Тормош һабаҡтары. 8 класс: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
1921 юл:
===Ғата Сөләймәнов (1912—1988)===
Ғата Зөлҡәфил улы Сөләймәнов Баймаҡ районының 1-се Төрөкмән ауылында тыуа. П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының башҡорт бүлеген тамамлай.
Ғата ете йәшендә ҡулына ҡурай ала. 1927 йылда айырылмаҫ ҡурайын тотоп, Өфөгә килә. Театр техникумына уҡырға инә. Данлыҡлы ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаев, Европа илдәрен шаулатып йөрөп ҡайтҡандан һуң концерттар менән сығыш яһаған саҡта, Өфө театр техникумын да урап үтмәй. Унда ла килә. Ошо концертта йәш кенә Ғата Сөләймәновты ла сәхнәгә сығаралар. Халыҡ уға ихлас ҡул саба. Сәхнә артында уны Йомабай Иҫәнбаев ҡосаҡлап ала һәм тәрән тулҡынланып:
— Бына, алмашсы булды, — ти.
Шунан атаҡлы ҡурайсылар Ғиниәт Ушанов, Хәмит Әхмәтов, Йомабай Иҫәнбаев кеүек бөйөк ҡурайсылар менән бергә сәхнәгә сығып уйнай ун биш йәшлек Ғата Сөләймәнов.
Ошо көндән һуң уның бөтөн тормошо йыр, ҡурай менән бәйле була. Ҡайҙа ғына сығыш яһаһа ла, уны көтөп алалар. Ғата Сөләймәнов, концерт ҡуйыу менән бер рәттән, халыҡ ижады ла йыя. Бөрйән һәм Илеш башҡорттарының, Ағиҙел һәм Яйыҡ, Ашҡаҙар һәм Танып, Йүрүҙән һәм Миәс, Эҫем һәм Дим буйҙарының музыка мираҫы Ғата Сөләймәнов ҡурайының моң ташҡынына яңынан-яңы нур-биҙәктәр булып өҫтәлә. Ырымбур тарафтарынан "Маһисәрүәр", Ырғыҙ буйынан көслө, ҡеүәтле "Бүгәс маршы”, Арғаяш башҡорттары араһынан "Арғужа", "Киҙәгәс" көйҙәре һәм башҡа бик күп йыр шишмәләре килеп ҡушыла.
Ҡурайсы Ғата Сөләймәновтың ҡурайға ҡушылып йырлаған йырҙары, шул йырҙар хаҡындағы тиҫтәләрсә легендалар ҙа беҙҙең рухи байлыҡтарыбыҙҙың бер балҡышы.
Ғата Сөләймәнов композитор Камил Рәхимов менән берлектә башҡорт мәктәптәренең 1-се класы өсөн '''"Йыр һәм музыка дәрестәре”''' тигән методик ҡулланма әҙерләй.
Был китап өс тапҡыр донъя күрһә лә, тиҙ арала таралып бөтә. "Ҡурай" тигән китап иһә был музыка ҡоралының тарихында өр-яңы баҫҡыс була. Ул китапты йәмәғәтселек юғары баһалай. Ғата Сөләймәнов иң беренсе булып ҡурайҙа уйнау теорияһын, өйрәнеү методикаһын эшләй. Уның был фиҙакәр хеҙмәте Башҡортостандың иң юғары бүләге — Салауат Юлаев исемендәге премия менән билдәләнә.
Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай класы Ғата Сөләймәновтың тырышлығы, фиҙакәрлеге һәм ныҡышмалылығы арҡаһында асыла.
Ғата Сөләймәнов эшмәкәрлегенең бик мөһим тармағы — уның актерлыҡ ижады. Уның бөтөн ижади биографияһы башҡорт театр сәнғәте менән айырылғыһыҙ бәйләнгән.
Өфө театр техникумына уҡырға ингәс тә студенттар менән Мөхәмәтша Буранғоловтың "Башҡорт туйы "н сәхнәләштерәләр. Ҡурайсы Сөләймән ролен Ғата Сөләймәнов башҡара. Ошонан һуң уны театрға саҡыралар һәм ул уҡыу менән бергә театрҙа ла уйнай башлай.
Баймаҡ колхоз-совхоз театрында эшләгән сағында Мәскәү дәүләт консерваторияһының башҡорт бүлегендә уҡырға тип һайлап алалар. Ул Мәғәфүр Хисмәтуллин, Мәрхиә Сенәкәева, Ғәйшә Фәррәховалар менән бергә уҡый. Унан һуң опера театрында эшләй. Әммә уны драма театры нығыраҡ тарта, һәм ул Башҡорт дәүләт драма театрына күсеп, 1972 йылға тиклем шунда эшләй. Ошо ваҡыт эсендә туҡһанға яҡын образдар тыуҙыра.
Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай класы астырыуға өлгәшкәс, уҡытырға күсә.
Ғата Зөлҡәфил улы Сөләймәнов — БАССР-ҙың халыҡ артисы, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы, РСФСРҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, БАССР-ҙың Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты.
===Ишмулла Дилмөхәмәтов(1928—1984)===
Ҡурайсы, йырсы, өзләүсе Ишмулла Дилмөхәмәтов- тың сығышы ғәжәп үҙенсәлекле ине. Ул үҙенең ҡурайға ла, йырға ла, өзләүгә лә маһирлығын сәхнәгә килеп сығыу оҫталығы аша бер юлы күрһәтә алған. Шул уҡ ваҡытта халҡыбыҙҙың Урал, Ҡурай, Салауат тигән символдарының ниндәй рухи көскә эйә булыуын да сағылдырған.
Был сығыш шунан ғибәрәт: ул мөһабәт кәүҙәһенә ыҡсым итеп тегелгән башҡорт кейеме кейеп, ҡулына ҡурайын тотоп, Салауат Юлаев һүҙҙәренә үҙе ижад иткән "Уралым" йырын йырлап килеп сығыр ҙа башҡорттоң гимнына әүерелгән "Урал" башҡорт халыҡ йырын ҡурайында уйнап ебәрер булған.
Сал тарихтан халҡыбыҙҙың юлдашы булып килгән өзләүен ҡушып ебәрер. Өзләү иһә бөгөнгө көн башҡорттарына боронғо атай- олатайҙарыбыҙҙың аманатын еткереү кеүек ишетелә. Ишмулла Дилмөхәмәтов өзләгәндә лә, йырлағанда ла, ҡурайҙа уйнағанда ла артислыҡ оҫталығы аша боронғо менән бөгөнгөнөң рухи бәйләнешен, берҙәмлеген, бер төптән икәнлеген, шулай булған, бар һәм буласаҡ тигән идея һалынғанлығын һынландыра алған. Үҙен тотошо, сәхнәлә ғорур баҫып тороуы Урал тауҙарын, бигерәк тә мөһабәт ҡаяны, кәүҙәләндергән кеүек тойолған.
Уның ошондай импровизацияһын республикабыҙҙа ғына түгел, ә Италия, Франция, ГДР, Польша, Швеция, Япония, Венгрия, Швейцария, Пакистан, Афғанстан тамашасылары ла хайран ҡалып ҡараған. Сит илдәргә сыҡҡан саҡта, Ишмулла Ишҡәле улы таҡыя баш ҡурайҙы тамыры-тупрағы менән алып барыр ҙа шунда уҡ тишектәр уйып уйнап ебәрер булған. Уның ҡурай сәнғәте бик юғары баһалана.
Халҡын, уның сәнғәтен, тарихын яратҡан, уның киләсәге өсөн тәрән борсолған кеше генә сәхнә өсөн шул тиклем ҡатмарлы ла, бай йөкмәткеле лә сығыш уйлап таба алалыр.
Ишмулла Дилмөхәмәтов башҡарған "Сыңрау торна", "Буранбай", "Ғилмияза", "Зөлхизә", "Таштуғай" һәм башҡа ғәжәп көйҙәр һәм йырҙар үҙенең үҙенсәлекле яңғырашы менән айырылып торһа, шағир Төхфәт Морат һүҙҙәренә үҙе яҙған "Байра әйҙә, һары һандуғасым" йыры халыҡ күңелендә онотолмаҫ һәм ҡабатланмаҫ булып уйылып ҡала. Әммә Ишмулла Дилмөхәмәтовтың опера өсөн яҙылған либреттолары ла уның исемен мәңгелек итәсәк. Заһир Исмәғилевтең "Урал илселәре", "Аҡмулла", "Ҡаһым түрә" опералары Ишмулла Ишҡәле улы либреттоларына яҙылған.
