡара.
 
Тамашасы уның уйнауын һәм йырлауын яратып ҡаршылай. Ғәлиә илһамланып китә, артистка булырға ҡарар итә. Ул П. И. Чайковский исемендәге Свердловск музыка училищеһын тамамлай һәм Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә ҡайта.
 
"Ишмулла Дилмөхәмәтов һәм Сөләймән Абдуллин менән бергә эшләү мине халыҡ йырҙарын башҡарыуҙа оло һабаҡ булды", — ти йырсы Ғәлиә Солтанова. Ул Мәскәүҙең Гнесиндар исемендәге музыка-педагогия институтында (хәҙерге академия) уҡырға китә һәм Нажиә Аллаярова, Марат Хисмәтуллин, Рима Мусина лар менән бергә уҡый, концерттарҙа ҡатнаша.
 
Ғәлиә Солтанованың "Таштуғай"ы ҡабатланмаҫ оҫталыҡ. Халыҡ йырҙарынан тыш йырсы композиторҙарҙың әҫәрҙәрен дә яратып башҡара. "Мин яратам һине" (Заһир Исмәғилев), "Минең йондоҙом" (Рафиҡ Сәлмәнов), "Тыуған ауылым”, "Һеҙҙең өсөн" (Хөсәйен Әхмәтов), "Кейек ҡаҙҙар" (Марс Макаров) һәм башҡа йырҙар тап Ғәлиә Солтанова башҡарған өсөн тиҙ арала халыҡ араһына тарала. Уны Монголия, Урта Азия илдәре, Финляндия тамашасылары ла яратып ҡабул итә.
Ғәлиә Солтанованың "Таштуғай"ы ҡабатланмаҫ оҫталыҡ. Халыҡ йырҙарынан тыш йырсы композиторҙарҙың әҫәрҙәрен дә яратып башҡара. "Мин яратам һине" (Заһир Исмәғилев), "Минең йондоҙом" (Рафиҡ Сәлмәнов), "Тыуған ауылым”, "Һеҙҙең өсөн" (Хөсәйен Әхмәтов), "Кейек ҡаҙҙар" (Марс Макаров) һәм башҡа йырҙар тап Ғәлиә Солтанова башҡарған өсөн тиҙ арала халыҡ араһына тарала.
 
Уны Монголия, Урта Азия илдәре, Финляндия тамашасылары ла яратып ҡабул итә.
 
Ғәлиә Кәлимулла ҡыҙы оҙаҡ йылдар Өфө ҡалаһының 2-се музыкаль-педагогик колледжында уҡытыусы булып эшләй.
 
"Йыр сәнғәте әлкәһендә эшләгән уҡытыусы ювелир- лыҡ оҫтаһы кеүек. Тауышы матур, һәләтле йәш кешене ваҡытында күреп, шул тауышты асыуҙа, шымартыуҙа, сәхнәгә, халыҡ алдына сығырлыҡ кимәлгә еткереүҙә тейешле ярҙам күрһәтеп, дөрөҫ йүнәлеш бирәһең икән, тағы бер талант астым тигән һүҙ, — ти ул уҡытыусылыҡ эшенең яуаплылығы тураһында. — Йәштәргә халыҡ йырҙарын нота буйынса ғына түгел, халыҡсан итеп йырларға ла өйрәтәм. Халыҡ йырҙарының барлыҡ моңон, бөгөлөштәрен, наҙын нотаға һыйҙырып бөтөрлөк түгел бит уның. Йырлаған йырҙарыңдың асылын үҙең төшөнгәс кенә уларҙы халыҡҡа алып сығыу зарур. Тап шул саҡта тамашасы һине ихлас ҡабул итә."
"Йыр сәнғәте әлкәһендә эшләгән уҡытыусы ювелирлыҡ оҫтаһы кеүек. Тауышы матур, һәләтле йәш кешене ваҡытында күреп, шул тауышты асыуҙа, шымартыуҙа, сәхнәгә, халыҡ алдына сығырлыҡ кимәлгә еткереүҙә тейешле ярҙам күрһәтеп, дөрөҫ йүнәлеш бирәһең икән, тағы бер талант астым тигән һүҙ, — ти ул уҡытыусылыҡ эшенең яуаплылығы тураһында. — Йәштәргә халыҡ йырҙарын нота буйынса ғына түгел, халыҡсан итеп йырларға ла өйрәтәм. Халыҡ йырҙарының барлыҡ моңон, бөгөлөштәрен, наҙын нотаға һыйҙырып бөтөрлөк түгел бит уның. Йырлаған йырҙарыңдың асылын үҙең төшөнгәс кенә уларҙы халыҡҡа алып сығыу зарур. Тап шул саҡта тамашасы һине ихлас ҡабул итә."
Мәүлетбай Ғәйнетдинов. Халыҡ йырҙарын тойоп, моңло итеп йырлаусыларҙың береһе — Мәүлетбай Ғәйнетдинов. Ул оҙаҡ йылдар буйы төрлө эштәрҙә йөрөй һәм бик һуңлап ҡына Өфө сәнғәт училищеһының вокал бүлеген тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм хаҡлы ялға киткәнсе шунда эшләй.
===Мәүлетбай Ғәйнетдинов===
141
 
Баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов һәм режиссер Фәтих Ихсанов башланғысы менән 1981 йыл "Йәдкәр" фольклор ансамбле ойошторола һәм Мәүлетбай Сөләймән улы шунда эшкә саҡырыла. Үҙенсәлекле һәм бай репертуарлы был ансамблдең арҡа һөйәге булған йырсы Мәүлетбай Ғәйнетдинов башҡорт халыҡ оҙон көйҙәрен дә, һамаҡлауҙарҙы ла, таҡмаҡтарҙы ла берҙәй үк оҫталыҡ менән башҡара. Уның башҡарыуында "Буранбай", "Урал", "Сибай", "Бейеш", "Аҡһаҡ ҡола" һәм шулай уҡ композиторҙарҙың йырҙары үҙенсәлекле яңғыраш ала. "Йыр минең күңелемдән үҙенән-үҙе сыға. Йырлай башлаһам, йырға шул тиклем бирелеп китәм, мин уларҙың оҙон көй икәнлеген дә тоймайым. Мин йыр эсендә йәшәйем", — ти йырсы үҙе.
Халыҡ йырҙарын тойоп, моңло итеп йырлаусыларҙың береһе — Мәүлетбай Ғәйнетдинов. Ул оҙаҡ йылдар буйы төрлө эштәрҙә йөрөй һәм бик һуңлап ҡына Өфө сәнғәт училищеһының вокал бүлеген тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм хаҡлы ялға киткәнсе шунда эшләй.
 
Баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов һәм режиссер Фәтих Ихсанов башланғысы менән 1981 йыл "Йәдкәр" фольклор ансамбле ойошторола һәм Мәүлетбай Сөләймән улы шунда эшкә саҡырыла.
 
Үҙенсәлекле һәм бай репертуарлы был ансамблдең арҡа һөйәге булған йырсы Мәүлетбай Ғәйнетдинов башҡорт халыҡ оҙон көйҙәрен дә, һамаҡлауҙарҙы ла, таҡмаҡтарҙы ла берҙәй үк оҫталыҡ менән башҡара. Уның башҡарыуында "Буранбай", "Урал", "Сибай", "Бейеш", "Аҡһаҡ ҡола" һәм шулай уҡ композиторҙарҙың йырҙары үҙенсәлекле яңғыраш ала.
 
"Йыр минең күңелемдән үҙенән-үҙе сыға. Йырлай башлаһам, йырға шул тиклем бирелеп китәм, мин уларҙың оҙон көй икәнлеген дә тоймайым. Мин йыр эсендә йәшәйем", — ти йырсы үҙе.
 
Мәүлетбай Сөләймән улы Ғәйнетдинов 1938 йылда Ишембай районы Этҡол ауылында тыуа. БАССР-ҙың халыҡ артисы.
===Флүрә Килдейәрова===
Флүрә Килдейәрова Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлағас, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында эш башлай. Эминә ("Салауат Юлаев"), һарысәс ("Урал илселәре"), Ҡатын (С. Низаметдинов, "Ҡара һыуҙар"), Марфа (Н. А. Римский-Корсаков, "Батша кәләше") кеүек төп партияларҙы башҡара. Әммә Флүрәгә халыҡ йырҙарын башҡарыу, бигерәк тә оҙон көйлө боронғо йырҙар менән сәхнәгә сығыу, нығыраҡ оҡшай, һәм ул Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә күсә.
Флүрә Килдейәрова Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлағас, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында эш башлай. Әминә ("Салауат Юлаев"), һарысәс ("Урал илселәре"), Ҡатын (С. Низаметдинов, "Ҡара һыуҙар"), Марфа (Н. А. Римский-Корсаков, "Батша кәләше") кеүек төп партияларҙы башҡара.
 
Әммә Флүрәгә халыҡ йырҙарын башҡарыу, бигерәк тә оҙон көйлө боронғо йырҙар менән сәхнәгә сығыу, нығыраҡ оҡшай, һәм ул Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә күсә.
 
Флүрә Килдейәрова — халыҡ йырҙарын иң юғары оҫталыҡта башҡарыусыларҙың береһе. Йырҙарҙы белеп кенә түгел, тойоп башҡарыуы, ундағы ваҡиғаларҙы, образды тәрән аңлауы һәм үҙ йөрәге аша үткәреүе, кисе- реүе тәбиғи талантына мәртәбә өҫтәй.
 
