Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
358 юл:
<!— — >
===Нечаева Тамара Павловна (1922—2003)===
Башҡортостандың халыҡ рәссамы Т.П. Нечаева Ленинград художество студияһын тамамлай һәм 1941 йылда Өфөгә килә, шунан бирле баш ҡалабыҙҙа йәшәй һәм ижад итә.
Тамара Павловна ижадының формалашыуына ағаһы Башҡортостан рәссамы А.П. Лежнев йоғонто яһай. Т. Нечаева күп яҡлы талант. Ул үҙ көсөн живопистә һынай башлай. Әммә үҙен скульптура сәнғәтендә таба. Республикала беренселәрҙән булып скульптурала психологик портреттар йүнәлешен үҫтерә. Төп эштәренән Салауат Юлаев һәйкәлдәре — Өфөлә (бронза, 1952), Эстония- ның Палдиски ҡалаһында (сүкелгән еҙ, гранит, 1989), Ш. Хоҙайбирҙин һәйкәле (гранит, 1981, Б. Фузеев ме.нән берлектә), С. Аксаков һәйкәле (бронза, 1959), А. Мөбәрәков һәйкәле (сүкелгән бронза, Белорет районы, Ассы ауылы), Мостай Кәрим (мәрмәр, 1961), 3. Исмәгилев (алюминий, 1967), «Өс туган бейеүе» (фарфор, 1955), «Башҡорт һылыуы» (фарфор, 1956) һәм башҡа бик күп ҡиммәтле скульптуралар. Байтағы М.В. Нестеров исемендәге Художество музейында һаҡлана. Башҡортостанда монументаль скульптураға Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында нигеҙ һалына. Шул осорҙан башлап республикабыҙҙа байтаҡ һәйкәлдәр ҡуйыла. Ҡырмыҫҡалы районында Биштәкә ауылында Генерал Шайморатовҡа һәйкәл (суйын, мәрмәр — 1963, Б.Д. Фузеев), Дуҫлыҡ монументы (1965, М.Ф. Бабурин, Г.П. Левицкая, арх. Г.И. Гаврилов, Е.И. Кутырев), Салауат районының Малаяҙ ауылында Салауат Юлаев музейы янындағы комплекс (баҡыр — 1984, скульпторы Х.М. Хәбибрахманов).
Республика ҡалаларында биналар үҙенсәлекле итеп биҙәлә, тиҫтәләрсә йылдар буйы килгән бер төрлөлөккә, ижад талпыныуын ҡыҫыуға аҡрынлап сик ҡуйыла. Ҡала йөҙө күҙгә күренеп матурлана. Йәш белгестәр ҙә үҙ республикабыҙ вуздарында әҙерләнә башлай. Был йәһәттән уҡытыусы рәссам Н.А. Калинушкин әҙерләгән белгестәр үҙ йүнәлештәре, ижади ҡараштары менән айырылып тора.
Башҡортостанда графика Ҡ.С. Дәүләткилдеев, М.Н. Елгаштина, Ю.Ю. Блюменталь исемдәре менән бәйле. Графика — ул гравюра, литография, офорт һәм башҡаларҙы үҙ эсенә алған, нескә зауыҡ талап иткән һынлы сәнғәт төрө. Башҡортостанда ул йылдам үҫеш ала һәм байтаҡ билдәле әҫәрҙәр ижад ителә. А.П. Лежневтың рәсемдәре, П.М. Лебедевтың акварель менән яҙылған тәбиғәт күренештәре һәм портреттары, Ш. Чанышевтың тәбиғәт күренештәре, А.Г. Королевскийҙың «Беренсе нефть. 1936» (пластикала гравюра), Э.М. Сәйетовтың «Ауыл осо» (1979, офорт), З.Ғ. Ғаяновтың «Көҙ һулышы» (1981, акварель), «Айғыр йылғаһы», «Ураҡ өҫтө», И. Ки- бальниктың «Ҡараяр ауылы» (лингравюра), Р. Агишев- тың башҡорт музыкаһына һәм театр сәнғәтенә бағышланған «Балериналар», «Башҡорт балеты» һәм башҡа шундай эштәре барлыҡҡа килә һәм башҡорт һынлы сәнғәте уңышын арттыра.