Ишмулла Ишҡәле улы Дилмөхәмәтов 1928 йылда Йылайыр районының Иҫке Яҡуп ауылында тыуа. Баймаҡ колхоз-совхоз театрында эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң Башҡорт академия драма театрында, унан һуң Башҡорт дәүләт филармонияһында эшләй.
Ул Рәсәй делегацияһы составында Франция, Италия, Швеция, Швейцария, ГДР, Польша, Венгрия, Афғанстан, Пакистан, Бирма, Иран, Япония илдәре сәхнәләрендә сығыш яһай. Башҡорт йырҙарын пропагандалағаны өсөн виртуоз ҡурайсы Ишмулла Дилмөхәмәтов 1974 йылда республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына лайыҡ була. Ул БАССР-ҙың халыҡ һәм РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Азат Айытҡолов===
Башҡорт халҡының боронғо көйҙәрен ҡурайҙа башҡарыуҙың классик традицияларын дауам итеүсе ҡурайсыларҙың береһе. Уның репертуарында йөҙҙән ашыу халыҡ көйө бар. Азия, Америка, Европаның бик күп илдәрендә булып, сит ил тамашасыларын ҡурай моңона таң ҡалдырып, һоҡландырып, донъяла башҡорт тигән моң эйәһе халыҡ барлығын танытып ҡайтҡан маһир ҡурайсы ул.
Азат Миңлеғәли улы Айытҡолов 1956 йылда Йылайыр районының Юлдыбай ауылында тыуа. 1977 йылда Өфө сәнғәт училищеһының Ғата Сөләймәнов етәкселегендәге ҡурай бүлеген тамамлай. 1978 йылдан алып Башҡорт дәүләт филармонияһының ҡурайсы- солисы.
Азат Айытҡолов ҡурай уйнау серҙәре менән йомарт уртаҡлаша. Райондарға йыш йөрөй һәм уҡыусыларҙан ҡурай төркөмдәре ойоштора. Ҡурайҙың ни икәнен дә белмәгән балалар аҙаҡ ҡурай менән ҡыҙыҡһынып китә һәм был ябай, әммә иҫ киткес моңло музыка ҡоралынан айырылмаҫ булалар.
Азат Миңлеғәли улы Айытҡолов — БАССР-ҙың халыҡ артисы, С. Юлаев исемендәге премия лауреаты, РФ-ның атҡаҙанған артисы.
===Ришат Рәхимов===
Үҙенсәлекле моң эйәһе Ришат Рәшит улы 1953 йылда Баймаҡ районының II Этҡол ауылында тыуа. Ҡурай уйнау серҙәрен мәшһүр ҡурайсы Кәрим Дияровтан өйрәнә башлай һәм уның тәҡдиме менән уҡыуын Өфө сәнғәт училищеһында дауам итә. Артабан Өфө дәүләт сәнғәт институтын, БДУ-ның филология факультетын тамамлай.
Ул тәбиғәттән һалынған һәләтен, арыу-талыу белмәй туплаған белемен уҡытыусыһы Ғата Сөләймәновтың васыятын үтәүгә арнай — атай- олатайҙарыбыҙҙан ҡалған изге аманатты, ҡурай серҙәрен киләһе быуындарға ҡалдырыу, ҡурайҙың бәҫен арттырыу бурысын атҡара.
Бөгөнгө көндә республикабыҙҙа һәм башҡорттар йәшәгән башҡа төбәктәрҙә ҡурайсылар һаны ишәйгән икән, донъя сәхнәләрендә ҡурай моңо әле лә яңғырай икән, бында ҡурайсы һәм уҡытыусы Ришат Рәхимовтың өлөшө бик тос. Ул уҡыусылары күңеленә Ғата Сөләймәновтың тағы бер маҡсат-ынтылышын һалырға тырыша: ул да булһа халыҡ ижадына үтә лә һаҡсыл ҡараш, уны теүәл, үҙгәрешһеҙ һаҡлау, үҙгәртеүҙәргә юл ҡуймау.
Шуға ла уның уҡыусыларынан Ишморат Илбәков, Рәсүл Ҡарабулатов, Айбулат Рәхмәтуллин, Ҡадир Әбүбәкеров, Сәғиҙулла Баййегетов, Таһир Хәмитов һәм башҡа бик күптәр халыҡ йырҙарын ҡурайҙа оҫта башҡарыусылар иҫәбендәләр.
Йырсы, оҫта ҡурайсы Ришат Рәхимов 1976 йылдан алып Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай класы буйынса уҡыта, бер уҡ ваҡытта Башҡортостан ауыл хужалығы институтында ҡурайсылар ансамблен етәкләй.
Уҡытыусыһы һалған һуҡмаҡты дауам итеп, '''"Ҡурай"''' тип аталған уҡыу әсбабы яҙа. Халыҡ ҡурайсыһы Кәрим Дияров тураһында — '''"Күңелдәре тулы моң уның"''', милли батырыбыҙ '''Салауат Юлаевҡа арналған "Оран"''' видеофильмдарын эшләүҙә ҡатнаша.
Сәнғәт училищеһы эргәһендә башҡорт халыҡ инструменттары ансамбле ойоштора. Ҡурайҙа күмәкләп уйнау традицияларын тергеҙә. Быларҙан тыш, халҡыбыҙ өсөн ғәжәп ҡиммәтле эш башҡара: фольклор әҫәрҙәрен йыя, һирәк башҡарыла торған халыҡ йыр-көйҙәрен тарата. Байтаҡ сит илдәрҙә булып, үҙ оҫталығы менән тамашасыларҙы хайран итә, ҡурай моңона һөйөү уята.
Ҡурайҙың һәм ҡурайсыларҙың киләсәге өсөн янып- ярһып эшләгән, йәшәгән ир уҙаманы Ришат Рәшит улы Рәхимов — БР-ҙың халыҡ артисы, БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәре.
===Юлай Ғәйнетдинов===
Халыҡ таланттарына, халҡыбыҙҙың хазиналай ижадына бөтөн булмышы менән мөкиббән киткән, бар йөрәге менән ғашиҡ булған кеше Юлай Ғәйнетдинов. Уны республикабыҙҙа ғына түгел, тотош башҡорт донъяһында яҡшы беләләр.
Юлай Ишбулды улы иҫ китмәле оҫта ҡурайсы, "Башҡортостан" дәүләт телерадиотапшырыуҙар компанияһының "Хазина" ижади берекмәһе етәксеһе. Был берекмә аша халҡыбыҙҙың бик күп таланттары киң донъяға сыға, күп таланттар сит ил сәхнәләрендә сығыш яһап, үҙ һәләтен күрһәтеү бәхетенә ирешә.
Юлай Ғәйнетдинов 1984 йылда Өфө дәүләт сәнғәт институты эргәһендәге махсус урта музыка мәктәбе уҡыусыларынан "Һорнай" тигән ансамбль төҙөп, беренсе башлап һорнай тигән музыка ҡоралын сәхнәгә сығара.
Ҡурайсы булараҡ, Юлай Ғәйнетдинов һирәк ишетелгән көйҙәрҙе радио һәм телевидение фонотекаһы өсөн яҙҙыра. "Ҡараһаҡал маршы", "Әйүкә", "Батырша", "Ҡалмантай”, "Наполеон Бонапарт", "Башҡорт краковя- гы" кеүек аҙ билдәле көйҙәр улар.
Юлай Ишбулды улы Баймаҡ районының Таулыҡай ауылында 1954 йылда тыуа. Башҡорт дәүләт университетының математика факультетын тамамлай. Әммә ҡурайға булған һөйөүе уны сәнғәт юлына алып килә.
Ҡурай бәйгеләрендә, Халыҡ-ара фольклор фестивалдәрендә ҡатнаша, лауреат исемдәренә лайыҡ була. 1991 йылдан алып әлеге эшендә ең һыҙғанып эшләй, халыҡ күңелендәге хазинаны һаҡлау, ишәйтеү, таратыу өсөн арыу-талыу белмәй хеҙмәт итә.
Юлай Ишбулды улы Ғәйнетдинов — БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, БР-ҙың халыҡ артисы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Уға Салауат Юлаев исемендәге республика премияһы бирелә.