"Бәләкәйҙән йырлайым, — ти йырсы. — Минең туғандарымдың һәр береһе тиерлек йырсы, уйынсы. Шуның өсөн дә "Азамат", "Иҫке Урал", "Томан", "Көйөлдө", "Байсауыл", "Буранбай", "Ғилмияза" кеүек йырҙарҙы мин көн һайын тиерлек ишетә һәм күңелемә һеңдерә бара торғайным. Ул йырҙар менән үрелеп, шул йыр моңонда солғанып үҫтем мин. Бер генә хыял менән йәшәнем — үҫкәс, йырсы булам. Әммә Өфө сәнғәт училищеһына килеп, өсөнсө турҙан үтә алманым. Уҡырға
"Бәләкәйҙән йырлайым, — ти йырсы. — Минең туғандарымдың һәр береһе тиерлек йырсы, уйынсы. Шуның өсөн дә "Азамат", "Иҫке Урал", "Томан", "Көйөлдө", "Байсауыл", "Буранбай", "Ғилмияза" кеүек йырҙарҙы мин көн һайын тиерлек ишетә һәм күңелемә һеңдерә бара торғайным. Ул йырҙар менән үрелеп, шул йыр моңонда солғанып үҫтем мин. Бер генә хыял менән йәшәнем — үҫкәс, йырсы булам. Әммә Өфө сәнғәт училищеһына килеп, өсөнсө турҙан үтә алманым. Уҡырға тигән теләгем шул тиклем көслө булғандыр, ныҡышлығымды, ынтылышымды күреп, хор-дирижерлыҡ бүлегенә инергә тәҡдим иттеләр.
142
 
тигән теләгем шул тиклем көслө булғандыр, ныҡышлығымды, ынтылышымды күреп, хор-дирижерлыҡ бүлегенә инергә тәҡдим иттеләр. Училищены тамамлағас, Өфө дәүләт сәнғәт институтының хор-дирижер- лыҡ факультетында уҡыуымды дауам иттем. Әммә йырсы булыу теләге көсәйгәндән-көсәйә барҙы һәм, ниһайәт, вокал бүлегенә ҡабул ителдем".
Училищены тамамлағас, Өфө дәүләт сәнғәт институтының хор-дирижерлыҡ факультетында уҡыуымды дауам иттем. Әммә йырсы булыу теләге көсәйгәндән-көсәйә барҙы һәм, ниһайәт, вокал бүлегенә ҡабул ителдем".
Институтта уҡыған йылдарында уҡ Флүрә төрлө конкурстарҙа ҡатнаша, башҡарыу оҫталығы һәм моңо менән жюри ағзаларының иғтибарын йәлеп итә, тамашасыларҙың көтөп алған яратҡан йырсыһына әйләнә. Әммә йырсы был уңыштары менән ҡәнәғәтләнеп ҡалмай. Төп маҡсатына ынтыла. Ә уның маҡсаты — халҡыбыҙҙың бығаса ишетелмәгән йәки һирәк ишетелгән көй-моңон классика кимәлендә илебеҙ халыҡтарына ишеттереү, киләһе быуынға ҡалдырыу. "Турат сағылы", "Алтын Урҙа", "Баяс", "Йәмәлекәй тауы", "Өйҙөрәкәй буйы", "Төхфәт кантон", "Сәңгелдәк йыры" һәм башҡа бик күп йырҙар Флүрә Килдейәрова башҡа- рыуында беренсе тапҡыр профессиональ сәхнәлә яңғырай. Ул йырға ҡарата бик һаҡсыл. Был халыҡҡа, уның рухи донъяһына, ижадына ҡарата сикһеҙ һөйөүенән килә.
 
Институтта уҡыған йылдарында уҡ Флүрә төрлө конкурстарҙа ҡатнаша, башҡарыу оҫталығы һәм моңо менән жюри ағзаларының иғтибарын йәлеп итә, тамашасыларҙың көтөп алған яратҡан йырсыһына әйләнә.
 
Әммә йырсы был уңыштары менән ҡәнәғәтләнеп ҡалмай. Төп маҡсатына ынтыла. Ә уның маҡсаты — халҡыбыҙҙың бығаса ишетелмәгән йәки һирәк ишетелгән көй-моңон классика кимәлендә илебеҙ халыҡтарына ишеттереү, киләһе быуынға ҡалдырыу. "Турат сағылы", "Алтын Урҙа", "Баяс", "Йәмәлекәй тауы", "Өйҙөрәкәй буйы", "Төхфәт кантон", "Сәңгелдәк йыры" һәм башҡа бик күп йырҙар Флүрә Килдейәрова башҡарыуында беренсе тапҡыр профессиональ сәхнәлә яңғырай. Ул йырға ҡарата бик һаҡсыл. Был халыҡҡа, уның рухи донъяһына, ижадына ҡарата сикһеҙ һөйөүенән килә.
 
Флүрә Килдейәрова "Ьаҡмар”, "Алты егет", "Таштуғай" һәм башҡа башҡорт халыҡ йырҙарын беренсе тапҡыр органға ҡушылып башҡара. Мәшһүр йырсы Абдулла Солтанов менән бергә концерт әҙерләп, республика райондары буйлап сығыш яһай. Был үҙенсәлекле концерт өлкән быуын моң эйәһенең киләсәккә аманаты кеүек булһа, Ф. Килдейәрованың халыҡ йырсыһына, уның ижадына оло ихтирам йөрөтөүенең өлгөһө кеүек ҡабул ителә.
 
Флүрә Килдейәрова бик күп композиторҙарҙың йырҙарына ла "ҡанат ҡуйып, киң донъяға осороп ебәрә". Уның репертуарында классик романстар ҙа, башҡорт композиторҙары йырҙары ла күп.
 
Йырсы Флүрә Әхмәтша ҡыҙы Килдейәрова Учалы районының Илсеғол ауылында 1952 йылда тыуа. РФ-тың һәм БАССР-ҙың халыҡ, РФ-тың атҡаҙанған артисткаһы.
===Ғәли Ғәббәс улы Хәмзин===
143
Ғәли Ғәббәс улы Хәмзин 1950 йылда Белорет районының Әхмәр ауылында тыуа. Урау-урау юлдар менән үҙенең маҡсатына ирешә — 1981 йылда Өфө сәнғәт институтының вокал бүлеген тамамлай һәм "Йәдкәр" фольклор төркөмөндә эшләй башлай.

Йырсы үҙенсәлекле, бәрхәт кеүек йомшаҡ тауышы менән халыҡ араһында тиҙ танылыу таба. Уның башҡарыуында "Сибай", "Ҡурайсы егет", "Тәфтиләү", "Ирәндек", "Любизар", "Хәйрүләкәй" һәм башҡа бик күп халыҡ йырҙары баш- ҡарылышы менән айырылып тора. Ғ. Хәмзин композиторҙар Заһир Исмәғилев, Хөсәйен Әхмәтов, Рим Хәсәнов, Роберт Ғәзизов йырҙарын да яратып башҡара.
 
Ғәли Ғәббәс улы Хәмзин — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы.
===Нәзифә Жәүәт ҡыҙы Ҡадирова===
Нәзифә Жәүәт ҡыҙы Ҡадирова — башҡорт эстрадаһы йырсыһы. Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә. Репертуарында башҡорт һәм татар халыҡ һәм композиторҙарының йырҙары. Ул "Элмәлек”, "Шәл бәйләнем", "Кәкүк" йырҙарын үҙенә генә хас оҫталыҡ менән башҡара. Сәхнәлә тотошо, хәрәкәттәре, ым-ишараһы менән йырҙың йөкмәткеһен тамашасыға еткереүгә өлгәшә. "Сейәле ( тау", "Оло юлдың туҙаны" һәм композиторҙар Рим Хәсәнов, Рәшит Йыһанов, Салауат Низаметдинов, Роза Сәхәүетдинова, яратҡан татар композиторҙарынан Рөстәм Яхин, Сара Садыҡова һәм башҡаларҙың йырҙарын ҡабатланмаҫ оҫталыҡ менән йырлай. 1979 йылда Үҙәк телевидение үткәргән "С песней по жизни" конкурсында ҡатнаша һәм дипломант була.
Нәзифә Жәүәт ҡыҙы Ҡадирова — башҡорт эстрадаһы йырсыһы. Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә. Репертуарында башҡорт һәм татар халыҡ һәм композиторҙарының йырҙары.
 
Ул "Элмәлек”, "Шәл бәйләнем", "Кәкүк" йырҙарын үҙенә генә хас оҫталыҡ менән башҡара. Сәхнәлә тотошо, хәрәкәттәре, ым-ишараһы менән йырҙың йөкмәткеһен тамашасыға еткереүгә өлгәшә. "Сейәле ( тау", "Оло юлдың туҙаны" һәм композиторҙар Рим Хәсәнов, Рәшит Йыһанов, Салауат Низаметдинов, Роза Сәхәүетдинова, яратҡан татар композиторҙарынан Рөстәм Яхин, Сара Садыҡова һәм башҡаларҙың йырҙарын ҡабатланмаҫ оҫталыҡ менән йырлай.
 
1979 йылда Үҙәк телевидение үткәргән "С песней по жизни" конкурсында ҡатнаша һәм дипломант була.
Нәзифә Ҡадирова илебеҙҙең байтаҡ төбәктәрендә, шулай уҡ Урта Азия, Балтика буйы илдәрендә, Украи- нала һәм тиҫтәләгән сит ил сәхнәләрендә сығыш яһап, үҙенсәлекле башҡарыу оҫталығы менән тамашасы һөйөүен яулай.
 
Салауат Низаметдиновтың "Мөхәббәт йондоҙо" тигән рок-операһында Әсә ролен башҡарып, үҙенең күп яҡлы талант эйәһе икәнлеген күрһәтте.
Н. Ж. Ҡадирова — БАССР-ҙың халыҡ артисткаһы, БАССР-ҙың, Татарстан Республикаһының атҡаҙанған артисткаһы, Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы лауреаты.
 
144
===Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев===
Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев. 1997—1998 йылдарҙағы концерт программаһы өсөн йырсы Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев 1998 йылда республикабыҙҙың юғары наградаһына лайыҡ булды. Уның репертуары бик бай. Башҡорт халыҡ йырҙарын да, татар халыҡ йырҙарын да, композиторҙар әҫәрҙәрен дә берҙәй үк яратып, ихлас күңелдән башҡара.
 