===Китап графикаһы===
Китап биҙәү эше 40-сы йылдарҙа башлана. Был эшкә иң тәүгеләрҙән Р.Ғ. Ғүмәров тотона. «Ҡояш хазиналары» (1944, Пришвин буйынса), «Урман әкиәттәре», «Башҡорт халыҡ әкиәттәре» тигән китаптарҙы зауыҡ менән биҙәй.
Аҙаҡ рәссамдар А.А. Астрханцев, В.Д. Дианов, Б.Б. Хәйбуллин, А.А. Штабель, У.Н. Ғәйфуллин, М. Королевский, И.С. Фәйрушин, М. Биишев, А.А. Костиндар был йүнәлештә уңышлы эшләй. Һуңғы йылдарҙа Азат Мөхтәруллин, Фазлетдин Ислаховтарҙың биҙәү эштәре иғтибарға лайыҡ. 2000 йылдарҙа аҡрынлап компьютерҙа һүрәт, коллаж төшөрөүгә күсә башланылар.
===Архитектура===
Китап биҙәү айырым бер һәләт талап иткән яуаплы эш. Унда үҙ ижадың, үҙ фекерең генә түгел, ә биҙәгән әҫәр йөкмәткеһен уҡыусыға еткереү кеүек яуаплы бурысты ла үтәргә кәрәк.
'''ҺОРАУҘАР'''.
==АРХИТЕКТУРА==
'''Архитектура''' — рус теле аша килеп ингән латин һүҙе. Йорттарҙы, биналарҙы, ҡоролмаларҙы проектлау, төҙөү, биҙәү сәнғәте тигәнде аңлата.
Башҡорттарҙың ҡала архитектураһы хаҡында һүҙ алып барыуы ауыр мәсьәлә. Археологтарҙың һәм тарихсыларыбыҙҙың фекеренсә, боронғо ҡалаларыбыҙ булған, әммә ҡыйратылған, ер йөҙөнән юҡ ителгән. Ҡаҙылма ҡалалар һәм көнкүреш әйберҙәре генә табыла. Башҡортостан ере ағасҡа бай булғанлыҡтан, йорт-ҡоролмаларҙың ағастан ғына төҙөлөүе һәм һаҡланмауы ихтимал. Шулай булғас, башҡорттарға ғына хас милли архитектура тураһында һүҙ алып барып булмай.
Ә шулай ҙа Ырымбур ҡалаһындағы Каруанһарай тарихи-архитектура комплексын халыҡ үҙ зауығына тура килгән ҡоролма тип ҡабул итә. Тимәк, архитектор А.П. Брюллов, халыҡтың һорауын иҫәпкә алып, ғәҙәти башҡорт ауылы күренешен һәм үҙенсәлектәрен сағылдыра алған. Башҡорт халҡының һынлы сәнғәте бик бай һәм уның өлгөләре әлегәсә һаҡланған. Һуңғы йылдарҙа ошо сәнғәтте, тирмә ҡоролошон һәм йыһазландырыу оҫталығын иҫәпкә алып проектланған биналар төҙөлә башланы.
Мәҫәлән, Салауат районы Малаяҙҙа Салауат Юлаевтың Мемориаль музейы (Х.М. Хәбибрахманов), Күгәрсен районы Туйөмбәт ауылында Зәйнәб Биишева музейы (авторҙары Рудоль Авса- хов, Наил Ғәлиев) тирмә формаһындараҡ, шул уҡ ваҡытта заманса зауыҡ менән төҙөлгән. Тимәк, башҡорт милли үҙенсәлектәрен яҡшы белгән, уларҙың мәғәнәһенә төшөнгән йәштәр үҫеп, архитекторлыҡ белеменә эйә булһалар, башҡорт архитектураһы сәнғәте артабан камиллашыр һәм заманса яңғыраш табыр.