===Япон ғалимы башҡорт йыры тураһында===
Юлай Ғәйнетдинов 2003 йылда Японияла үткәрелгән "Ойвакэ халыҡ-ара фестивале"ндә өсөнсө тапҡыр башҡорт йыры һәм башҡорт ҡурайы менән ҡатнаша.
Исеме бар донъяға билдәле арҙаҡлы ғалим, музыка белгесе, этнограф Кадзуюки Танймото Японияла үткәрелгән йыр сәнғәте сараларына башҡорт йырсыларын, ҡурайсыларын саҡыра.
Күренекле композитор этнография менән шөғөлләнә. 1980 йылдар аҙағында япон халҡының традицион йыр сәнғәтен тәшкил иткән ойвакэ (тәржемәһе — йөк артмаҡлаған атты ҡыуыусының йыры) көйөнөң тамырҙарын юлларға тотона. Шул маҡсат менән Корея, Монголия, Каҙағстан һәм Венгрия илдәрендә була. Венгр ғалимдары уға: "Һеҙ эҙләгән ойвакэға тиң байлыҡ Уралда башҡорт халҡында бар”, — тип кәңәш-йүнәлтмә бирә.
1990 йылда Японияла ғалим Танймото инициативаһы менән "Ойвакэ халыҡ-ара фестивале" үткәрелә. Унда Юлай Ғәйнетдинов менән йырсы Ғилман Сәфәрғәлин ҡатнаша.
Был сығыштан хайран ҡалған Танймото 1998 йылда Башҡортостанға үҙе килә. Абдулла Солтановты, Мөхәммәт Түләбаевты, Мөхәмәтйән Хаҙаҡбаевты бик яратып тыңлай.
"Оҙон көй — ул Евразия халыҡтары традицион музыкаһының иң бөйөк ҡаҙанышы. Һәм был мөғжизәнең эпицентры тап башҡорт халҡында. Шуға иғтибар иттем: башҡорт оҙон көй йырлағанда, үҙе йырламай, күңеле йырлай. Һәр башҡорт оҙон көйҙө башҡарһа, тарихы юғалмаясаҡ, киләсәге лә буласаҡ", — ти Танймото.
"Башҡорт халыҡ сәнғәте менән Япония кеүек алға киткән ил ғалимдары ҡыҙыҡһына икән, тимәк, сәнғәтебеҙҙе киңерәк офоҡҡа сығарырға кәрәк”, — ти Юлай Ғәйнетдинов
.
==Башҡорт ҡурайы экзотика түгел==
"Ҡурайҙың мөмкинлектәре сикһеҙ. Элек сит ил тамашасылары ҡурайҙы экзотика булараҡ ҡабул иткән. Ә мин 2003 йылда Испанияла ваҡытта Милли симфоник оркестрға ҡушылып уйнағас, уны башҡа музыка ҡоралдары кимәлендәге музыка ҡоралы, әммә мөмкинлеге, үҙенсәлеге, һығылмалылығы, моңо, музыкаллеге яғынан байтаҡҡа юғарыраҡ икәнен танынылар. Был — сәхнәгә ҡурай менән сығыуым- дың маҡсаты. Ҡурай — ул экзотика ғына түгел.
Ҡурай ул иң камил музыка ҡоралдарының береһе һәм үҙенең ябайлығы менән бөйөк. Ошоноң менән мин башҡорттоң өсөнсө мең йыллыҡта ла иң камил, һығылмалы, ниндәй шарттарҙа ла үҙ яңғырашын юғалтмаясаҡ, ниндәй музыка ҡоралдарына ҡушылып уйнаһа ла үҙенсәлеген һаҡлаясаҡ уйын ҡоралы — ҡурайҙы әлегәсә ҡәҙерләп һаҡлап, айырылмаҫ юлдашы иткән халыҡ булыуын иҫбат иттем. Ошоно аңланылар.
АҠШ буйлап концерттар менән сығыш яһап йөрөгән "Парк Горького" роктөркөмдөң данлыҡлы йырсыһы Николай Носков 1993 йылда Американан ҡайта ла үҙ аллы карьера башлай һәм этнорок альбомы сығарыу тураһында хыяллана. Ошо хыялын тормошҡа ашырыу өсөн үҙенсәлекле тауышлы музыка ҡоралы эҙләүгә тотона. Һинд, ҡытай, бүрәт, ҡаҙаҡ, хакас, ҡалмыҡ һәм башҡа бик күп халыҡтарҙың милли музыка ҡоралдарын тыңлап ҡарағандан һуң, башҡорт ҡурайын һайлай. Ҡурайҙы ул "көслө энергетикалы һәм үҙенсәлекле тембрлы музыка ҡоралы" тип атай. (Ҡурайсы Роберт Юлдашев һөйләгәндәрҙән.)
==ҠУМЫҘСЫЛАР==
Ҡумыҙ — башҡорт халҡының борондан уҡ билдәле уйын ҡоралы. Ҡумыҙға ҡәрҙәш музыка ҡоралдары тағы әллә байтаҡ халыҡта билдәле. Европа, Азия, хатта Латин Америкаһы илдәрендә лә бар.
Рустарҙа — варган, украиндарҙа — дрымба, үзбәктәрҙә — тимер-саң, ҡырғыҙҙа — ҡомуз, ҡумыҡта — кумуз, хаҡаста — ҡомыс, яҡутта — хомус, ҡаҙаҡта, татарҙа, ҡарағалпаҡта — ҡобыз, ҡу быз тип атала.
Ә башҡорттарҙа элек-электән ағас ҡумыҙ, һөйәк ҡумыҙ, тимер ҡумыҙҙар булыуы билдәле. Улар араһынан иң киң таралғаны һәм әлегәсә һаҡланғаны — тимер ҡумыҙ.
Иҫ китмәле оҫта сиртеүселәр бар был ҡумыҙҙа. Шағирә Кәтибә Кинйәбулатова үҙ тыуған яҡтарының ҡумыҙсылары традицияһын дауам итеп, ғәжәп оҫта уйнай.
Моңландырып-моңландырып боронғо оҙон көйҙәрҙе лә башҡара. Ауылдарҙа ла, хәҙер ҡала ерҙәрендә лә ҡумыҙ уйнаусылар һаны ишәйә. Был йәһәттән ҡумыҙ эшләүсе оҫталарҙың хеҙмәте айырыуса маҡтауға лайыҡ.
Салауат ҡалаһынан Миңнулла Дәүләтбаев, Күмертау ҡалаһынан Зыя Хәлиловтың, Белорет районы Шығай ауылынан Ханнан Үҙәнбаевтың, Баймаҡтан Айрат Ғафаровтың боронғо атай-олатайҙарыбыҙ оҫталығын дауам итеүҙәре билдәле. Ә инде Роберт Заһретдиновтың был музыка ҡоралын камиллаштырып, күпләп етештереү технологияһын уйлап сығарыуы — айырыуса шатлыҡлы хәл.
===Роберт Заһретдинов===
Атаҡлы ҡумыҙсы Роберт Абдрахман улы Заһретдинов 1932 йылда Мәсетле районының Әзекәй ауылында тыуа. Свердловск педагогия институтының музыка факультетын тамамлағас, Өфө педагогия училищеһында баян буйынса уҡыта. Ошонда эшләгән йылдарҙа башҡорт халҡының ҡумыҙ музыка ҡоралын тергеҙә һәм үҙе виртуоз тигән кимәлгә күтәрелгәнсе өйрәнә.
Усҡа һыймалы бәләкәй генә был музыка ҡоралының ниндәй ҙур мөмкинлектәргә эйә булғанын Роберт Заһретдиновты тыңлағандан һуң белергә була. Ҡош һайрауын да, кәкүк саҡырыуын да, ат тояҡтары тыпырҙауын да, йылға шаулауын да, шишмә сылтырау ын да... һанап бөткөһөҙ күп өн-ауаздар сағылдырып була икән ҡумыҙҙа!