Тәнзилә Хәмит ҡыҙы Үҙәнбаева. "Үҙемде белә башлағандан бирле йырлайым", — ти халҡыбыҙҙың иң яратҡан йырсыларының береһе Тәнзилә Үҙәнбаева. Ул бәләкәйҙән мәктәп сәхнәләрендә, ауыл клубтарында сығыш яһай һәм Өфө сәнғәт училищеһына, унан һуң Өфө сәнғәт институтына уҡырға инә. Институтты тамамлағас та Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм 1981 йылда ойошторолған "Йәдкәр" төркөмөндә йырсылар Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ғәли Хәмзин, баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдиновтар менән бергә төп йөк тарта.
1997—1998 йылдарҙағы концерт программаһы өсөн йырсы Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев 1998 йылда республикабыҙҙың юғары наградаһына лайыҡ булды. Уның репертуары бик бай. Башҡорт халыҡ йырҙарын да, татар халыҡ йырҙарын да, композиторҙар әҫәрҙәрен дә берҙәй үк яратып, ихлас күңелдән башҡара.
Уның репертуары иҫ китмәле бай һәм, нигеҙҙә, халҡыбыҙ ижадынан тора. Ул халыҡ күңелендә ынйы бөр- төгөләй ҡәҙерләп һаҡланған бай мираҫты түкмәй-сәсмәй киләһе быуынға еткерергә тырыша. Бығаса билдәле булмаған йәки аҙ билдәле халыҡ йырҙарын отоп ала, оло сәхнәгә сығара. "Зөлхизә", "Хисам", "Ашҡаҙар", "Баяс" кеүек киң билдәле йырҙар араһында "Ирәмәл", "Бөҙрә тал", "Ғәфифә", "һаҡмар буйы", "Дала", "Кәмәлек", "Кә- рәлек" кеүек йырҙар ҙа, "Урал бәйете", "Ҡурай бәйете" лә бар. Т. Үҙәнбаева ижадына республика тамашасылары ғына түгел, ә күрше республикаларҙа һәм сит илдәрҙә лә һоҡланып алҡышлайҙар.
 
===Тәнзилә Хәмит ҡыҙы Үҙәнбаева===
 
"Үҙемде белә башлағандан бирле йырлайым", — ти халҡыбыҙҙың иң яратҡан йырсыларының береһе Тәнзилә Үҙәнбаева. Ул бәләкәйҙән мәктәп сәхнәләрендә, ауыл клубтарында сығыш яһай һәм Өфө сәнғәт училищеһына, унан һуң Өфө сәнғәт институтына уҡырға инә.
 
Институтты тамамлағас та Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм 1981 йылда ойошторолған "Йәдкәр" төркөмөндә йырсылар Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ғәли Хәмзин, баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдиновтар менән бергә төп йөк тарта.
 
Уның репертуары иҫ китмәле бай һәм, нигеҙҙә, халҡыбыҙ ижадынан тора. Ул халыҡ күңелендә ынйы бөртөгөләй ҡәҙерләп һаҡланған бай мираҫты түкмәй-сәсмәй киләһе быуынға еткерергә тырыша. Бығаса билдәле булмаған йәки аҙ билдәле халыҡ йырҙарын отоп ала, оло сәхнәгә сығара. "Зөлхизә", "Хисам", "Ашҡаҙар", "Баяс" кеүек киң билдәле йырҙар араһында "Ирәмәл", "Бөҙрә тал", "Ғәфифә", "һаҡмар буйы", "Дала", "Кәмәлек", "Кә- рәлек" кеүек йырҙар ҙа, "Урал бәйете", "Ҡурай бәйете" лә бар.
Т. Үҙәнбаева ижадына республика тамашасылары ғына түгел, ә күрше республикаларҙа һәм сит илдәрҙә лә һоҡланып алҡышлайҙар.
 
БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисткаһы Тәнзилә Хәмит ҡыҙы Үҙәнбаева Мәләүез районының Түләк ауылында тыуа.
==ХАЛЫҠ БЕЙЕҮ КОЛЛЕКТИВТАРЫ==
Бейеү ансамбле барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк халҡыбыҙҙың сюжетлы бейеүҙәре булған. Туйҙарҙа, уйындарҙа, йыйындарҙа башҡарылған улар. Тимәк, башҡорт бейеү ансамбленең барлыҡҡа килеүе һәм донъя кимә-кимәленә сығыуы тиктәҫтән түгел.
 
10 И-461
Башҡорт халҡы йырға һәм музыка ҡоралдарында башҡарыу оҫталығына ғына маһир булмаған, ул бейеү менән дә дан ҡаҙанған. Бала муйынын тота башлағас та таҡмаҡлап усҡа ултыртып һикертеүҙән башланған бейеү хәрәкәттәре уның бөтөн ғүмере буйы оҙата килгән. Тәүтормош замандарында барлыҡҡа килгән бейеүҙәр әлеге быуынға тиклем килеп еткәндер, моғайын. Сөнки был замандарҙа халыҡ үҙенең ижтимағи көнкүрешен, хеҙмәтен, төрлө ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын бейеүгә һалған.
145
 
ленә сығыуы тиктәҫтән түгел. Башҡорт халҡы йырға һәм музыка ҡоралдарында башҡарыу оҫталығына ғына маһир булмаған, ул бейеү менән дә дан ҡаҙанған. Бала муйынын тота башлағас та таҡмаҡлап усҡа ултыртып һикертеүҙән башланған бейеү хәрәкәттәре уның бөтөн ғүмере буйы оҙата килгән. Тәүтормош замандарында барлыҡҡа килгән бейеүҙәр әлеге быуынға тиклем килеп еткәндер, моғайын. Сөнки был замандарҙа халыҡ үҙенең ижтимағи көнкүрешен, хеҙмәтен, төрлө ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын бейеүгә һалған. Ьунар һәм тәбиғәтте үҙләштереү, ҡул эштәре, мал һәм ҡош, күбәләк хәрәкәттәре, атта йөрөү, уҡ атыу, һыу тулҡынланыуы, ағас япраҡтары һелкенеүе хәрәкәттәрен сағылдырыу — былар бөтөнөһө лә борон-борондан күсә килгән бейеүҙәр. Туйға арналған бейеүҙәр күп һаҡланған. Ьамаҡлап бер-береңә ҡаршы әйтешеп бейеүҙәрҙән "Тирәккәйем", "Кәкүк", (үкенес, әммә бейеүҙәрҙең был төрө ни өсөндөр сәхнәгә күтәрелә алмай), күмәкләшеп таҡмаҡлап бейеүҙәрҙән "Наза", "Бүҙәнә", "Сыңрау торна" йәки яугирҙарҙың батырлығын һынландырған "Байыҡ”, "Перовский", "Циолковский" бейеүҙәре, таҡмаҡлы уйындарҙан "Түңәрәк", "Үткес", "Кем етеҙ?" һ. б. бөгөнгәсә килеп еткән.
Һунар һәм тәбиғәтте үҙләштереү, ҡул эштәре, мал һәм ҡош, күбәләк хәрәкәттәре, атта йөрөү, уҡ атыу, һыу тулҡынланыуы, ағас япраҡтары һелкенеүе хәрәкәттәрен сағылдырыу — былар бөтөнөһө лә борон-борондан күсә килгән бейеүҙәр.
 
Туйға арналған бейеүҙәр күп һаҡланған. Ьамаҡлап бер-береңә ҡаршы әйтешеп бейеүҙәрҙән "Тирәккәйем", "Кәкүк", (үкенес, әммә бейеүҙәрҙең был төрө ни өсөндөр сәхнәгә күтәрелә алмай), күмәкләшеп таҡмаҡлап бейеүҙәрҙән "Наза", "Бүҙәнә", "Сыңрау торна" йәки яугирҙарҙың батырлығын һынландырған "Байыҡ”, "Перовский", "Циолковский" бейеүҙәре, таҡмаҡлы уйындарҙан "Түңәрәк", "Үткес", "Кем етеҙ?" һ. б. бөгөнгәсә килеп еткән.
 
Сюжетлы, ниндәйҙер ваҡиғаға арналған бейеүҙәр, әйтәйек, "Бүҙәнә", "Өс бүкән", "Өс таған" уйындары И. И. Лепехин, П. С. Паллас, С. Г. Рыбаков, С. И. Руденко хеҙмәттәрендә телгә алына, шулай уҡ башҡорт халыҡ ижад өлгөләрендә лә осрай. Ырымбурҙа "Хөсәйениә”, Өфөлә "Ғосмания" һәм "Ғәлиә" мәҙрәсәләре эргәһендә эшләп килгән үҙешмәкәр түңәрәктәр үҙҙәренең ижад нигеҙенә халыҡ йырҙары, бейеүҙәрен һәм музыка ҡоралдарында башҡарылған әҫәрҙәрҙе ала. Аҙаҡ 1912 йылдарҙа "Нур", 1915 йылда "Ширҡәт" театрҙарында профессиональ бейеү ансамблдәре барлыҡҡа килә.
 
Башҡорт бейеүҙәрен киң тамашасы алдына беренсе тапҡыр Вәли Мортазин-Иманский театр труппаһының фольклор программаһында күрһәтә.
 
1938 йылда балетмейстр Фәйзи Ғәскәров башланғысы менән Башҡорт дәүләт бейеү ансамбленә нигеҙ һалына. 1991 йылдарҙа Стәрлетамаҡта Хәлил Әнүәр улы Ишбирҙин етәкселегендә Бейеү театры, ошо уҡ йылда Нефтекама ҡалаһында Р. М. Саттаров етәкселе-
1938 йылда балетмейстр Фәйзи Ғәскәров башланғысы менән Башҡорт дәүләт бейеү ансамбленә нигеҙ һалына. 1991 йылдарҙа Стәрлетамаҡта Хәлил Әнүәр улы Ишбирҙин етәкселегендә Бейеү театры, ошо уҡ йылда Нефтекама ҡалаһында Р. М. Саттаров етәкселегендә "Сәфәр" йыр һәм бейеү ансамбле, Өфө ҡалаһында Г. В. Анищенко етәкселегендә "Мираҫ" халыҡ бейеүҙәре ансамблдәре барлыҡҡа килә.
146
 
гендә "Сәфәр" йыр һәм бейеү ансамбле, Өфө ҡалаһында Г. В. Анищенко етәкселегендә "Мираҫ" халыҡ бейеүҙәре ансамблдәре барлыҡҡа килә. Бөгөнгө көндә 200-ҙән ашыу бейеү ансамблдәре бар. Шулар араһында 40-тан ашыуы "Халыҡ ансамбле" тигән исемгә лайыҡ булған. Республикала ғына түгел, илебеҙҙә һәм хатта сит илдәрҙә танылыу тапҡан "Ирәндек" (Баймаҡ), "Ләйсән" (Учалы), "Эрвел" (Мишкә районы), "Ағиҙел" (Салауат ҡалаһы), "Сөмбөл” (Дүртөйлө ҡалаһы), "Дуҫлыҡ" (Неф- текама ҡалаһы), "Гөлдәр" (Сибай ҡалаһы), "Йәшлек" (Әбйәлил районы) бейеү ансамблдәре бар.
Бөгөнгө көндә 200-ҙән ашыу бейеү ансамблдәре бар. Шулар араһында 40-тан ашыуы "Халыҡ ансамбле" тигән исемгә лайыҡ булған. Республикала ғына түгел, илебеҙҙә һәм хатта сит илдәрҙә танылыу тапҡан "Ирәндек" (Баймаҡ), "Ләйсән" (Учалы), "Эрвел" (Мишкә районы), "Ағиҙел" (Салауат ҡалаһы), "Сөмбөл” (Дүртөйлө ҡалаһы), "Дуҫлыҡ" (Нефтекама ҡалаһы), "Гөлдәр" (Сибай ҡалаһы), "Йәшлек" (Әбйәлил районы) бейеү ансамблдәре бар.
 