==Архитектор Барый Кэлимуллин (1907—1989)==
Башҡорт милли архитектураһын формалаштырыуға башланғыс һалған архитекторҙарҙан шәхестәребеҙ Барый Ғибат улы һәм Сәмиғулла Ғибат улы Кәлимуллиндарҙы билдәләп үтергә кәрәк. Ағалы-ҡустылы был архитекторҙар Мәсетле районының Дыуан-Мәсетле ауылында тыуып үҫәләр. Икеһе лә Новосибирск ҡалаһының В.В. Куйбышев исемендәге инженер-төҙөлөш институтын тамамлаған.
Был өлкәлә Б.Ғ. Кэлимуллин айырыуса әүҙем эшләй. Уның инициативаһы менән Өфө нефть институтында «Архитектура» белгеслеге асыла, Башҡортостан Республикаһында Архитекторҙар Союзы ойошторола.
Сәнғәт өйрәнеү буйынса фән докторы, профессор Б.Ғ. Кәлимуллин башҡорт халыҡ төҙөлөш сәнғәтен ентекләп өйрәнә һәм беренсе башлап Каруанһарай тураһында ҙур хеҙмәтен нәшер итә. Ул 1966 йылда Мәскәү ҡалаһында «Сокровища зодчества народов СССР» тигән серияла «Караван-сарай в г. Оренбурге» тигән исемдә сығарыла. Башҡорт архитектураһы фәненә нигеҙ һалыусы Б.Ғ. Кәлимуллиндың «Стәрлетамаҡ», «Архитектурные памятники Башкирии», «Салават. Планировка и застройка города», «Башкирское народное зодчество», «Деревянная резьба в народной архитектуре Башкирии» тигән китаптары билдәле. (Каруанһарай тураһындағы китабы бик аҙ ғына данала һаҡланған. Бәхеткә күрә, ғалимдың улы Фуат Барый улы Кэлимуллин атаһының яҙмалары нигеҙендә киңәйтеп, тулыландырып «Караван-сарай» исемле китап баҫтырып сығарҙы.)
Барый Калимуллин Каруанһарайҙың төҙөлөшөн өйрәнеүгә айырыуса ныҡ иғтибар бүлә. Каруанһарайҙың барлыҡ ҡаралтылары, архитектура ҡоролмаһы булараҡ, бер бөтөндө тәшкил итә. Тәүҙә бында башҡорт балалары өсөн училище асыу күҙҙә тотола. Биналар ябай һәм оҫта итеп планлаштырыла. Эске ихата яғынан ун өс ишек эшләнә. Бер ҡараһаң, Каруанһарай йәйге ауылды хәтерләтә. Ул үҙенсәлекле тирмә кеүек, мәсеткә ҡарап торған төп бина ғәҙәттәге башҡорт ауылына оҡшаш. Каруанһарайҙың тура мөйөшлө эске ихатаһында мәсет бөтә яҡтан да һәйбәт күренә. Уға инеү менән, иркен зал һуҙылып китә. Көмбәҙ интерьеры мауыҡтырғыс итеп яһалған.
Орнаменттарҙың ҡоролошо, уларҙың урынлашыуы, ҙурлығы һәм өлөштәре архитектор Брюлловтың халыҡ ижады өлгөләрен ҙур оҫталыҡ менән сағылдыра алыуын күрһәтә.
Б.Ғ. Кәлимуллин Каруанһарайҙың төҙөлөшөн өйрәнеп, Брюлловтың халыҡ ижадын, традицияларын оҫта файҙа- ланғанлығын асыҡлай һәм, халыҡ традицияһы нигеҙендә уның архитектура ҡомартҡыларын, архитектура ғилемен ҡайтарып була икән, тигән һығымта яһай. Ул үҙе лә ҡала төҙөлөшөнә байтаҡ ҡына үҙгәрештәр индерә.