Башҡорт көйҙәре башҡарыу оҫталығы хаҡында әйтеп тораһы ла юҡ! "Ел, ерәнем", "Шайморатов генерал", "Ҡарабай", "Хәтирә", "Сыңрау торна" һәм башҡа тиҫтәләгән башҡорт көйҙәре, әйтерһең, фәҡәт ҡумыҙ өсөн генә ижад ителгәндәй яңғыраш ала. Роберт Заһретдинов иң юғары оҫталыҡҡа өлгәшә — ҡумыҙ уйнаған саҡта бер юлы йырлай ҙа ала. Эгәр йыр һүҙҙәрендә иренләшкән тартынҡы өндәр (б, п, м) булмаһа һәм ҡумыҙсы оҫта булһа, йырлап була икән.
Роберт Заһретдинов ҡумыҙ менән бәләкәй сағынан уҡ ҡыҙыҡһына. Ауыл тимерсеһенән ҡумыҙ эшләтеп алып, көтөү көткән саҡтарында уйнай ҡумыҙын. Шунан үҙе лә һөйәктән матур ғына итеп ҡумыҙ эшләй. Тиҙҙән ауыл малайҙары араһында иң оҫта ҡумыҙсы булып даны тарала. Аҙаҡ инде һораған кешеләргә лә ҡумыҙ эшләп бирә башлай.
Өфө педагогия училищеһында эшләгән саҡта ул ҡумыҙҙың яңынан-яңы төрҙәрен уйлап таба, уның мөмкинлектәрен киңәйтә. Бер юлы бер нисә тауыш сығарып, тондарҙы үҙгәртеп була торған тромбон ҡумыҙ уйлап таба. 17 төрлө тауыш сығарып була был ҡумыҙҙа. Уның өсөн Роберт Заһретдиновҡа СССР Уйлап табыусыларының авторлыҡ танытмаһы һәм патент бирелә.
1991 йылда Яҡутстанда үткән II Халыҡ-ара фестивалдең I Бөтә донъя виртуоз варгансылар конкурсында "Донъяның Беренсе виртуоз ҡумыҙсыһы" тигән дипломға һәм платина ҡумыҙға лайыҡ була.
Роберт Заһретдиновтың 150-гә яҡын музыкаль яҙмаһы бар. Уның яҙмаларын документаль фильмдарҙа ла ("Сәскә ат, Башҡортостан", "Шаяндар", "Ҡараһаҡал"), нәфис фильмдарҙа ла ("Ай тотолған төндө", "Алтын атлы һыбайлы") һәм башҡа тапшырыуҙарҙа йыш файҙаланалар, бигерәк тә һабантуй күренештәрен музыкаль яҡтан биҙәгәндә ҡулланалар.
1993 йылда Роберт Заһретдиновҡа Башҡортостандың Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы бирелә.
Ул Өфө педагогия училищеһында баян һәнәренә уҡыта, әммә һәр ваҡыт ҡумыҙ уйнауға маһир уҡыусыларын өҫтәмә һәнәргә лә өйрәтә. 2002 йылда Норвегияның Ролан ҡалаһында ҡумыҙ оҫталарының IV Халыҡ-ара фестивале үткәрелә. Унда 36 илдән килгән ҡумыҙсылар ҡатнаша. Роберт Заһретдинов үҙ уҡыусыларын ошо фестивалгә алып бара. Ҡумыҙсылар бик уңышлы сығыш яһай.
Шулай итеп, Роберт Заһретдинов башҡорт ҡумыҙын өр-яңы бейеклектәргә күтәрә. Европа һәм Азияның башҡорт ҡумыҙына оҡшаған бик күп музыка ҡоралдары араһында Ҡумыҙ тип аталған инструменттың еңеү яулауы, лайыҡлы урын алыуы башҡорт халҡы өсөн ҙур мәртәбә.
*ҺОРАУҘАР.Роберт Заһретдинов "Донъяның Беренсе виртуоз ҡумыҙсыһы" тигән дипломға ҡасан һәм ҡайҙа лайыҡ була? Уның ҡумыҙҙа уйнау үҙенсәлеге ниҙә?
==БАЯНСЫЛАР==
Башҡорт дәүләт филармонияһы асылыуҙың тәүге көндәренән үк музыка бүлеген оҙаҡ йылдар концертмейстер-баянсы Таһир Кәримов етәкләй. Махсус музыкаль белеме булмаһа ла иҫ китмәле оҫта баянсы Әлфәрит Мөхәмәт улы Солтанов (Дүртөйлө районы, Иҫке Уртай ауылынан) оҙаҡ йылдар баянсы-концертмейстер була.
Наил Ғәлиев та эстрада төркөмө ойошторғанға тиклем концертмейстер-баянсы булып эшләй. Баянсыларҙан Ю. Осипов, Ф. Сәйфуллиндар йыр сәнғәтен үҫтереүҙә ҙур өлөш индерә. Уларҙан һуң Р. Фәсхетдинов һәм М. Ғәйнетдинов килә.
===Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов===
Балаҡатай районы Миҙәт ауылында 1943 йылда тыуа. Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә. Педагогик эшмәкәрлек менән дә шөғөлләнә, 1981—1983 йылдарҙа Н. Сабитов исемендәге 1-се балалар музыка мәктәбе директоры, 1989 йылдан педагоглыҡ эшендә.
Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов баянсыларҙан беренсе булып ҡурайға ҡушылып уйнай. Улар атаҡлы ҡурайсы Ишмулла Дилмөхәмәтов менән бик күп сығыштарын театрлаштыралар. Мәҫәлән, "Ҡурайсы егеткә" тигән йыр бик матур бәләкәй спектакль кеүек башҡарыла.
Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов менән Ишмулла Дилмөхәмәтов бергәләшеп боронғо башҡорт көйҙәрен әҙерләгән саҡта, ҡурайсы Ишмулла уға мотлаҡ йыр тарихын йә легендаһын һөйләй.
Шуғалыр ҙа М. Ғәйнетдинов үҙе башҡарған көйҙәрҙе бөтөн булмышы менән тойоп уйнай. Ул Абдулла Хәлфетдинов, Юлай Ғәйнетдинов, Ришат Рәхимов, Азат Айытҡолов, Ишморат Илбәков ҡурайҙарына ҡушылып та уйнай, байтаҡ көйҙәр яҙҙыра.
М. Ғәйнетдинов йыр-көйгә генә маһир түгел, ул бейеү нескәлектәрен дә тәрән аңлаусы баянсы. Шуның өсөн дә бейеүсе Йәнғәле Вәхитов "Ҡара тауыҡ", "Игеҙәков", "Бейе, егет", "Олатай" тигән бейеүҙәрҙе ижад иткән саҡта, М. Ғәйнетдинов яҡын кәңәшсеһе була.
Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов коллегаһы Рәжәп Шәйхетдинов менән бергә '''"Башҡорт халыҡ көйҙәре", "Башҡорт халыҡ көйҙәренең 11 эшкәртеүе'''" тигән баян өсөн йыйынтыҡтар төҙөй.
Миңлеәхмәт Ишмөхәмәт улы Ғәйнетдинов — БАССР- ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы. Уға Салауат Юлаев исемендәге премия бирелә.
===Ридик Фәсхетдинов===
Ридик Фәсхетдинов бәләкәйҙән музыкаға ғашиҡ булып үҫә. Гармунда уйнай. Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә.
Р. Фәсхетдинов 1940 йылда Баймаҡ районы Темәс ауылында тыуа. Ул — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы.
*ЬОРАУ.Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов ниндәй фольклор ансамбле төҙөүҙә ҡатнаша?
==НӘФИС ҺҮҘ ОҪТАЛАРЫ==
1952 йылда Башҡорт дәүләт филармонияһында "Кәтүк менән Бағанай" дуэты ойошторола. Уларҙың репертуары ҡыҙыҡ-мәҙәктәр, төртмә таҡмаҡтар, юмор һәм сатиранан тора.
Унда Кәтүк — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы Әхәт Сәлих улы Уразмәтов була. Ә Бағанай — БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы Ғ. Латипов. Башҡорт эстрадаһының талантлы артисы Ә. Уразмәтов Ҡ. Даян, М. Кәрим, Ш. Бикҡол һәм башҡаларҙың миниатюралары менән сығыш яһай. Уразмәтов — Латипов дуэты бик популяр була. Нәфис һүҙ оҫтаһы Гөлсөм Хәбибуллина, Әнисә Яхина, Юнир Салауатов, Вәлит Илембәтовтарҙың ҡыҙыҡлы сығыштарын да халыҡ йылы ҡабул итә.
==БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ФИЛАРМОНИЯҺЫ ХОРЫ==
===Шамил Ибраһимов===
Шамил Ибраһимов (1922—1993) хор йырҙары яҙыусы композитор булараҡ киң танылыу ала.
Ш. Ибраһимов 1922 йылда Шишмә районының Шишмә ҡасабаһында тыуа. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша. 1952 йылда П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһы эргәһендәге башҡорт студияһының хор дирижерлыҡ бүлексәһен тамамлап, Өфөгә ҡайта һәм ең һыҙғанып эшкә тотона. Ул яҙған "Уралым", "Димем минең, Димгенәм", "Тыуған яҡтарым", "Яҙ еле", "Ғашиҡ булдым" (Яҡуп Ҡолмой һүҙҙәре), "Дилә", "Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары", "Йәмле Ағиҙел буйҙары", "Бер матур ҡыҙ димләгеҙ", "Көттөм һине", "Ике йәш йөрәк", "Миләүшә" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), "Сәскәйҙәрең толом-толом" (Ғ. Байбурин), "Уралым ҡайындары" (Р. Сафин һүҙҙәре), "Күмертау кешеләре” (Ғ. Рамаҙанов) халыҡ араһында тиҙ хуплау тапты. Шәриф Бикҡол һүҙҙәренә "Төшөрәм иҫтәремә" йыры иң популяр йырҙар иҫәбендә.
Шамил Шамил улы Ибраһимов — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре.
==БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫНЫҢ ХОР КАПЕЛЛАҺЫ==
Хор капеллаһы 1969 йылда ойошторола. Ойоштороусыһы һәм беренсе художество етәксеһе, шулай уҡ баш дирижеры Т. С. Сәйфуллин була.
Таһир Сергей улы Сәйфуллин Һарытау консерваторияһын тамамлай. Һарытауҙа эшләгән сағында Башҡортостанға саҡыралар. Ул ризалаша һәм Башҡорт хор капеллаһының художество етәксеһе һәм дирижеры булып эш башлай. Ул республиканың хор сәнғәте үҫешенә тос өлөш индерә. Хор капеллаһы бик тиҙ арала киң танылыу таба. Классик әҫәрҙәр менән бер рәттән халыҡ йырҙарын да башҡара. Бах, Моцарт, Верди, Д. Д. Шостакович, Т. Н. Хренников, башҡорт композиторҙары 3. Ғ. Ис- мәғилев, X. Ф. Әхмәтов, Р. Ә. Мортазин, Ш. Ш. Ибраһимов, Р. М. Хәсәнов, Д. Д. Хәсәншин, С. Ә. Низаметдинов, Л. 3. Исмәғилева, Р. В. Сәлмәнов әҫәрҙәрен башҡара. Хор капеллаһы репертуарында 600-ҙән ашыу әҫәр бар.
Т. С. Сәйфуллин — БР-ҙың халыҡ артисы, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре.
==БАШҠОРТ ХАЛЫҠ МУЗЫКА ҠОРАЛДАРЫ ОРКЕСТРЫ==
2002 йылда бөтөн башҡорт халҡы өсөн оло ҡыуаныс була — Башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары оркестры ойошторола. Оркестр составында ҡурай, думбыра, ҡыл ҡумыҙ, ҡумыҙ бар. Оркестрҙы ойоштороусы, нигеҙ һалыусы данлыҡлы ҡурайсы Рәмил Мәүлит улы Ғәйзуллин. Оркестрҙың дирижерҙары Дамир Әбүбәкиров менән Фәрүәз Мөхәмәтшин. Тәүге уйынсылары — ҡурайсылар Таһир Хәмитов, Руслан Рахманғолов, Рөстәм Шәрипов, думбырасылар Әлфиә Ҡушҡарова, Гөлниса Билалова, Гүзәл Үмәрғәлина, Зөлфиә Дилмөхәмәтова, ҡыл ҡумыҙҙа Альбина Вәлиева һәм башҡалар.
Оркестрҙа Морат Әхмәтов, Илдар Хисаметдинов, Салауат Низаметдинов, Айрат Кәримов, Айрат Ҡобағо- шовтарҙың әҫәрҙәрен һәм халыҡ көйҙәрен башҡаралар. Халыҡ Салауат Низаметдиновтың "Башҡортостан увертюраһын", Морат Әхмәтовтың "Варган-симфония"һын, Илдар Хисаметдиновтың "Вальс"ын, Анатолий Кукуба- евтың "Дәртле егеттәр" әҫәрҙәрен яратып ҡаршылай.
Йәш оркестр Мәскәүҙең М. Осипов исемендәге, ҡаҙаҡтарҙың "Ҡорманғазы" оркестры менән хеҙмәттәшлек итә. Оркестрҙар үҙ-ара тәжрибә уртаҡлаша, бергәләшеп уртаҡ көйҙәр башҡара.
Оркестрҙы ойоштороусы Башҡортостандың халыҡ артисы Рәмил Мәүлит улы Ғөйзуллин Белорет районының Татлы ауылында тыуа. Өфө сәнғәт училищеһын, Өфө сәнғәт академияһын тамамлай.
==ТӘҮГЕ БАШҠОРТ ЭСТРАДА КОЛЛЕКТИВТАРЫ==
1920—1930 йылдарҙа композиторҙар Хәбибулла Ибраһимов, Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Мәсәлим Вәлиев үҙ ижадтарында эстрада музыкаһына мөрәжәғәт итә. һуңыраҡ Рәүеф Мортазин, Камил Рәхимов, Таһир Кәримов, Хөсәйен Әхмәтов, Халиҡ Займов, Заһир Исмәғилев, Рафиҡ Сәлмәнов, Нариман Сабитовтар ҙа эстрада музыкаһы яҙалар. Әммә фәҡәт ошо йүнәлештә генә эшләгән композиторҙар ҙа, эстрада йырҙарын ғына башҡарыусы махсус коллективтар ҙа булмай әле.
Эстрада йырҙары башҡарыусы артистар ҙа була башлай, әммә махсус ансамбль һәм ансамблдәге һәр инструмент өсөн махсус ноталар яҙып, уға партиялар бүлеп шөғөлләнеүсе композиторҙар булмай.
Эстрада йырҙарын башлап башҡарыусыларҙың береһе — данлыҡлы йырсыбыҙ, үҙе иҫән саҡта уҡ легендаға әйләнгән Фәриҙә Ҡудашева.
===Фәриҙә Ҡудашева — Бәхтиғәни Ғайсин===
Фәриҙә Йәһүҙә ҡыҙы Ҡудашева 1920 йылда Шишмә районы Келәш ауылында тыуа. Өфө театр-художество училищеһының театр бүләксәһен тамамлағас, Дүртөйлө колхоз-совхоз театрына эшкә китә, шунан һуң Башҡорт академия драма театрына ҡайта.
1948—1951 йылдарҙа Башҡортостан радиокомитетында диктор һәм йырсы булып эшләй, 1956 йылда Башҡорт филармонияһына эшкә күсә һәм бөтөн ғүмере буйы шунда эшләй.
Тәбиғәттән уға йомшаҡ, наҙлы моң бирелә. Йырсы үҙ-үҙенә бик талапсан. Тәбиғи һәләте буйынса ниндәй йырҙар башҡарыуға маһир икәнен белә. Шуның өсөн бөтөн тәбиғи мөмкинлеген асырлыҡ, йөрәгендәге моңон халыҡҡа еткерерлек, үҙ сығыштарынан халыҡ ҡына түгел, хатта үҙе лә ҡәнәғәт булырлыҡ ҡына репертуар һайлай. "Мин башҡарған йырҙарҙан халыҡ ялҡырға тейеш түгел", — тигән маҡсат ҡуя ул.
Филармонияла эшләгән осоронда композиторҙар Заһир Исмәғилев, Таһир Кәримов һәм Бәхти Ғайсиндың эстрада йырҙарын башҡара. Репертуарының иң төп өлөшөн халыҡ йырҙары алып тора. Филармонияла сағыу талантлы аккордеонист Бәхти Ғайсин оҙаҡ йылдар буйы Фәриҙә Ҡудашеваның эстрада төркөмө менән етәкселек итә.
Бәхтиғәни Миңлейәр улы Ғайсин 1930 йылда Ауырғазы районының Кешәнне ауылында тыуа. Өфө музыка училищеһының халыҡ инструменттары бүлексәһен тамамлай һәм Башҡорт академия драма театрына эшкә саҡырыла.