Халыҡ араһында һоҡланғыс бейеү оҫталары бар. Улар боронғо бейеүҙәрҙе лә һаҡлайҙар, халыҡ традицияһына хилафлыҡ килтермәйенсә генә, милли ерлектә үҙҙәре лә бейеү һалалар. Фәйзи Ғәскәров республикабыҙ буйлап сәйәхәттә йөрөгән саҡтарында тап шундай оҫталарҙан бейеү хәрәкәттәре өйрәнгән дә инде.
 
Халыҡ араһындағы бейеү оҫталары тураһында һүҙ ҡуҙғатҡас, 1960—1970 йылдарҙа бейеү оҫтаһы булараҡ легендаға әйләнгән Йәнғәле Вәхитов тураһында яҙып үтергә кәрәк.
 
Йәнғәле Арыҫлан улы Вәхитов һалған бейеүҙәр шул тиклем киң таралған, хатта уларҙың авторы кем икәнлеген дә онотҡандар. Уртаҡ исем менән генә атала — халыҡ бейеүе. Ул ғына ла түгел, үҙе һалған бейеүҙәргә сығарған көйҙәре лә халыҡтыҡы булып китә. Әйтәйек, "Бөрйән егеттәре" йырын бер кем дә Йәнғәле Вәхитов- тыҡы тимәй. Радиояҙмаларҙа ла "халыҡ йыры" булып ингән, йырҙар китабында ла "Уран Кинйәбулатов һүҙҙәре, халыҡ йыры" тип яҙылған. Ул үҙе был хәлгә күнгән һәм: "Халыҡ ижады шулай тыуа инде, минең өсөн иң мөһиме — ижадым юғалмаһын, халыҡта йәшәһен. Мин көйҙәрҙе лә, бейеүҙәрҙе лә халыҡта йөрөгән хазинанан алып ижад итәм дә халыҡҡа кире ҡайтарам”, — ти. Уның "Бейе, егет", "Кәкүк", "Кантон", "Йәш Байыҡ", "Таңсулпан", "Бөрйән ҡыҙҙары", "Ҡара тауыҡ", "Форт Перовский", "Шоңҡар" һәм башҡа күп бейеүҙәре халыҡ сәнғәтен үҫтереүгә тос өлөш индерҙе.
Йәнғәле Арыҫлан улы Вәхитов һалған бейеүҙәр шул тиклем киң таралған, хатта уларҙың авторы кем икәнлеген дә онотҡандар. Уртаҡ исем менән генә атала — халыҡ бейеүе. Ул ғына ла түгел, үҙе һалған бейеүҙәргә сығарған көйҙәре лә халыҡтыҡы булып китә. Әйтәйек, "Бөрйән егеттәре" йырын бер кем дә Йәнғәле Вәхитов- тыҡы тимәй.
147
 
Ижадсы яҙмышы
Радиояҙмаларҙа ла "халыҡ йыры" булып ингән, йырҙар китабында ла "Уран Кинйәбулатов һүҙҙәре, халыҡ йыры" тип яҙылған. Ул үҙе был хәлгә күнгән һәм: "Халыҡ ижады шулай тыуа инде, минең өсөн иң мөһиме — ижадым юғалмаһын, халыҡта йәшәһен. Мин көйҙәрҙе лә, бейеүҙәрҙе лә халыҡта йөрөгән хазинанан алып ижад итәм дә халыҡҡа кире ҡайтарам”, — ти.
(Бейеусе Әнуэр Әхмәҙиев тураһында)
 
Уның "Бейе, егет", "Кәкүк", "Кантон", "Йәш Байыҡ", "Таңсулпан", "Бөрйән ҡыҙҙары", "Ҡара тауыҡ", "Форт Перовский", "Шоңҡар" һәм башҡа күп бейеүҙәре халыҡ сәнғәтен үҫтереүгә тос өлөш индерҙе.
 
==Ижадсы яҙмышы==
('''Бейеусе Әнуэр Әхмәҙиев тураһында''')
 
"Мин 1914 йылдың 3 ғинуарында Дыуан районы Арый ауылында тыуғанмын. Атайым крәҫтиән ине, шулай ҙа ҡара наҙан түгел, мәҙрәсәлә уҡыған... Күмәк ғаиләле булдыҡ. Ике һыйырыбыҙ менән ике атыбыҙ бар ине. Аяныс, фажиғәле йылдар. Үсле кешеләр, күкрәк киреп, үҙе күрә алмағандарҙы "кулак" яһаны. Үҙҙәренең күбеһе ауылдың ата ялҡауы булыр ине. 1930 йылда әсәйем тифтан үлде. Ике һеңлем гүр эйәһе булды. Шул йылда театр техникумына уҡырға индем. 1931 йылда, Вәхитов Ғәзиздең ошағы буйынса, кулак балаһы, тип уҡыуҙан ҡыуҙылар.
 
...Тағы индем уҡыуға. Техникумды тамамлағас, Башҡорт театрында эшләй башланым. Театрҙы ойоштороусы башҡорт егете Вәли Мортазин булды. Ул бик актив рәүештә ауылдағыларҙы театрға ылыҡтырҙы. 1937 йылда уны, "халыҡ дошманы" яһап, аттылар. Бар ине рәхимһеҙ, ҡанлы йылдар. Театрҙың етәксеһе Мәкәрим Мәһәҙиев менән БашЦИК рәйесе, Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе Афзал Таһиров һәм Ғәзиз Әлмөхәмәтов та дәһшәтле заманда ғәйепһеҙгә атылды. Ә Мөслим Марат ултырып ҡайтты. Ул Афзал Таһировтың яҙыусылар эше буйынса секретары ине. 1956 йылда Магадандан ҡайтҡас осраштыҡ та бик сиселеп һөйләшеп киттек.
 
— Нисек эләктең? — тинем.
 
— Беҙҙең өҫтән С. Ҡ. донос яҙған, — ти Мөслим Марат. — Уның нахағы хаҡында ҡайҙа ғына, кемгә генә һөйләһәм дә уны яҡлайҙар...
 
Бакиров Ҡадир ағай миңә ысын башҡорт бейеүе әҙерләргә ҡушты. Мин элек-электән башҡорт бейеүҙәренең хәрәкәтенә күҙ һала йөрөй инем. Ҡурайсылар Ибраһимов Солтан, Сөләймәнов Ғата, Әхмәтов Хәмит, Ушанов Ғиниәт- тәр һәр береһе көй тәҡдим итә. Ә мин иркенлек, аһәңлек, олпатлыҡ, һомғоллоҡ бирерлек, киң диапазонлы "Перовский” көйөн һайланым.
 
"Перовский" бейеүе башҡорт халҡында быуындан быуынға күсә килгән бейеүҙәр ерлегендә, кейек һәм ҡош хәрәкәтенә, яу күренештәренә оҡшатырға тырышыу нигеҙендә сәхнәләштерелде.
 
Мәҫәлән, бер ҡулды күтәреп, бер аяҡты алға баҫыу — хәрби аҙымды аңлата. Башҡорт — бик яугир халыҡ. Башҡорт үҙ илен генә түгел, Рәсәйҙе лә сит ил илбаҫарҙарынан ҡотҡарыуҙа һәр саҡ әүҙем ҡатнаша. Баш өҫтөнә ҡул ҡуйып тирә-яҡты ҡарау — икһеҙ-сикһеҙ һуғыш яланын күҙәтеүҙе һәм уның ҙурлығын аңлата.
 
148
Ә кейемде үҙем тектергәйнем. 1948 йылда Мәскәүгә барғанда, минең костюмыма һоҡланмаған кеше ҡалмағандыр. Итәк осо ҡамалы елән, дан билбау, төлкө бүрек, ҡайыулы итектәр кейгәнмен. Артистарға милли кейемдә йөрөргә ҡуштылар. Ниндәйҙер халыҡ-ара конгресс булған, сит ил ҡунаҡтары күп ине. Шулай, китеп барам, урамдағы халыҡтың күҙе миндә. Миндә тип, кейемдә инде. Башҡорт бына нисек эффектлы, матур кейенгән, тип танауҙы күтәре- берәккүтәреберәк, елән салғыйын елпелдәтә биреп атлайым. Их, ул саҡтар!”*
 
Әнүәр Хәким улы Әхмәҙиев — БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре.
 
Әнүәр Әхмәҙиев ҡуйған "Перовский"ҙы аҙаҡ Ф. Ғәс- кәров, М. Иҙрисов, М. Шәмсетдинов, X. Зөбәйҙуллиндар бейей.
Әнүәр Әхмәҙиев ҡуйған "Перовский"ҙы аҙаҡ Ф. Ғәскәров, М. Иҙрисов, М. Шәмсетдинов, X. Зөбәйҙуллиндар бейей.
Мөхәммәт Иҙрисов
 
===Мөхәммәт Иҙрисов===
Мөхәммәт Рамаҙан улы Иҙрисов 1920 йылда Хәйбулла районы 2-се Мырҙа ауылында тыуа. 1939 йылда Баймаҡ районына рудникка эшкә килә. Ошонда эшләгән сағында үҙешмәкәр түңәрәктәргә йөрөй, сығыш яһай. 1941 йылда Мәскәүҙә Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһына әҙерлек башланған осорҙа, Фәйзи Ғәскәров уны ла исемлеккә индерә һәм Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә эшкә саҡыра.
 