Б.Ғ. Кәлимуллин Башҡортостандағы кәшәнәләрҙе лә тикшерә. Шишмә районының Түбәнге Тирмә ауылы янындағы таш кәшәнәнең төҙөлөшөн, урынлашыуын ентекләп өйрәнә. Бында Оло кәшәнә һәм Кесе кәшәнә, шулай уҡ башҡа ҡоролмалар булыуын һәм уларҙың урынлашыуы ла башҡорттоң йәшәү урыны һайлау традицияларына тап килеүен асыҡлай.
Б.Ғ. Кәлимуллин — республикала ҡала төҙөлөшө, башҡорт халыҡ төҙөлөш сәнғәте, ауылдарҙы планлаштырыу өлкәһендәге ғилми тикшереүгә нигеҙ һалыусы. Башҡорт дәүләт университеты бинаһының төп корпусын һәм Өфө авиация техник университетының төп корпусын проектлауҙа, шулай уҡ Стәрлетамаҡ, Баймаҡ, Белорет, Ишембай ҡалаларының генераль планын эшләүҙә ҡатнаша. Иғтибар итһәгеҙ, был ҡалаларҙа кирбес йорттарҙың биҙәлешендә башҡорт биҙәү сәнғәте ҡулланылған.
Б.Ғ. Кәлимуллиндың хеҙмәттәренә ҡарағанда, башҡорттарҙың традицион төҙөлөш сәнғәте тип, байҡау яһар- лыҡ өлгөләр бар. Әйтәйек, ғәҙәттәге башҡорт өйө — дүрт мөйөшлө, соланлы булған. Солан яғынан төкәтмә итеп ҡуш йорт та һалынған. Бер яғы аш-һыу әҙерләү, көндәлек мәшәҡәттәр бүлмәһе булһа, икенсе яғы — ҡунаҡ яғы. Ул һәр ваҡыт йыйыштырылған, ҡунаҡ көткәндәге кеүек иң матур, затлы әйберҙәр менән биҙәлгән бүлмә.
Буңғы йылдарҙа юлдарҙың яҡшырыуы, йөк ташыу мәсьәләһенең сағыштырмаса еңел хәл ителеүе йорттар һалыуға үҙгәреш индерҙе. Әммә халыҡтың традиция буйынса күсә килгән зауығы һаҡлана. Йорт хужалары милли орнамент, милли биҙәк һалырға тырыша. Хатта ҡайһы бер төбәктәрҙә биҙәү эштәрендә үҙҙәренең ырыу тамғаһын файҙаланған оҫталар ҙа бар. ==Архитектура ҡомартҡылары==
1990 йылда БАССР Мәҙәниәт министрлығы эргәһендә тарихи һәм мәҙәни ҡомартҡыларҙы һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса фәнни-производство үҙәге булдырыла. Уның маҡсаты — архитектура ҡомартҡыһы булған йорттарҙы, биналарҙы һаҡлап алып алыу һәм тәү ҡиәфәтен ҡайтарыу өсөн реставрация эштәре үткәреү.
===Верхотор баҡыр иретеү заводы===
1759 йылда Тор йылғаһы буйында (Нөгөш йылғаһының ҡушылдығы) Сембер сауҙагәрҙәре И.Б. Твердышев менән И.С. Мясников һалдыра. Ерҙе Нуғай даруғаһы Бошман-Ҡыпсаҡ, Тамъян һәм Юрматы улустары башҡорттарынан һатып алғандар.
Был — Башҡортостан территорияһында иң тәүге заводтарҙың береһе. 1759 йылдарҙан башлап завод территорияһында завод корпустарынан тыш дамбалы быуа, тирмән, мәктәп, балалар йорто, кирбес фабрикаһы, тимерлек, кирбес яндырыу өсөн мейес һәм госпиталдән торған архитектура ансамбле төҙөлә. 1788 йылда алпауыт
А.И. Дурасова булышлығында таштан Ҡазан Илаһи Әсә сиркәүе һалына.
===Дмитрий Солунский сиркәүе (Бәләбәй районы, Надеждино ауылы)===
Төҙөү ваҡыты 1776—1780 йылдар. Яҙыусы С.Т. Аксаковтарҙың нәҫелдән нәҫелгә күсә килгән биләмәһендә һалынған. Сиркәү эргәһендә сиркәү-приход мәктәбе булған. 1991 йылда сиркәү реставрацияланды һәм эшләй башланы. Аксаковтар музейы асылды.
===Николай сиркәүе (Краснокама районы, Николо-Березовка ауылы)===
Республикала иң бейек табыныу ҡоролмаһы. Сиркәү иғәнә иҫәбенә һалынған. 60 метр бейеклектәге күп ҡатлы колокольня тирә-яҡта ныҡ айырылып тора һәм күркәмлек бирә. Сиркәү 1930 йылда ябылған.
===Сауҙа рәттәре===
Өфөнөң Үрге сауҙа майҙанында урынлашҡан. 1826—1836 йылдарҙа профессор А. И. Мельников проекты буйынса төҙөлгән. Куңғы йылдарҙа реставрацияланды.
Килем һарайы (Бүздәк районы, Килем ауылы). Мәсет, Түбәнге һәм Үрге парктарҙан тора. Усадьба А. И. Тевкелев нәҫеле вәкилдәренеке булған. Хәҙерге ваҡытта урта мәктәп урынлашҡан.
*Дворяндар йыйылышы Депутаттар бинаһы (Өфө, Ленин урамы, 14, хәҙерге Өфө дәүләт сәнғәт академияһы).1856 йылда төҙөлгән. Проект авторы — А. А. Гопиус.
*Өфө шәхси хеҙмәткә үҙ-ара ярҙам итеү йәмғиәте клубының бинаһы (Өфө, Социалистик урамы, 38).
*Сауҙагәр П. А. Алексеев усадьбаһы (Өфө, Аксаков урамы, 56) 1878—1890 йылдарҙа төҙөлгән.
*Ногарев йорттары. Өфө миллионеры төҙөткән. (Ленин урамы, 10 — «Метрополь» ҡунаҡханаһы, Пушкин урамы, 104 — ашнаҡсылар әҙерләү мәктәбе.)
*Сауҙагәр М. А. Лаптевтың айырым йорто (Гоголь урамы, 27). Хәҙер М. В. Нестеров исемендәге музей бинаһы.
*Крәҫтиән ер банкыһы (Өфө, Совет урамы, 14). БР-ҙың милли музейы бинаһы.
*Хәкимов мәсете (Өфө, Социалистик урамы, 11).
*П. И. Костерин йорто (Пушкин урамы, 86). Малсылыҡ 1шм мал аҙығы етештереү институты бинаһы.
*Покров сиркәүе (Көйөргәҙе районы, Ира ауылы).
'''ҺОРАУҘАР.'''
#Башҡорт архитектураһына нигеҙ һалыусы архитектор кем?
#Ниндәй бинаны башҡорт архитектураһы ҡомартҡыһы тип атап була?
# Боронғо архитектура ҡомартҡыларын һаҡлауҙың ниндәй әһәмиәте бар?
==ИЖАДИ СОЮЗДАР==
Ижад кешеләрен әш урындары, әйтәйек, редакция, театр, филармония һымаҡ урындар ғына түгел, ә һәр тармаҡ буйынса союздар ҙа берләштерә. Теге йәки был йүнәлештә ижад иткән әһелдәребеҙ союз ағзаһы булып торалар, уның эшендә әүҙем ҡатнашалар, заман талаптары, ижади пландар менән танышалар, фекер алышалар, үҙҙәренең уй-теләктәре менән уртаҡлашалар.
Союз үҙе иһә ағза булып торған ижади кешеләрҙең мәнфәғәттәрен яҡларға, мөмкин тиклем ижад һәм көнкүреш шарттарын яҡшыртыу хәстәрлеге күрергә, уларҙың ялын ойоштороу, ижадын пропагандалау, исемен мәңгеләштереү өҫтөндә эшләргә тейеш.
| |||