Аҙаҡ уны Башҡорт дәүләт филармонияһына саҡыралар. Бәхти Ғайсинды халыҡ берҙән-бер аккордеонсы итеп кенә түгел, ә композитор итеп тә яҡшы белә. Уның "Һөйләгәндәр һөйләһендәр", "һуңғы мөхәббәт" (Э. Баян һүҙҙәре), "Һуңлама, кил инде", "Зөһрә йыры" (Р. Янбулатова һүҙҙәре), "Бөгөлә ҡайын", "Ниңә, иркәм", "Төнгө Өфө", "Гел генә" (Ш. Бикҡол һүҙҙәре), "Ник килмәнең?" (3. Арыҫланова һүҙҙәре), "Ҡара мыйыҡ" (Ғ. Афзал), "Ике аҡҡош", "һаубуллашыу йыры" (Э. Атнабаев һүҙҙәре), "Ҡайтырһың шикелле" (X. Туфан һүҙҙәре) йырҙарын халыҡ йылы ҡабул итә, һәм улар тиҙ арала популяр йырҙар иҫәбенә инә.
===Наил Ғәлиев===
Башҡортостанда иң тәүге эстрада коллективын ойоштороусы Наил Ғәлиев (Николай Голов) үҙе был хаҡта былай тип һөйләй:
"Һәр нәмә иң элек хыялда ярала. Бер саҡ мин Таһир Кәримовтың "Айлы кис" йырын тыңлап ултырам. Айлы төнлө ауыл, өләсәйем, туғандарым, бала сағым, ҙур мейесле өйөбөҙ күҙ алдыма килде. Хатта яңы һауылған һөт, мейестән сығарылған яңы бешкән икмәк еҫе танауҙы ҡытыҡлағандай булды. Баянда шулай оҫта уйнай ине Таһир Кәримов. Оҫта уйынсы башҡарғанда, тыңлаусы көйҙө ишетеү генә түгел, тоя. Көйҙөң бөтөн матурлығын биреү өсөн тағы ниндәй мөмкинлектәр бар икән, тип уйлана башланым. Шунан китте хыял... Инструменталь ансамбль. Ниндәй инструменттар ҡушырға? Һәм башҡа, һәм башҡалар. Ул хыялдарым менән Мәғфирәнең теңкәһенә тейеп бөтә инем... Баян, кларнет, саксафон, гитара, ударник. Ошо состав менән халыҡ моңоноң аң етмәҫ бөгөлөштәрен, нескәлектәрен, наҙын бирә алырбыҙ, тип уйлайым. Тәүге сығышҡа әҙерләнәбеҙ. Көндөҙ ансамблдең һуңғы репетицияһы бара, ә кис сығыш яһарға тейешбеҙ. Шул саҡ ишектән атылып Мәғфирә килеп инә! Был ни хәл?! Репетиция ваҡытында бер кем дә ҡамасауларға тейеш түгел! Тимәк, ниндәйҙер көтөлмәгән ваҡиға!
— Ҡотлайым! Бөтөнөгөҙҙө лә ҡотлайым, — ти ул шатлығын йәшерә алмай. — Космоста — Юрий Гагарин!!!
...1961 йылдың 12 апреле ине. Кис концертҡа бик күп халыҡ йыйылды. Беҙ үҙебеҙҙе имтиханда кеүек хис итәбеҙ. Йыһанға осор алдынан булған тойғонан кәм тулҡынланмайбыҙҙыр. Башҡортостанда беренсе эстрада ансамбле бит! Беренсе тапҡыр ансамбль өсөн эшкәртелгән көйҙәр яңғырай. Минең эшкәртеүемдә. Халыҡ нисек ҡабул итер?
Концерт тамам. Бер ваҡыт сәхнәгә тамашасылар тулып китте. Ҡотлайҙар, ҡулды ҡыҫалар. Ҡыуанысым оло, әммә ҡолаҡта йыһан ауаздары ишетелгән һымаҡ. Ошо кистә "Спутник” музыкаль картинаһы ижад ителде. Был
Наил Ғәлиев үҙенең инструменталь ансамбле өсөн бик күп башҡорт көйҙәрен эшкәртә. Халыҡ бик яратып, ихлас ҡабул итте был яңылыҡты. Әммә күптәр авторҙың рус кешеһе икәнлеген дә белмәгәндер әле ул саҡта. Наил Ғәлиев — композиторҙың сәхнә псевдонимы. Ысын исем-шәрифе Николай Афанасьевич Голов.
Наил Ғәлиевтең инструменталь квартеты тора-бара квинтетҡа әйләнә. Аҙаҡ электрогитара, бас-гитара тауыштары ла ҡушыла.
Ансамбль башҡарыуында халыҡ көйҙәренә яҙылған композицияны ла, Таһир Кәримовтың "Айлы кис"ен дә халыҡ бик яратып ҡабул итә.
Республикабыҙҙа беренсе эстрада ансамбле шулай тыуа.
Николай Афанасьевич Голов 1928 йылда Федоровка районы Юрковка ауылында тыуа. 1948 йылда Чкалов (хәҙерге Ырымбур) музыка училищеһын тамамлай. Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм "Өфө уттары" тип аталған беренсе инструменталь ансамбль ойоштора һәм уның етәксеһе була. Ул оҫта баянсы һәм композитор. Уның шағир Шәриф Бикҡол менән дуҫлығы һәм хеҙмәттәшлегенең емеше уңышлы була. "Оҙата кил", "Өс егет йөрөй артымдан", "Башҡортостан", "Яраттым мин рус егетен", "Әгәр белгән булһам" тигән һәм башҡа бик күп йырҙар ижад итәләр.
===Мәғфирә Ғәлиева===
Мәғфирә Ғәлиева — беренсе эстрада артисткаһы. "Йырҙың һүҙҙәрен һәм көйөн яттан белеү менән генә, тамашасыға еткереп булмай. Һинең сәхнәлә тотошоң, йыр йөкмәткеһен ым-ишараң, хәрәкәт-ҡыланышың менән тулыландырыуың, күҙ ҡарашың, тамашасыны яратыуың мотлаҡ", — тип өйрәткән Мәғфирә Ғәлиеваның уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисткаһы Ирма Яунзем. Ирма Яунзем үҙе ярты быуат ғүмерен йырға арнаған, бик күп халыҡ йырҙарын белгән.
Ер шарының ҡайһы ғына илендә булмаһын, Мәғфирә Ғәлиева буш ҡул ҡайтмай. Шул илдең төп милләтенең йырын отоп алып ҡайта бара. Аҡрынлап-аҡрынлап төрлө телдә йырланған йырҙар 60-тан да ашыу булып китә.
Йырсы сәхнәлә һәр халыҡтың үҙ милли кейемен кейеп, уның холоҡ-фиғеленә яраҡлаштырылған хәрәкәттәр менән башҡара. Әйтәйек, ҡаҙаҡса "Күҙемдең ҡараһы" тигән йырҙы башҡарған саҡта, дала иркенлеге, сәскәле болон нәфислеге сағылһа, мари шаян йырҙарында шаянлыҡ, күңел күтәренкелеге бөркөлөп тора, йырсы хатта данлыҡлы мари тыпырлауын да ҡушып ебәрә.
Ошолай итеп, эстрада йырҙары башҡарыуға әҙер булған оҫта йырсы эстрада ансамбле өсөн халыҡ араһынан үҙенсәлекле йырҙар отоп ала. Ул бығаса ишетелмәгән башҡорт халыҡ йырҙарын да йыя, өйрәнә. "Тәнәкәй", "Ете егет", "Орсоҡ"... Әйтерһең, йор күңелле башҡорт Ғәлиевтәрҙең эстрада ансамбле өсөн йырҙар ижад итеп әҙерләп ҡуйған! Наил Ғәлиев был йырҙарҙы ансамбль өсөн бик оҫта эшкәртә.