Мөхәммәт Иҙрисов башҡорт сәхнә бейеүе үҫешенә ҙур өлөш индерә, бейеүҙәрҙе халыҡсан башҡарыуы менән айырылып тора. "Өс таған", "һыу буйында", "Бүләк", бигерәк тә бейеүсенең репертуарында төп урынды алып торған "Байыҡ" бейеүе менән Мөхәммәт Иҙрисовтың исеме айырылғыһыҙ бәйләнгән. Уның ым-ишараһы, хәрәкәте, мут йылмайыуы, таҡмаҡлап бейеүе ҡабатланмаҫ оҫталыҡ ул. "СССР халыҡтары бейеүҙәре" программаһы менән ил буйлап йөрөгәндә лә, сит ил сәхнәләрендә лә "Байыҡ" менән сәхнәгә сығыуы була, тамашасылар геү итеп ҡала. РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы исеменә лайыҡ булған мәшһүр бейеүсе Мөхәммәт Иҙрисов халыҡ бейеүҙәрен профессиональ кимәлгә күтәрә, ә профессионаллеккә иҫ китмәле халыҡсанлыҡ өҫтәй.
Мөхәммәт Иҙрисов башҡорт сәхнә бейеүе үҫешенә ҙур өлөш индерә, бейеүҙәрҙе халыҡсан башҡарыуы менән айырылып тора. "Өс таған", "һыу буйында", "Бүләк", бигерәк тә бейеүсенең репертуарында төп урынды алып торған "Байыҡ" бейеүе менән Мөхәммәт Иҙрисовтың исеме айырылғыһыҙ бәйләнгән. Уның ым-ишараһы, хәрәкәте, мут йылмайыуы, таҡмаҡлап бейеүе ҡабатланмаҫ оҫталыҡ ул.
* Бейеүсе һөйләгәндәрен яҙыусы Нажиә Игеҙйәнова яҙып алған.
 
149
"СССР халыҡтары бейеүҙәре" программаһы менән ил буйлап йөрөгәндә лә, сит ил сәхнәләрендә лә "Байыҡ" менән сәхнәгә сығыуы була, тамашасылар геү итеп ҡала. РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы исеменә лайыҡ булған мәшһүр бейеүсе Мөхәммәт Иҙрисов халыҡ бейеүҙәрен профессиональ кимәлгә күтәрә, ә профессионаллеккә иҫ китмәле халыҡсанлыҡ өҫтәй.
Бейеүсе иҫтәлегенән
 
Башҡорт кавалерия дивизияһына концерт менән килгәнбеҙ. Бәҙәр Йосопова Рәшит Ниғмәтиҙең "Һинең кәләшеңдең хаттары" әҫәрен уҡый. Һалдаттарҙың йөҙҙәре балҡып, күҙҙәре нурланып китә хатта. Бына бит шағир һүҙе! Бына бит тасуири уҡыу! Үҙемдең дә күңел тулыша. Ә һалдаттар шул тиклем ҡәнәғәт, шат. Иң яҡын туғандары менән осрашалармы ни! Курайсыларҙы ла, йырсыларҙы ла йотлоғоп тыңлайҙар. Әл дә килгәнбеҙ, тип уйлайым. Ә миңә бейергә... Бейей башлаһам, онотолоп китәм-китеүен. Ә башлап ебәргәнсе оялам, уңайһыҙланам. "Улар йөрөй илебеҙ өсөн ҡан ҡойоп, ә мин — әзмәүерҙәй ир, тыныс ерҙә бейеп йөрөйөм", — тигән уй мейене быраулай. Юҡ, тип уйлайым, мин дә фронтта ҡалам. Шунан полк командиры Таһир Күси- мовҡа үҙемдең ниәтемде әйттем. Кусимов ҡарап торҙо ла: "Мөхәммәт, Гитлерҙы һинһеҙ ҙә еңербеҙ, ә бына бейеү оҫтаһы көн һайын тыуып тормай. Әйҙә, бейе генә! Һинең бейеүең һалдаттарҙа дәрт, дошманға нәфрәт уята", — ти. Ышаныр-ышанмаҫ ҡына тығшаным һүҙҙәрен. Ә ниәтемдән һүрелмәнем — барыбер фронтта ҡалам, тигән ҡарарға килдем. Шул көнө кис яралылар янында сығыш яһаныҡ. Баштары, аяҡтары, ҡулдары бинт менән уралған, ыңғыра- шыуҙарын саҡ тыйып яталар. Ә мин бейергә килгәнмен. Әсемдә ут яна, оялам. Тартына-тартына ғына "Байыҡ"ты бейей башлағайным, бер саҡ ни күрәм: уларҙың күҙҙәрендә осҡон һирпелгәндәй булды, баштарын ҡалҡыта, йылмая башланылар. Хатта береһе яралы ҡулдарын күтәреп, һау бармаҡтарын кей ыңғайына хәрәкәтләндереп, минең кеүек итеп бармаҡ шартлатып маташа. Мин онотолоп китеп бейей башланым. Уның һайын яралы яугирҙарҙа дәрт арта, хатта торобораҡ ултырып ҡул сапҡандары ла, ҡурайға ҡушылып һамаҡлап ебәргәндәре лә булды. Аҙаҡ Таһир Кусимов: "Күрәһеңме, күпме дәрт уяттың һин уларҙа! Йәшәүгә өмөт, еңеүгә ышаныс өҫтәнең. Ә был бит бик мөһим! Һалдат иң элек үҙ көсөнә ышанырға тейеш!" — тине. Ошо ваҡиғанан һуң мин дә бейеүҙең, ғөмүмән, сәнғәттең ҡөҙрәтле көсөнә ныҡлап ышандым.
(Бейеүсе һөйләгәндәрен яҙыусы Нажиә Игеҙйәнова яҙып алған).
 
===Бейеүсе иҫтәлегенән===
Башҡорт кавалерия дивизияһына концерт менән килгәнбеҙ. Бәҙәр Йосопова Рәшит Ниғмәтиҙең "Һинең кәләшеңдең хаттары" әҫәрен уҡый.
 
Һалдаттарҙың йөҙҙәре балҡып, күҙҙәре нурланып китә хатта. Бына бит шағир һүҙе! Бына бит тасуири уҡыу! Үҙемдең дә күңел тулыша.
 
Ә һалдаттар шул тиклем ҡәнәғәт, шат. Иң яҡын туғандары менән осрашалармы ни! Курайсыларҙы ла, йырсыларҙы ла йотлоғоп тыңлайҙар. Әл дә килгәнбеҙ, тип уйлайым. Ә миңә бейергә... Бейей башлаһам, онотолоп китәм-китеүен. Ә башлап ебәргәнсе оялам, уңайһыҙланам.
 
"Улар йөрөй илебеҙ өсөн ҡан ҡойоп, ә мин — әзмәүерҙәй ир, тыныс ерҙә бейеп йөрөйөм", — тигән уй мейене быраулай. Юҡ, тип уйлайым, мин дә фронтта ҡалам.
 
Шунан полк командиры Таһир Күсимовҡа үҙемдең ниәтемде әйттем. Кусимов ҡарап торҙо ла: "Мөхәммәт, Гитлерҙы һинһеҙ ҙә еңербеҙ, ә бына бейеү оҫтаһы көн һайын тыуып тормай. Әйҙә, бейе генә! Һинең бейеүең һалдаттарҙа дәрт, дошманға нәфрәт уята", — ти. Ышаныр-ышанмаҫ ҡына тыңланым һүҙҙәрен.
 
Ә ниәтемдән һүрелмәнем — барыбер фронтта ҡалам, тигән ҡарарға килдем. Шул көнө кис яралылар янында сығыш яһаныҡ. Баштары, аяҡтары, ҡулдары бинт менән уралған, ыңғырашыуҙарын саҡ тыйып яталар. Ә мин бейергә килгәнмен. Әсемдә ут яна, оялам. Тартына-тартына ғына "Байыҡ"ты бейей башлағайным, бер саҡ ни күрәм: уларҙың күҙҙәрендә осҡон һирпелгәндәй булды, баштарын ҡалҡыта, йылмая башланылар.
 
Хатта береһе яралы ҡулдарын күтәреп, һау бармаҡтарын көй ыңғайына хәрәкәтләндереп, минең кеүек итеп бармаҡ шартлатып маташа. Мин онотолоп китеп бейей башланым. Уның һайын яралы яугирҙарҙа дәрт арта, хатта торобораҡ ултырып ҡул сапҡандары ла, ҡурайға ҡушылып һамаҡлап ебәргәндәре лә булды.
 
Аҙаҡ Таһир Кусимов: "Күрәһеңме, күпме дәрт уяттың һин уларҙа! Йәшәүгә өмөт, еңеүгә ышаныс өҫтәнең. Ә был бит бик мөһим! Һалдат иң элек үҙ көсөнә ышанырға тейеш!" — тине. Ошо ваҡиғанан һуң мин дә бейеүҙең, ғөмүмән, сәнғәттең ҡөҙрәтле көсөнә ныҡлап ышандым.
(М. Иҙрисов.)
*ҺОРАУ."Перовский” бейеүе нисек барлыҡҡа килгән, ул ниндәй тарихҡа бәйле?
ҺОРАУ.
 
"Перовский” бейеүе нисек барлыҡҡа килгән, ул ниндәй тарихҡа бәйле?
===Фәйзи Ғәскәров (1912—1984)===
150
 
Фәйзи Ғәскәров*
(1912—1984)
Туған тәбиғәт гүзәллеге — башҡорт сәнғәте өсөн бөтмәҫ илһам сығанағы ул; халҡыбыҙ бейеүендә уның холҡо, ғөрөф-ғәҙәте, тарихы сағыла. Күсмә халыҡтың хәрби традициялары, шулай уҡ башҡорттарҙың колониаль һәм феодаль иҙеүгә ҡаршы көрәше халыҡ бейеүҙәрендә сағылыш тапҡан: яугирлыҡ, етеҙ һәм киҫкен хәрәкәттәр, асыҡ һәм етди ритм. Ә ҡатын-ҡыҙҙарҙың бейеүҙәренә һығылмалы хәрәкәт, тыныс һәм ипле йөрөү хас.
 
Башҡорттарҙың яңы бейеүҙәре боронғо бейеү традициялары нигеҙендә барлыҡҡа килә. Уларҙа ла үҙ-үҙеңә ышаныс, ҡыйыулыҡ һалынған. Был сифаттар азатлыҡ һөйөүсе башҡорт халҡына хас. Башҡорт бейеүҙәре тураһында һөйләгән саҡта, әлбиттә, тәүге башҡорт хореографы, республиканың Салауат Юлаев исемендәге премияһы лауреаты Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәровты телгә алырға кәрәк. Ул профессиональ фольклор коллективы туплау хыялы менән ҡайта Мәскәүҙән.
Башҡорттарҙың яңы бейеүҙәре боронғо бейеү традициялары нигеҙендә барлыҡҡа килә. Уларҙа ла үҙ-үҙеңә ышаныс, ҡыйыулыҡ һалынған. Был сифаттар азатлыҡ һөйөүсе башҡорт халҡына хас.
 
Башҡорт бейеүҙәре тураһында һөйләгән саҡта, әлбиттә, тәүге башҡорт хореографы, республиканың Салауат Юлаев исемендәге премияһы лауреаты Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәровты телгә алырға кәрәк. Ул профессиональ фольклор коллективы туплау хыялы менән ҡайта Мәскәүҙән.
 
Фәйзи Ғәскәровтың шәхси тормошо ҡатмарлы һәм серле лә. Ул үҙе тураһында: Мин атай-әсәйемде хәтерләмәйем. Милләтем буйынса кем икәнлегемде лә белмәйем — башҡортмо мин, татармы әллә тунгусмы. Әммә ошо башҡорт ерендә үҙемде кеше, унан һуң ижадсы итеп тоя башлағандан алып сәнғәтте яраттым, уның йырҙарын, легендаларын, әкиәттәрен һәм иң мөһиме — бейеүҙәрен яраттым. Мин ғүмерем буйы ошо сәнғәткә хеҙмәт иттем, башҡорт бейеүҙәренең боронғо йөҙөн һаҡларға тырыштым һәм шуның өсөн үҙемде башҡортмон тип һанайым һәм һанаясаҡмын", — ти торғайны.
(Яҙыусы Ф. Ғөбәйҙуллина мәҡәләһенән).
Ул үҙ тормошо тураһында әллә ни һөйләргә яратманы. Ил буйлап тегендә-бында йөрөүен дә, әле бер, әле икенсе балалар йортонда тәрбиәләнеүен дә, ҡайһы берҙә- ренән ҡасып киткәнлеген, ҡайһыларынан ҡыуып сығарғандарын... Бер уйлаһаң, ундай шарттарҙа үҫкән малайҙан тәрбиәһеҙ кеше үҫеүе лә ихтимал ине. Ә ғәжәп
Ул үҙ тормошо тураһында әллә ни һөйләргә яратманы. Ил буйлап тегендә-бында йөрөүен дә, әле бер, әле икенсе балалар йортонда тәрбиәләнеүен дә, ҡайһы берҙә- ренән ҡасып киткәнлеген, ҡайһыларынан ҡыуып сығарғандарын... Бер уйлаһаң, ундай шарттарҙа үҫкән малайҙан тәрбиәһеҙ кеше үҫеүе лә ихтимал ине.
* Яҙыусы Ф. Ғөбәйҙуллина мәҡәләһенән.
 
151
Ә ғәжәп һәләтле артист, режиссер, халыҡ бейеүенең серҙәрен төшөнөүсе һәм уның өсөн бөйөк бейеүсе йәки балетмейстер булырлыҡ оҫталығын ҡорбан итеүсе Кеше үҫкән.
 
Фәйзи Ғәскәров башҡорт халҡының легендаларын, риүәйәттәрен, йола йырҙарын, ырымдарын, ноҡот бүлеү, ҡот ҡойоу кеүек башҡа һәләттәрен дә оҡшатты. Халыҡ ижадының был төрҙәре менән танышыу уға фантазия өсөн киң мөмкинлек асты, уның зиһенен һәм күңелен байытты. Ул ҡурай тураһында бик күп легендаларҙы тулҡынланып уҡый һәм әллә күпме сюжеттар уйлап сығарыр ине. "Башҡорт бейеүҙәрендә башҡа бер халыҡта ла булмағанса тәбиғәтте аллалаштырыу, уны тере йән итеп күреү көслө. Был бейеүҙәрҙә боронғо мәжүсилекте танып белеү ҡыйын түгел. Мәжүсиҙәр тәбиғәтте тере йән итеп ҡабул иткән һәм ундағы тере йәндәрҙе үҙенә тиң йәки хатта үҙенән юғарыраҡ та ҡуйып аллалаштырған. Мәҫәлән, торнаны, аҡҡошто... Башҡорт бейеүҙәрендә беҙ ҡош хәрәкәттәрен дә, башҡа йәнлек холоҡтарын да күрә алабыҙ. Ҡатын-ҡыҙ бейеүҙәренә иғтибар итегеҙ әле: ҡоштар наҙы, ҡыр йәнлектәре холҡо сағылмаймы ни! Шул уҡ изге торна һыны сағылмаймы уларҙа? Ҡатын-ҡыҙ бейеүе ирҙәр бейеүенән боронғораҡ булыуына икеләнмәйем”, — ти торғайны Фәйзи Ғәскәров.
Фәйзи Ғәскәров башҡорт халҡының легендаларын, риүәйәттәрен, йола йырҙарын, ырымдарын, ноҡот бүлеү, ҡот ҡойоу кеүек башҡа һәләттәрен дә оҡшатты.
 
Халыҡ ижадының был төрҙәре менән танышыу уға фантазия өсөн киң мөмкинлек асты, уның зиһенен һәм күңелен байытты. Ул ҡурай тураһында бик күп легендаларҙы тулҡынланып уҡый һәм әллә күпме сюжеттар уйлап сығарыр ине.
 
"Башҡорт бейеүҙәрендә башҡа бер халыҡта ла булмағанса тәбиғәтте аллалаштырыу, уны тере йән итеп күреү көслө. Был бейеүҙәрҙә боронғо мәжүсилекте танып белеү ҡыйын түгел. Мәжүсиҙәр тәбиғәтте тере йән итеп ҡабул иткән һәм ундағы тере йәндәрҙе үҙенә тиң йәки хатта үҙенән юғарыраҡ та ҡуйып аллалаштырған. Мәҫәлән, торнаны, аҡҡошто... Башҡорт бейеүҙәрендә беҙ ҡош хәрәкәттәрен дә, башҡа йәнлек холоҡтарын да күрә алабыҙ. Ҡатын-ҡыҙ бейеүҙәренә иғтибар итегеҙ әле: ҡоштар наҙы, ҡыр йәнлектәре холҡо сағылмаймы ни! Шул уҡ изге торна һыны сағылмаймы уларҙа? Ҡатын-ҡыҙ бейеүе ирҙәр бейеүенән боронғораҡ булыуына икеләнмәйем”, — ти торғайны Фәйзи Ғәскәров.
 
"...Тәрән тарихи нигеҙе йәки халыҡтың ғөрөф-ғәҙәте һалынмаған бер генә бейеүҙе лә заман ҡабул итмәне. Бейеүҙе бармаҡтан һурғандай итеп уйлап сығарып булмай, уны тормоштан эҙләргә кәрәк, яҙмыш менән сағыштырырға, халыҡ традицияларына яраҡлаштырырға, уны фәлсәфәүи күҙлектән үткәрергә кәрәк.
 
Ни эшләптер минең бер бейеүемде "Өс туған" тип исемләп алды ла киттеләр. Ул "Өс таған" тип аталырға тейеш ине. Таған — ул өс яҡлы. Кешелек донъяһы өс тағанға таянған. Үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге. Был өс быуындың һәр береһе үҙ йәшәйеш нигеҙе менән көн күрә: аҡыл, ҡеүәт һәм дәрт", — ти Ф. Ғәскәров.
 
Халыҡҡа, уның ғөрөф-ғәҙәтенә, легендаларына, бай тарихына булған мөхәббәт бейеүсе Ғәскәровты һәр ваҡыт тартып тора. Ул этнографик экспедиция менән бергә Башҡортостандың алыҫ райондарына бара, халыҡ хәтере һаҡлаған хазинаны өйрәнә, йыя... Бындай сәйәхәттәр ижад кешеһенә ныҡ ярҙам итә, ул бейеү
Халыҡҡа, уның ғөрөф-ғәҙәтенә, легендаларына, бай тарихына булған мөхәббәт бейеүсе Ғәскәровты һәр ваҡыт тартып тора. Ул этнографик экспедиция менән бергә Башҡортостандың алыҫ райондарына бара, халыҡ хәтере һаҡлаған хазинаны өйрәнә, йыя... Бындай сәйәхәттәр ижад кешеһенә ныҡ ярҙам итә, ул бейеү хәрәкәттәренең үҙенсәлектәрен күрә. Халыҡ тарихын, уның легендаһын, ижадын, холҡон, бар булмышын белмәһә, "Ете ҡыҙ" бейеүе ижад ителер инеме?
152
 
хәрәкәттәренең үҙенсәлектәрен күрә. Халыҡ тарихын, уның легендаһын, ижадын, холҡон, бар булмышын белмәһә, "Ете ҡыҙ" бейеүе ижад ителер инеме?
"Ете ҡыҙ" бейеүендә башҡорт ҡыҙҙары бер генә тапҡыр халыҡҡа күтәрелеп ҡарай. Һәм ошо хәрәкәт бейеүҙең, легенданың тотош йөкмәткеһен һөйләп бирә лә инде. Концерт биргән ваҡытта тамашасылар ошо бәләкәй генә деталгә иғтибар итәләр. Иғтибар итеү генә түгел, бер ваҡыт Чехословакияла хатта көслө ҡул сабыуҙар менән алҡышлайҙар.
 
Фәйзи Ғәскәров тәбиғәттең дә, тәбиғәт менән шул тиклем тығыҙ бәйле башҡорт халҡының да холҡондағы иң матур яҡтарҙы, бигерәк тә башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарындағы әҙәп һәм аҡыллылыҡты күрә һәм бейеүҙәрҙә сағылдыра ала.
 
Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәров — РСФСР-ҙың һәм БАССР- ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Республика йәмәғәтселеге 1967 йылда Башҡорт бейеү һәм йыр ансамбленә нигеҙ һалыусы Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәровты Салауат Юлаев премияһына тәҡдим итеүҙе хуплап ҡаршы ала. Ф. Ғәскәров премияға "Төньяҡ амурҙары", "Дуҫтарҙа ҡунаҡта", "Яҙғы ташҡын" бейеүҙәре өсөн лайыҡ була.
 