Ә Мәғфирә Ғәлиева төрлө милләт йырҙарын башҡарған саҡта, йыр һүҙҙәрен генә түгел, шул милләттең милли үҙенсәлеген дә оҫта үҙләштереп, хәрәкәттәре менән байытып ебәрә. "Ниндәй телдә йырлаһам да, тамашасы мине үҙенеке итеп ҡабул иткәндер, сөнки сәхнәгә сығып, үҙ телдәрендә рәхмәт һүҙҙәре әйтеп, сәскә бирәләр ине — тип һөйләй йырсы. — Ә мин бит йыр һүҙҙәрен генә ятлап алам. Уларҙың ни әйткәндәрен аңламайым. Шулай ҙа тоям: йылмайыуҙың тәржемәһе кәрәкмәй. Йылмаям да эйәк ҡағам".
Мәғфирә Ильяс ҡыҙы 1928 йылда Ейәнсура районының Урта Муйнаҡ ауылында тыуа. П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһын тамамлай һәм Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә ҡайта.
Эстрада төркөмдәре. Башҡортостанда иң тәүге эстрада төркөмдәренең береһе "Аманат". Илдар, Алмас Ғафаровтарҙан һәм Урал Иҙелбаевтан тора ул. 1991 йылда
Алмас Ғафаров менән Рәмил Ихсанов "Ант" төркөмө булып айырыла. 1994 йылда республикала үткәрелгән "Эхо-шоу" фестивалендә беренсе урынды яулайҙар.
1997 йылда Красноярск ҡалаһында үткәрелгән Бөтөн Рәсәй үҙешмәкәр коллективтар һәм башҡарыусылар конкурсында Гран-при яулайҙар.
1997 йылда Ш. Бабич премияһы лауреаттары булалар. Төп үҙенсәлектәре — боронғо халыҡ йырҙарын заманса башҡарып, йәштәр күңелендә халыҡ моңона ҡыҙыҡһыныу уятыу, милли мәҙәниәткә һөйөү тәрбиәләү.
ҺОРАУҘАР.
==ХАЛЫҠ АРАҺЫНДА ДАН ҠАҘАНҒАН ФОЛЬКЛОР АНСАМБЛДӘРЕ==
1972 йылда Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө ғилми үҙәгендә "Ҡобайыр" исемле үҙенсәлекле ансамбль ойошторола. Уның етәксеһе — Башҡортостандың атҡаҙанған артисткаһы, тарих фәндәре кандидаты Лидия Ислам ҡыҙы Нагаева була.
Лидия Нагаева бөтөн ғүмерен башҡорт халыҡ бейеүҙәрен өйрәнеүгә арнай. Ул үҙе оҫта бейей, башҡорт бейеүҙәренең төбәк үҙенсәлектәрен дә һәйбәт белә. Шуның өсөн дә ансамблдең уңышы ҙур була.
Был ансамлдең уңышы ла, үҙенсәлеге лә шунда — ул фәҡәт ғилем эйәләренән генә тора.
Ансамблдең йырсыһы Сәриә Фазулла ҡыҙы Миржа- нова иҫ китмәле моңло тауышы менән хайран итә. Ул үҙе — филология фәндәре докторы.
Филология фәндәре докторы Ишмөхәмәт Ғәләүетдинов ҡурайҙа ғәжәп үҙенсәлекле уйнауы менән танылыу таба. Филология фәндәре докторы Эрнст Ишбирҙин ҡумыҙсы, филология фәндәре кандидаттары Нәсимә Суфиянова — ҡумыҙҙа, Миңлеғәли Нәҙерғолов, Берйән Байымов — баянда, Урал Нәҙерғолов, Гәүһәр Зәйнуллина, филология фәндәре докторы Зәйтүнә Шәрипова — мандолина, филология фәндәре кандидаттары Миңдейәр Дилмөхәмәтов, Миңһылыу Усманова — ҡумыҙҙа, биология фәндәре кандидаты Ьәүбән Хәйретдинов йырсы, филология фәндәре докторы Розалия Солтангәрәева — йырсы һәм бейеүсе, ҡобайырсы, Риф Сөләймәнов — думбырасы һәм баянсы был ансамблдең әүҙем ағзалары була.
Төрлө йылдарҙа Ғәшүрә Гәрәева, Венера
Ансамблдең сығышын һәр ерҙә көтөп алалар һәм һоҡланып ҡалалар. Ансамбль ойошторолоуҙың тәүге көндәренән алып әүҙем ҡатнашҡан ҡумыҙсы Ынйыҡай Ҡобағошова: "Ҡайҙа барһаҡ та кейемдәре- беҙҙең үҙенсәлекле булыуына һоҡланып, уйнаусыларыбыҙҙың профессиональ артист булмауына аптырап ҡала торғайнылар. Беҙ бит бөтөнөбөҙ ҙә бер иш кейенмәй инек. һәр беребеҙ үҙ яғыбыҙ башҡорттарының кейем үҙенсәлеген күрһәтергә тырыша инек. Шуғалыр ҙа инде "Башҡорт халыҡ кейемдәре" күргәҙмәһендә концерттар бирергә саҡырылғас, Ленинградта булған сит ил кешеләре эргәбеҙҙән китмәйҙәр. Германиянан килгән ҡунаҡтар әллә нисә тапҡыр фотоға төшөрөп алдылар", — тип һөйләй. Был — асылда ғилми мәғрифәтселек йүнәлештә эш алып барған ансамбль була. Йола фольклорын һаҡлауҙы маҡсат итеп ҡуя. Ҡобайырсылар башҡорт халҡының йыр-моңдарын, бейеү сәнғәтен, музыка ҡоралдарының өлгөләрен, йола күренештәрен пропагандалау буйынса баһалап бөткөһөҙ эш алып бара. "Ҡобайыр" — ҡурайсыларҙың Йомабай Иҫәнбаев исемендәге конкурсы лауреаты. Уға халыҡ ансамбле исеме бирелә.
Ансамблдең ҙур ҡаҙаныштарға өлгәшеүендә бейеүсе, ғалимә һәм халыҡ фольклорын бик һәйбәт белгән Лидия Нагаеваның роле бик ҙур.
Лидия Ислам ҡыҙы Нагаева 1938 йылда Асҡын районының Асҡын ауылында тыуа. Башҡорт халыҡ бейеүҙәре ансамблендә эшләй. Ул "Шаян ҡыҙҙар”, "Бүләк", "Йылға буйында", "Ете ҡыҙ" һәм башҡа бейеүҙәрҙә башҡорт ҡыҙҙарына хас тыйнаҡлыҡ, нәфислек сифаттарын бирә. Лидия Нагаева Көнсығыш халыҡтары бейеүҙәрен дә берҙәй оҫта башҡара. Әммә Л. Нагаеваның күңеле ғилемгә тартыла. Башҡорт бейеүҙәрен ғилми яҡтан тикшереү хыялы тынғылыҡ бирмәй, һәм ул ең һыҙғанып этнохореография буйынса тикшеренеү эштәре башлай.
Этнохореограф Лидия Нагаева үҙе ойошторған "Ҡобайыр" ансамбле өсөн бик күп вокаль-хореографик әҫәрҙәр ижад итә, байтаҡ бейеүҙәр һала. "Тимербайҙың улдары", "Ҡарғатуй", "Батмустар сыңы", "Ҡабырсаҡ", "Йөҙгә-йөҙ, "Аҡ торна", "Киндер", "Ьалдатка", "Дим буйында", "Дим башҡорттары бейеүе" һәм башҡалар. Үҙенсәлекле сығыштары менән "Ҡобайыр" тиҙ арала танылыу таба, уңыштарға өлгәшә.
Л. Нагаева "Көнсығыш башҡорттары бейеүҙәре", "Өс башҡорт бейеүе", "Башҡорт халыҡ хореографияһы” тигән хеҙмәттәрҙең авторы.
Башҡорт дәүләт филармонияһында "Йәдкәр” фольклор төркөмө ойошторола. Етәкселәре — М. И. Ғәйнетдинов, Ғ. Ғ. Хәмзин. Уның составында Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ғәли Хәмзин, Тәнзилә Үҙәнбаева, Ишморат Илбәков, Хима Йәнбирҙина, бейеүселәр Мәүсилә Ғәйнетдинова, Миңнур Килмөхәмәтовалар була.
Был төркөмдөң репертуарында башҡорт халҡының йолалары күрһәтелә һәм ошо йолалар нигеҙендә боронғо бейеүҙәр һәм йырҙар башҡарыла. Ансамблдең йырсыһы Мәүлетбай Ғәйнетдинов менән Миңнур Килмөхәмәтова башҡарған "Дим буйында" тигән хореографик картинаны (авторы Л. Нагаева), баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов һәм уның ҡатыны бейеүсе Мәүсилә Ғәйнетдиновалар өсөн махсус һалынған "Шаян килен" тигән бәләкәй спектакль рәүешендәге бейеүҙе (авторы Ф. Ғәскәров), бөтөн коллектив башҡарыуында "Туй йолаһы"н халыҡ айырыуса ярата. Розалия Солтангәрәева Халыҡ-ара һәм Бөтә Рәсәй фестивалдәре лауреаты "Йәдкәр" фольклор ансамбленә йолалар һәм бейеүҙәр һалыша, мөнәжәттәр өйрәтә, йола күренештәренә сценарийҙар яҙа.
'''"Йәдкәр" фольклор төркөмө''' даими тулыланып тора. Ғәжәп моңло тауышлы, боронғо халыҡ йырҙарын үҙенсәлекле башҡарыусы Венера Рәхмәтуллина менән ҡурайсы Рушан Биктимеровтар был төркөмдөң данын тағы ла ишәйтә.
===“Каруанһарай”===
Өфө сәнғәт институтының бер төркөм студенттары: Вилдан Яруллин, Мәхмүт Нәҙершин, Артур Туҡтағолов, Әмир Тойғонов, Рәсүл Ҡарабулатовтар райондар буйлап гастролдәрҙә йөрөгән саҡта, сығыштарҙы тағы ла йоғонтолораҡ, тәьҫирлерәк, башҡорт йырҙарының моңон да, дәртен дә сағыуыраҡ итер өсөн ансамбль ойошторорға кәрәк, тигән хыял менән яна башлайҙар.
Был хыялдары һәм хатта буласаҡ ансамблгә уйлап тапҡан "Каруанһарай" исеме тураһында кәңәшләшергә үҙҙәре уҡыған институт ректоры Зиннур Әхмәҙи улы Нурғәлинға инәләр. Ректор идеяны хуплай һәм музыкаль инструменттар алырға ярҙам итә. Егеттәр концерт ҡуйып йыйған аҡсаларын да ҡушып тейешле инструменттар алалар.
1990 йылдың 8 мартында Нефтселәр һарайында тәүге ҙур концерттары була. Халыҡ башҡорт фольклор-эстрада төркөмөнөң барлыҡҡа килеүен бик ихлас яратып ҡаршылай. Төркөмдөң иң тәүге репертуары ла фәҡәт патриотик, көслө рухлы йырҙарҙан тора. "Ҡайтығыҙ, башҡорттарым!", "Ҡараһаҡал", "Шағәли Шаҡман быуындары" һәм башҡалар. "Каруанһарай" төркөмө егеттәренең маҡсаты ла репертуарҙы рухлы халыҡ йырҙарынан төҙөү була.
Талантлы һәм рухлы егеттәрҙән торған "Каруанһарай" төркөмө тәүге йылдарҙан уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә. 1991 йылда Гудермес ҡалаһында "Йәшлектең гумс-парады" Бөтә Рәсәй конкурсында I дәрәжә дипломға лайыҡ була, 1992 йылда Алматыла үткәрелгән "Азия тауышы" фестивалендә дипломант исемен яулай, Төркиәлә студенттарҙың Бөтә донъя төрки телле йәштәр фестивалендә ҡатнаша.
Ансамбль ағзалары 1995 йылдан башлап Башҡортостан дәүләт филармонияһында эшләйҙәр. "Каруанһарай" төркөмөнөң репертуары һирәк ишетелгән халыҡ йырҙары иҫәбенә лә, егеттәрҙең үҙ авторлығындағы йырҙар менән дә байый бара. Аҙаҡтан Артур Туҡтағолов менән Миңзифа Исҡужина "Далан" тигән яңы төркөм ойоштора.
Әммә "Каруанһарай" тарҡалмай. Йәш таланттар иҫәбенә тулыланып тора. Яңы ағзалар өҫтәлә, әммә ҙур сығыштарҙа нигеҙ һалған тәүге төркөм тотош йыйыла.
Тәү башлап нигеҙ һалыусы егеттәр үҙ аллы концерттар менән сығыштар яһай, сит илдәргә сығалар. Ҡурайсы, йырсы Рәсүл Ҡарабулатов мәшһүр ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаев йөрөгән юлдар буйлап сәйәхәт итеп ҡайта. Франция, Германия, Польша, Бельгия, Голландия сәхнәләрендә тамашасыларҙы ҡурай моңо менән әсир итә.
== МИЛЛИ СИМФОНИК ОРКЕСТР
===ОРГАН ҺӘМ ОРГАНСЫЛАР===
Өфөлә 1992 йылда яңы оркестр тыуа. Халыҡтың күптәнге хыялы тормошҡа аша. Милли симфоник оркестрҙы ойоштороуҙа Таһир Камаловтың роле ҙур була.
Таһир Тәүзәхович Камалов бик бәләкәй сағынан уҡ дирижер булырға хыяллана. Ошо хыялын тормошҡа ашырыу өсөн Өфө сәнғәт училищеһына уҡырға инә. Баян класы буйынса уҡый. Шунан Рәсәй музыка академияһында белем алыуын дауам итә. Әммә дирижер булыу хыялын ташламай һәм Ҡазан консерваторияһына опера-симфоник дирижерлыҡҡа уҡырға инә.
Уны тамамлағас, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында дирижер булып эш башлай. Әммә үҙ оркестрын булдырыу хыялы тынғы бирмәй. Ниһайәт, ул Милли симфоник оркестр ойоштороуға өлгәшә һәм уның дирижеры була. Был бик юғары профессиональ оркестр. Уның һәр сығышын халыҡ көтөп ала.
Рәсәй, сит ил музыканттары килеп был оркестрҙа уйнау мөмкинлеге алалар. Әйтәйек, Рәсәй Федерацияһының халыҡ артисы профессор Рауил Мартынов, АҠШ-тың Теннесси штатынан симфоник оркестрҙың баш дирижеры Джон Додсон, Амстердамдан (Нидерландтар) Александр Вакульский һәм шулай уҡ Ҡазан, Мәскәү ҡалаларынан байтаҡ ҡына музыканттар килеп уйнай. Килгән береһе оркестрҙа уйнаусыларҙы һәм бигерәк тә Таһир Камаловтың оҫталығына һоҡланыуҙарын әйтәләр.
Оркестр башҡорт, рус, сит ил композиторҙарының әҫәрҙәрен башҡара. Өфө сәнғәт училищеһының концерт залы һәр ваҡыт халыҡ менән тулы була. Бөгөнгө көндә был оркестр Рәсәй күләмендә иң яҡшыларҙан иҫәпләнә. Ул тәүге көндәрҙән үк зауыҡлы музыка пропагандалауҙы маҡсат итеп ҡуя һәм шуға өлгәшә. Таһир Камалов "Башҡорт симфоник музыкаһы антологияһы "ның авторы.
Илебеҙҙәге башҡа симфоник оркестрҙар менән сағыштырғанда яңы ойошторолоу ына ҡарамаҫтан, йәшәүе дәүерендә был оркестр тыңлаусыларҙың һөйөүен яулай һәм баш ҡалала иң популяр оркестрға әйләнә.
Орган һәм органсылар. Клавишалы-тынлы музыка инструменты ул орган. Уны 1987 йылда Башҡорт дәүләт филармонияһының Кесе залында "Зауэр" немец фирмаһы ҡороп ҡуя. Беренсе башҡарыусылар сит илдәрҙән саҡырыла. 1988 йылда республикабыҙҙың үҙ органсыһы — Вячеслав Мортазин махсус белем алып ҡайта.
==РЕСПУБЛИКА КҮЛӘМЕНДӘ ҮТКӘРЕЛГӘН КОНКУРСТАР==
"һылыуҡай" конкурсы, "Урал моңо", "Йәшлек-шоу", "Гәлсәр һандуғас" фестиваль-конкурстарҙың режиссеры Линара Таһирова.
Линара Таһирова Республика халыҡ ижады үҙәгендә режиссер вазифаһы башҡара. 1976 йылда Өфө ҡалаһында тыуа. Линара мәктәптә уҡыған сағында уҡ бәләкәй генә театр яһап, ҡурсаҡтарын уйната. Пьесалар, шиғырҙар, әкиәттәр яҙа. Театр тураһындағы хыя-
| |||