ҺОРАУҘАР.
1. #Фәйзи Ғәскәров ниндәй бейеүҙәрҙең авторы?
2. #Фәйзи Ғәскәровҡа Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы ҡасан бирелә?
==ФӘЙЗИ ҒӘСКӘРОВ ИСЕМЕНДӘГЕ БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ АКАДЕМИЯ БЕЙЕҮ АНСАМБЛЕ==
 
1936—1938 йылдарҙа БАССР Берләшкән театрҙарының Концерт-эстрада бюроһы эргәһендә бейеү коллективы ойошторола. Етәксеһе К. В. Матсон була. 1938 йылдың 20 майында был коллектив тәүге концертын бирә. Коллектив ошо уҡ йылда яңы төҙөлә башлаған филармония янына күсерелә һәм Башҡортостан йыр, бейеү һәм халыҡ музыкаһы ансамбле итеп үҙгәртелә. 1939 йылда был коллективтың етәксеһе итеп Фәйзи Ғәскәров
1936—1938 йылдарҙа БАССР Берләшкән театрҙарының Концерт-эстрада бюроһы эргәһендә бейеү коллективы ойошторола. Етәксеһе К. В. Матсон була. 1938 йылдың 20 майында был коллектив тәүге концертын бирә. Коллектив ошо уҡ йылда яңы төҙөлә башлаған филармония янына күсерелә һәм Башҡортостан йыр, бейеү һәм халыҡ музыкаһы ансамбле итеп үҙгәртелә.
153
 
тәғәйенләнә һәм өр-яңыса эш башлана. Ансамбль Башҡортостан халыҡ бейеүҙәре ансамбле тип атала һәм шул йүнәлештә эш башлай. Коллективтың нығыныуында, аяҡҡа баҫыуында Башҡорт драма театры артистары Бәҙәр Йосопова, Таңһылыу Рәшитова, Ғиниәт Ушанов, композитор Таһир Кәримов һәм башҡа сәнғәт әһелдәре- нең ярҙамы бик ҙур була.
1939 йылда был коллективтың етәксеһе итеп Фәйзи Ғәскәров тәғәйенләнә һәм өр-яңыса эш башлана. Ансамбль Башҡортостан халыҡ бейеүҙәре ансамбле тип атала һәм шул йүнәлештә эш башлай. Коллективтың нығыныуында, аяҡҡа баҫыуында Башҡорт драма театры артистары Бәҙәр Йосопова, Таңһылыу Рәшитова, Ғиниәт Ушанов, композитор Таһир Кәримов һәм башҡа сәнғәт әһелдәренең ярҙамы бик ҙур була.
Фәйзи Ғәскәров тәүге көндән үк халыҡтың боронғо сәнғәтен түкмәй-сәсмәй һаҡлап, фәҡәт камиллаштырып, сәнғәт юғарылығына күтәреүҙе маҡсат итеп ҡуя. Сәхнәгә тәүге бейеүҙәр күтәрелә һәм бейеү менән бергә бейеүсеһе данға күмелә башлай. Хазина Мағазова баш- ҡарыуында "Мөғлифә", күмәк башҡарыуҙа "Зарифа" һәм "Гөлнәзирә", Мөхәммәт Иҙрисов башҡарыуында "Байыҡ", артабан "Дуҫлыҡ", "Ете ҡыҙ", "Өс таған”, "Шаян ҡыҙҙар", "Төньяҡ амурҙары", Рәшиҙә Туйсина- ның "Заһиҙә"һе, Рәүилә Хажиева, Рим Бакиров, Әнүәр Фәхретдинов, Ратмир Бәҙретдинов, Екатерина Варламова, 3. Әюпова, Мөхәммәт Шәмсетдинов, Хисбулла Зөбәйҙуллин, Әнүәр Ишбирҙин, Рим Әбделмәнов, Марс Сафиуллин һәм башҡа тиҫтәләгән данлыҡлы бейеүселәр илебеҙҙең генә түгел, ә донъя тамашасыларын таң ҡалдырҙылар, һәм ансамбль әле лә ошо данды төшөрмәй.
 
Фәйзи Ғәскәров тәүге көндән үк халыҡтың боронғо сәнғәтен түкмәй-сәсмәй һаҡлап, фәҡәт камиллаштырып, сәнғәт юғарылығына күтәреүҙе маҡсат итеп ҡуя. Сәхнәгә тәүге бейеүҙәр күтәрелә һәм бейеү менән бергә бейеүсеһе данға күмелә башлай.
 
Хазина Мағазова башҡарыуында "Мөғлифә", күмәк башҡарыуҙа "Зарифа" һәм "Гөлнәзирә", Мөхәммәт Иҙрисов башҡарыуында "Байыҡ", артабан "Дуҫлыҡ", "Ете ҡыҙ", "Өс таған”, "Шаян ҡыҙҙар", "Төньяҡ амурҙары", Рәшиҙә Туйсинаның "Заһиҙә"һе, Рәүилә Хажиева, Рим Бакиров, Әнүәр Фәхретдинов, Ратмир Бәҙретдинов, Екатерина Варламова, 3. Әюпова, Мөхәммәт Шәмсетдинов, Хисбулла Зөбәйҙуллин, Әнүәр Ишбирҙин, Рим Әбделмәнов, Марс Сафиуллин һәм башҡа тиҫтәләгән данлыҡлы бейеүселәр илебеҙҙең генә түгел, ә донъя тамашасыларын таң ҡалдырҙылар, һәм ансамбль әле лә ошо данды төшөрмәй.
 
һуңғы йылдарҙа ансамбль йәшәрә бара. Тағы яңынан-яңы исемдәр, яңынан-яңы бейеүҙәр өҫтәлә. Әммә Фәйзи Ғәскәров һалған бейеүҙәр аҙағыраҡ һалынған "Еҙ үксә", "Бөркөтстан", "Бөрйән ҡыҙҙары бейеүе", "Ҡумыҙ менән бейеү", "Сәскә атҡан төйәк" кеүек бейеүҙәр менән йәнәш йәшәүен дауам итә.
 
1988 йылда Халыҡ бейеүҙәре ансамбленә Фәйзи Ғәскәров исеме, 1996 йылда академия ансамбле исеме бирелә.
'
===Рәүилә Хажиева (1930)===
Рәүилә Миңлеғәли ҡыҙы Хажиева Ҡырмыҫҡалы районының Ибраһим ауылында тыуа. Өфө театр-худо- жество училищеһын тамамлай ҙа Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә эшкә килә. Ул тәүҙән үк һығылмалылығы, ышаныслы, тәүәккәл хәрәкәттәре менән айырылып тора.
(1930)
 
Рәүилә Миңлеғәли ҡыҙы Хажиева Ҡырмыҫҡалы районының Ибраһим ауылында тыуа. Өфө театр-худо- жество училищеһын тамамлай ҙа Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә эшкә килә. Ул тәүҙән үк
Фәйзи Ғәскәров уның өсөн генә айырым бейеүҙәр ҡуя. "Зарифа", "һыу буйында", "Биҙрә менән бейеү", "Дуҫлыҡ", "Заһиҙә"ләге ҡыҙҙар Рәүилә башҡарыуында баҫалҡы ла, шаян да, ғорур ҙа, наҙлы ла.
154
 
һығылмалылығы, ышаныслы, тәүәккәл хәрәкәттәре менән айырылып тора. Фәйзи Ғәскәров уның өсөн генә айырым бейеүҙәр ҡуя. "Зарифа", "һыу буйында", "Биҙрә менән бейеү", "Дуҫлыҡ", "Заһиҙә"ләге ҡыҙҙар Рәүилә башҡарыуында баҫалҡы ла, шаян да, ғорур ҙа, наҙлы ла.
Рәүилә Хажиева шулай уҡ һинд, корея, лаос ҡыҙҙары бейеүҙәрен дә берҙәй үк оҫталыҡ менән башҡара һәм ул халыҡтарҙың милли сифаттарын биреүгә өлгәшә.
 
Рәүилә Миңлеғәли ҡыҙы Хажиева — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисткаһы.
===Хисбулла Зөбәйҙуллин===
Хисбулла Ғүмәр улы Зөбәйҙуллин 1929 йылда хәҙерге Ишембай районы Түбәнге Әрмет ауылында тыуа.

1946 йылда Өфө моторҙар эшләү заводына эшкә килә лә художество үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ҡатнаша һәм сығыштар яһай. Фәйзи Ғәскәров уны Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә эшкә саҡыра. Уның буй- һыны, үткер ҡарашы ирҙәрсә ҡыйыу, сая, оһолло, темпераментлы образдар тыуҙырыуҙа ныҡ ярҙам итә. X. Зөбәйҙуллин башҡарыуында "һунарсы" бейеүен халыҡ айырыуса йылы ҡаршылай. "Перовский", "Төньяҡ амурҙары" кеүек бейеүҙәргә үҙенең хәрбиҙәрсә буй-һыны, теүәл хәрәкәттәре менән һомғоллоҡ өҫтәй.
 
Хисбулла Ғүмәр улы Зөбәйҙуллин — БАССР-ҙың халыҡ артисы.
===Рәшиҙә Туйсина===
Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсинаның исемен телгә алыу менән, иҫ китмәле һығылмалы, наҙлы хистәр менән тулы, нәзәкәтле "Заһиҙә" йәки шаян да, етеҙ хәрәкәтле лә "Бишбармаҡ" бейеүҙәре һәм тәбиғәттән ғәжәп һылыу, нескә билле, зифа кәүҙәле бейеүсе үҙе күҙ алдына баҫа. Рәшиҙә Туйсина — ысын-ысындан бейеү сәнғәтенең йөҙөк ҡашы булып инде башҡорт бейеүҙәре тарихына. 1968 йылда Болгарияның баш ҡалаһы Со-
 
155
фиялаРәшиҙә Туйсина — ысын-ысындан бейеү сәнғәтенең йөҙөк ҡашы булып инде башҡорт бейеүҙәре тарихына. 1968 йылда Болгарияның баш ҡалаһы Софияла булып үткән Йәштәрҙең һәм студенттарҙың бөтөн донъя фестивалендә Алтын миҙалға лайыҡ була. "Гөлнәзирә", "Шаян ҡыҙҙар", "Зарифа" кеүек күмәк бейеүҙәрҙә лә ул һығылмалы хәрәкәттәре менән айырылып тора.
 
Рәшиҙә Туйсина 1942 йылда Баймаҡ районының Сыңғыҙ ауылында тыуа. Урта мәктәпте тамамлағас та Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә килә һәм өс тиҫтә йылға яҡын унда эшләй.
 
Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсина — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы.
 
Рәшиҙә Туйсинаның улы Хәлил Ишберҙин да ата- әсәһе юлынан китеп, Стәрлетамаҡ ҡалаһында Бейеү театры ойоштороп, уның художество етәксеһе була.
===Риф Ғәбитов===
Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты Риф Фәтих улы Ғәбитов 1952 йылда Белорет районының Аҙналы ауылында тыуа. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлай. Егерме ике йәшенән башлап Фәйзи Ғәскәров ансамблендә бейей.
 
Риф Ғәбитов башҡарған бейеүҙәр юғары рух, алға ынтылыш, ҡолас киңлеге, бөркөттәр саялығы менән айырылып тора. Уның үҙенсәлекле тыпырлауы ла тамашасы иғтибарынан ситтә ҡалмай. Риф Ғәбитов йөрәгендәге ташып торған дәртте, тынғы бирмәгән яңы хәрәкәттәрен үҙе уйлап сығарған бейеүҙәргә һала. Ул легендар Фәйзи Ғәскәровтың бейеүҙәргә һалған уй-хыялын артабан үҫтерә. Бөйөк бейеү оҫтаһы Ф. Ғәскәров ансамбль бейеүҙәрендә халыҡтың боронғо үҙенсәлеген, ынйы бөртөгөләй йыйып алған хәрәкәттәрен, ым-ишараһын профессиональ кимәлгә еткереп, шуларҙы ҡәҙерләп һаҡлап бейеүгә һалһа, артабанғы етәксе Хашим Мостаев Ф. Ғәскәров традицияларын дауам итһә, Риф Ғәбитов был традицияларға яңы һулыш өрә: ҡыйыу рәүештә драматургик һәм композицион үҙгәрештәр, тыпырлауҙар, киҫкенерәк хәрәкәттәр, осоштар индерә. Шул уҡ
Риф Ғәбитов башҡарған бейеүҙәр юғары рух, алға ынтылыш, ҡолас киңлеге, бөркөттәр саялығы менән айырылып тора. Уның үҙенсәлекле тыпырлауы ла тамашасы иғтибарынан ситтә ҡалмай. Риф Ғәбитов йөрәгендәге ташып торған дәртте, тынғы бирмәгән яңы хәрәкәттәрен үҙе уйлап сығарған бейеүҙәргә һала.
156
 
ваҡытта Фәйзи Ғәскәров традицияларын да бик тә ҡәҙерле мираҫ итеп һаҡлай.
Ул легендар Фәйзи Ғәскәровтың бейеүҙәргә һалған уй-хыялын артабан үҫтерә. Бөйөк бейеү оҫтаһы Ф. Ғәскәров ансамбль бейеүҙәрендә халыҡтың боронғо үҙенсәлеген, ынйы бөртөгөләй йыйып алған хәрәкәттәрен, ым-ишараһын профессиональ кимәлгә еткереп, шуларҙы ҡәҙерләп һаҡлап бейеүгә һалһа, артабанғы етәксе Хашим Мостаев Ф. Ғәскәров традицияларын дауам итһә, Риф Ғәбитов был традицияларға яңы һулыш өрә: ҡыйыу рәүештә драматургик һәм композицион үҙгәрештәр, тыпырлауҙар, киҫкенерәк хәрәкәттәр, осоштар индерә. Шул уҡ ваҡытта Фәйзи Ғәскәров традицияларын да бик тә ҡәҙерле мираҫ итеп һаҡлай.
Һәр бала үҙ һәләте менән тыуа. Тик уны ваҡытында күреп-һиҙеп ҡалырға һәм дөрөҫ йүнәлеш бирергә кәрәк. Риф Ғәбитовтың атаһы ғәжәп оҫта бейеүсе була. Өлкән ағаһы Фәрит тә Башҡорт дәүләт университетында уҡыған саҡта бейеү ансамбленә йөрөй. Ошо ағаһы Риф ҡустыһының да бейеүгә һәләте барлығын тойоп ҡала ла Өфөгә, хәҙерге Рәми Ғарипов исемендәге башҡорт гимназияһына алып килә. Риф Ғәбитов өсөн яңы донъя асыла. Бында ҡурайсылар, бейеүселәр түңәрәктәре эшләй, ауылдарҙан һәләтле балалар йыйылған. Уҡыуҙан һуң шөғөлләнергә тулы мөмкинлек бар. Унан һуң Башҡорт дәүләт университетының Е. Н. Варламова етәкселегендәге бейеү ансамблендә ихлас ҡатнаша. Фәрит ағаһы уны һаман да күҙ уңынан ысҡындырмай, филармонияға бейеүселәр йыя башлағас, унда алып бара. Әммә сәхнә тәбиғи һәләттән тыш ныҡышмалы хеҙмәт талап итә торған урын. Риф Ғәбитов үҙ өҫтөндә бик ныҡ эшләй, һәләтле бейеүселәрҙән өйрәнә, уларҙың кәңәштәрен тыңлай. Аҙаҡ инде гастролдәргә йөрөй башлағас, ниндәй генә ауылға барһа ла боронғо бейеүҙәр, халыҡ араһында даны таралған бейеүселәр менән ҡыҙыҡһына, уларҙың бейеү хәрәкәттәрен өйрәнә. Шулай итеп, ул "Көтөүсе йыры" тигән беренсе бейеүе менән сығыш яһай һәм тамашасыларҙың ихтирамын, һөйөүен, ышанысын яулай. Ә "Еҙ үксә" бейеүе Риф Ғәбитовты тағы ла юғарыраҡ күтәрә. Был бейеү шунда уҡ халыҡ араһында таралып китә. "Бөркөтстан" тигән киң ҡоласлы бейеүе, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн "Ҡоралай", "Башҡорт краковягы", башҡорт мифологияһы буйынса ҡуйылған "Бисура” тип аталған шаян бейеү һәм башҡалар Ғәбитовтың ижад емештәре.
 
Һәр бала үҙ һәләте менән тыуа. Тик уны ваҡытында күреп-һиҙеп ҡалырға һәм дөрөҫ йүнәлеш бирергә кәрәк. Риф Ғәбитовтың атаһы ғәжәп оҫта бейеүсе була. Өлкән ағаһы Фәрит тә Башҡорт дәүләт университетында уҡыған саҡта бейеү ансамбленә йөрөй. Ошо ағаһы Риф ҡустыһының да бейеүгә һәләте барлығын тойоп ҡала ла Өфөгә, хәҙерге Рәми Ғарипов исемендәге башҡорт гимназияһына алып килә.
 
Риф Ғәбитов өсөн яңы донъя асыла. Бында ҡурайсылар, бейеүселәр түңәрәктәре эшләй, ауылдарҙан һәләтле балалар йыйылған. Уҡыуҙан һуң шөғөлләнергә тулы мөмкинлек бар.
 
Унан һуң Башҡорт дәүләт университетының Е. Н. Варламова етәкселегендәге бейеү ансамблендә ихлас ҡатнаша. Фәрит ағаһы уны һаман да күҙ уңынан ысҡындырмай, филармонияға бейеүселәр йыя башлағас, унда алып бара. Әммә сәхнә тәбиғи һәләттән тыш ныҡышмалы хеҙмәт талап итә торған урын.
 
Риф Ғәбитов үҙ өҫтөндә бик ныҡ эшләй, һәләтле бейеүселәрҙән өйрәнә, уларҙың кәңәштәрен тыңлай. Аҙаҡ инде гастролдәргә йөрөй башлағас, ниндәй генә ауылға барһа ла боронғо бейеүҙәр, халыҡ араһында даны таралған бейеүселәр менән ҡыҙыҡһына, уларҙың бейеү хәрәкәттәрен өйрәнә.
 
Шулай итеп, ул "Көтөүсе йыры" тигән беренсе бейеүе менән сығыш яһай һәм тамашасыларҙың ихтирамын, һөйөүен, ышанысын яулай. Ә "Еҙ үксә" бейеүе Риф Ғәбитовты тағы ла юғарыраҡ күтәрә. Был бейеү шунда уҡ халыҡ араһында таралып китә. "Бөркөтстан" тигән киң ҡоласлы бейеүе, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн "Ҡоралай", "Башҡорт краковягы", башҡорт мифологияһы буйынса ҡуйылған "Бисура” тип аталған шаян бейеү һәм башҡалар Ғәбитовтың ижад емештәре.
ҺОРАУҘАР.
1. #Хисбулла Зөбәйҙуллин башҡарыуында ниндәй хәрби һәм һунар бейеүҙәрен беләһегеҙ?
2. #Риф Ғәбитов һалған бейеүҙәрҙе һанап үтегеҙ.
<!— — >
157
 
ПРОФЕССИОНАЛЬ ҠУРАЙСЫЛАР
==ПРОФЕССИОНАЛЬ ҠУРАЙСЫЛАР==
Ғата Сөләймәнов (1912—1988)
===Ғата Сөләймәнов (1912—1988)===
Ғата Зөлҡәфил улы Сөләймәнов Баймаҡ районының 1-се Төрөкмән ауылында тыуа. П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының башҡорт бүлеген тамамлай.
Ғата ете йәшендә ҡулына ҡурай ала. 1927 йылда айырылмаҫ ҡурайын тотоп, Өфөгә килә. Театр техникумына уҡырға инә. Данлыҡлы ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаев, Европа илдәрен шаулатып йөрөп ҡайтҡандан һуң концерттар менән сығыш яһаған саҡта, Өфө театр техникумын да урап үтмәй. Унда ла килә. Ошо концертта йәш кенә Ғата Сөләймәновты ла сәхнәгә сығаралар. Халыҡ уға ихлас ҡул саба. Сәхнә артында уны Йомабай Иҫәнбаев ҡосаҡлап ала һәм тәрән тулҡынланып: