Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
461 юл:
==ИЖАДИ СОЮЗДАР==
Ижад кешеләрен әш урындары, әйтәйек, редакция, театр, филармония һымаҡ урындар ғына түгел, ә һәр тармаҡ буйынса союздар ҙа берләштерә. Теге йәки был йүнәлештә ижад иткән әһелдәребеҙ союз ағзаһы булып торалар, уның эшендә әүҙем ҡатнашалар, заман талаптары, ижади пландар менән танышалар, фекер алышалар, үҙҙәренең уй-теләктәре менән уртаҡлашалар.
Союз үҙе иһә ағза булып торған ижади кешеләрҙең мәнфәғәттәрен яҡларға, мөмкин тиклем ижад һәм көнкүреш шарттарын яҡшыртыу хәстәрлеге күрергә, уларҙың ялын ойоштороу, ижадын пропагандалау, исемен мәңгеләштереү өҫтөндә эшләргә тейеш.
Башҡортостанда байтаҡ ҡына ижади союздар ойошторолған.
*Яҙыусылар союзы
1920 йылда ойошторола. '''Рәйестәре''' — Афзал Таһиров, Төхфәт Йәнәби, Йософ Гәрәй, Нәжип Ҡәрип, Баязит Бикбай, Сәйфи Ҡудаш, Әхнәф Харисов, Мостай Кәрим, Назар Нәжми, Хәким Ғиләжев, Әсғәт Мирзаһитов, Динис Бүләков, Рауил Бикбаев.
1937—1938 йылдарҙа Ғабдулла Амантай, Мөхәмәтша Буранғолов, Ғөбәй Дәүләтшин, Ьәҙиә Дәүләтшина, Булат Ишемғол, Имай Насыри, И. Недолин, Афзал Таһиров, Бәшәр Хәсән, Дауыт Юлтый, Төхфәт Йәнәби репрессияға эләгә. Бөйөк Ватан һуғышы фронттарында Сәғит Мифтахов, Мөхәмәтйәров Хәй, Мәлих Харис, Али Карнай, Хөсәйен Ҡунаҡбай, Нәжип Ҡәрип һәләк була.
*Рәссамдар союзы 1934 йыл ойошторола. Төрлө йылдарҙа М.Д. Усманов, А.П. Лежнев, К.И. Герасимов, В.П. Андреев, И.И. Урядов, А.Э. Тюлькин, Р.У. Ишбулатов, М.Н. Арыҫланов, Т.П. Нечаева, Ғ.Ш. Имашева, Б.Д. Фузеев, Р.М. Нурмөхәмәтов, З.Р. Басиров, И.И. Фартуков, А.А. Холопов, Н.А. Калинушкиндар эшләгән.
*Архитекторҙар союзы
*Театр эшмәкәрҙәре союзы. 1938 йылда нигеҙ һалынған. Рәйеслек вазифаларын Г.С. Егиазаров, И.К. Глуша- рин, Ғ.С. Саттаров, Б.Ә. Йосопова, З.И. Бикбулатова, 0.3. Ханов, Ә. Әбүшахмановтар алып бара.
*Композиторҙар союзы. 1940 йылда ойошторола. Беренсе рәйесе Мәсәлим Вәлиев була. Унан һуң Хөсәйен Әхмәтов, Халиҡ Займов, Заһир Исмәғилев, Роберт Ғәзизов, Р.Н. Сабитовтар союзды етәкләй.
*Журналистар союзы. 1958 йыл ойошторола. Беренсе рәйесе шағир һәм ғалим Ғилемдар Рамазанов, унан һуңғы йылдарҙа Абдулла Исмәғилев, Римил Дашкин, Вилләр Дауытов, Тәлғәт Сәғитов, Динис Бүләков, Ризуан Хәжиев, Марсель Сәлимовтар.
*Фоторәссамдар союзы. 1994 йылда булдырыла. Рәйесе — Р.И. Килмәмәтов.
==РЕСПУБЛИКАНЫҢ САЛАУАТ ЮЛАЕВ ИСЕМЕНДӘГЕ ДӘҮЛӘТ ПРЕМИЯҺЫ ЛАУРЕАТТАРЫ==
Әҙәбиәт, сәнғәт һәм архитектура өлкәһендәге иң яҡшы әҫәрҙәр өсөн 1967 йылда БАССР-ҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһы булдырыла. 1992 йылдан алып ул башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы тип атала.
===Яҙыусылар==
*Әҙәбиәт әлкәһендә лауреатлыҡҡа иң тәүгеләрҙән булып Көнсығыш ҡатын-ҡыҙ яҙыусылары араһында беренсе роман яҙыусы Һәҙиә Дәүләтшина (үлгәндән һуң) («Ырғыҙ» романы өсөн)
*Мостай Кәрим (Һайланма әҫәрҙәренең I томы өсөн) 1967 йылда лайыҡ *Икенсеһенә — Көнсығыш әҙәбиәтендә ҡатын-ҡыҙҙарҙан беренсе трилогия авторы Зәйнәб Биишева («Кәмһетелгәндәр» һәм «Уяныу» романдары өсөн) 1968 йылда лайыҡ була.
*1970 йылда — Баязит Бикбай (Ьайланма әҫәрҙәренең I томы өсөн, үлгәндән һуң) менән Фәрит Иҫәнғолов («Арыш башағы» романы өсөн)
*1972 йылда — тәнҡитсе Ким Әхмәтйәнов («Әҙәбиәт теорияһы» исемендәге ҙур күләмле хеҙмәте өсөн) менән шағир Назар Нәжми («Ҡарҙар яуа» исемле шиғырҙар йыйынтығы өсөн)
*1973 йылда — шағир һәм прозаик Хәким Ғиләжев (Кайланма әҫәрҙәренең I томы өсөн),
*1974 йылда — балалар яҙыусыһы Әнүәр Бикчәнтәев («Лебеди остаются на Урале», «Я не сулю тебя рая», «Прощайте, серебристые дожди!» тигән рус телендә Мәскәүҙә баҫылған әҫәрҙәре өсөн)
*1975 йылда — башҡорт әҙәбиәтендә тәүге роман авторы Сәғит Агиш (Һайланма әҫәрҙәр. Хикәйәләр, I том өсөн, үлгәндән һуң)
*1976 йылда «Әсәләр көтәләр улдарын» спектакле өсөн ижади төркөм, шул иҫәптән драматург Әсхәт Мирзаһитов; шулай уҡ яҙыусы, публицист Рәмил Хәкимов (Мәскәүҙә рус телендә сыҡҡан «На семи дорогах» исемле әҫәре өсөн)
*1978 йылда — яҙыусы прозаик Рәшит Солтангәрәев («Йылы ямғыр» һәм ошо уҡ әҫәрҙең Мәскәүҙә баҫылған рус телендәгеһе өсөн)
*1979 йылда — шағир Муса Ғәли («Өмөт йондоҙҙары» һәм Мәскәүҙә рус телендә «Липы цветут» әҫәрҙәре өсөн)
*1980 йылда — тәнҡитсе, ғалим Ғайса Хөсәйенов («Заман. Әҙәбиәт. Яҙыусы» исемле әҙәбиәт тарихы һәм теорияһы буйынса яҙылған хеҙмәте өсөн)
*1982 йылда — шағир, тәнҡитсе Ғилемдар Рамазанов (Мәскәүҙә рус телендә нәшер ителгән «Мажит Гафури» һәм «Многоцветье» исемле хеҙмәттәре өсөн)
*1983 йылда — «Ҡыҙыл паша» спектакле өсөн ижади төркөм, шул иҫәптән драматург Нәжиб Асанбаев; шулай уҡ яҙыусы Ғәли Ибраһимов (башҡорт һәм рус телдәрендә нәшер ителгән «Кинйә» романдары өсөн)
*1984 йылда Әхиәр Хәкимов («Ҡуштирәк» һәм «Һауыр ҡумта» романдары өсөн)
*1985 йылда — шағир Сәйфи Ҡудаш «Шиғырҙар һәм поэмалар» йыйынтығы өсөн)
*1987 йылда — «Башҡорт халыҡ ижады» томдары өсөн редколлегия ағзалары Әхнәф Харисов, Нур Зарипов, Лев Бараг, Фәнүзә Нәҙершина, Мөхтәр Сәғитов, Әхмәт Сөләймәнов һәм тыуған төйәк тикшеренеүсеһе Юрий Узиков
*1988 йылда — Рәми Ғарипов (һуңғы йылдарҙа ижад ителгән әҫәрҙәре өсөн, үлгәндән һуң)
*1989 йылда — шағир Рауил Бикбаев («Яҙмышым» китабы һәм «Һыуһаным, һыуҙар бирегеҙ» поэмаһы өсөн)
*1990 йылда — Булат Рафиҡов («Ҡараһаҡал» романы өсөн)
*1991 йылда — шағир Абдулхаҡ Игебаев («Әйтелмәгән һүҙҙәрем бар» шиғырҙар һәм поэмалар йыйынтығы өсөн), яҙыусы Ноғман Мусин (Мәскәүҙә нәшер ителгән «Белый олень на Синь-rope» исемле романы һәм «Разговор по душам» китабы өсөн)
*1992 йылда — Ғәзим Шафиҡов («И совесть, и жертвы эпохи» китабы өсөн)
*1993 йылда — яҙыусы Динис Бүләков («Ғүмер бер генә» романы өсөн)
*1994 йылда — яҙыусы Яныбай Хамматов («Бөртөкләп йыйыла алтын», «Аҡман-тоҡман», «Йәшенле йәй», «Юрғашты», «Һары таш» романдарынан торған пенталогияһы өсөн)
*1995 йылда — шағирә Факиһа Туғыҙбаева («Фатихамды бирәм һиңә» тигән шиғырҙар һәм поэмалар йыйынтығы өсөн), 1996 йылда — драматург һәм прозаик Ибраһим Абдуллин («Ҡояш байымай ҙа байымай» романы өсөн) менән шағир Ҡәҙим Аралбаев («Рух яҙыуы» исемле шиғырҙар һәм поэмалар йыйынтығы өсөн)
*1997 йылда — тәнҡитсе һәм прозаик Роберт Байымов («Сыбар шоңҡар» исемле романы өсөн)
*1998 йылда шағир Йосопов Тимербай Йосоп улы «Беште ер еләккәйҙәре» тигән шиғырҙар йыйынтығы өсөн
*2000 йылда шағир Хәсән Назарға «Асманға ашыу» тигән шиғырҙар йыйынтығы өсөн бирелде
'''Салауат Юлаев исемендәге премияға лайыҡ булған яҙыусылар һәм шағирҙар тураһында башҡорт әҙәбиәте дәреслектәренән уҡырһығыҙ. Сәнғәт, мәҙәниәт һәм фән өлкәһендәге лауреаттар хаҡында ҡыҫҡаса мәғлүмәттәр менән танышайыҡ.'''
===Композиторҙар===
*Был оло премияға композиторҙарҙан беренсе булып, 1967 йылда, Заһир Ғариф улы Исмәғилев лайыҡ булды. Иҫ китмәле опералар һәм йөрәккә үтеп инмәле халыҡсан йырҙар яҙған композиторҙың «Яңы йырҙар» йыйынтығы бик йылы ҡаршыланды.
*Хөсәйен Фәйзулла улы Әхмәтов 1968 йылда Баязит Бикбай һүҙҙәренә «Уралым» һәм Ш. Бабич һүҙҙәренә «Халҡым өсөн» һәм башҡа әҫәрҙәре өсөн лайыҡ булды. Хөсәйен Әхмәтовтың Рәшит Назаров, Михаил Лермонтов, Сергей Есенин шиғырҙарына вокал циклдар яҙыуы композиторҙың үҙенең дә ошо шағирҙар кеүек романтик рухлы булыуын күрһәтә. X. Әхмәтовтың үҙ йырҙары ла, романстары ла матурлыҡҡа, аҡылға, юғары аңлылыҡҡа дан йырлауҙан тора.
*Композитор Нариман Сабитов (үлгәндән һуң) «Айгөл иле» балеты һәм йырҙар, романстар йыйынтығы өсөн 1972 йылда лайыҡ булды. Композиторҙың ижады бик ҙур. Ул әҫәрҙәр ижад итеү менән бергә дирижерлыҡ эше менән дә шөғөлләнә. Нариман Сабитовты Башҡортостанда фортепиано сәнғәте үҫешенә ==тос өлөш индереүсе композитор тип иҫәпләйҙәр.
*1990 йылда композитор Рәүеф Әхмәт улы Мортазин башҡорт симфоник музыкаһын үҫтереүҙәге ҡаҙаныштары өсөн Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһына лайыҡ булды.
===Бейеүселәр===
*Бейеүселәр һәм Фәйзи Ғәскәров исемендәге Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле
Республика йәмәғәтселеге 1967 йылда Башҡорт бейеү һәм йыр ансамбленә нигеҙ һалыусы Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәровты Салауат Юлаев премияһына тәҡдим итеүҙе хуплап ҡаршы алды. Ул премияға «Төньяҡ амурҙары», «Дуҫтарҙа ҡунаҡта», «Яҙғы ташҡын» бейеүҙәре өсөн лайыҡ булды. Уның башҡорт бейеүҙәрен бөтөн донъяға сығарыуҙағы өлөшө баһалап бөткөһөҙ.
*Бейеүселәрҙән беренсе булып «ансамблдең йөҙөк ҡашы» тип йөрөтөлгән Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсина 1974 йылда был оло премияға лайыҡ булды. Рәшиҙәгә бейеү оҫталығы тәбиғәттән һалынған, һәм ул ғәжәп эш һөйөүсән һәм үҙенә талапсан. Өҫтәүенә, ул бейеүҙәрҙе иҫ китмәле халыҡсан итеп башҡара. Бейеүсенең юғары про- фессионаллеккә эйә булыуы һәм халыҡсан башҡарыу оҫталығы юғары баһалана.
Башҡорт профессиональ хореографик сәнғәтен пропагандалағаны һәм юғары башҡарыу оҫталығы өсөн, 1990 йылда Фәйзи Ғәскәров исемендәге Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле Салауат Юлаев исемендәге юғары премияға лайыҡ була.
*1995 йылда был ансамблдең тағы бер маһир бейеүсеһе Риф Фәтих улы Ғәбитовҡа «Еҙ үксә», «Башҡорт краковя- гы», «Көтөүсе йыры» тигән бейеүҙәр һалғаны өсөн ошо оло премия бирелә.
===Йырсылар===
*«Башҡортостан һандуғасы» тип йөрөтөлгән йырсы Мәғәфүр Хисмәтулла улы Хисмәтуллинға был премия башҡарыу оҫталығы өсөн 1969 йылда бирелә. Иҫ китмәле моң, ҡабатланмаҫ тәбиғи һәләт эйәһе Мәғәфүр Хисмәтуллин — халыҡтың яратҡан йырсыларының береһе.
*Башҡорт опера һәм балет театры йырсыларының тағы бер ғәжәйеп моңло йырсыһы һәм оҫта башҡарыусыһы Флүрә Әхмәтша ҡыҙы Килдейәрова йырсыларҙан икенсе булып 1985 йылда был юғары баһаға лайыҡ була. Был йырсыларҙың икеһенә лә башҡорт йырҙарын белеп кенә түгел, ә тойоп, күңелдәре аша үткәреп башҡарыу хас. Флүрә Килдейәроваға ла башҡарыу оҫталығы һәм халыҡ йырҙарын пропагандалауы өсөн бирелде был премия. Ул халыҡ йырҙарын башҡарыу оҫталығын тағы ла юғарыраҡ күтәрҙе. Йырсы үҙенең иң бөйөк уҡытыусыһы тип халыҡ йырсыһы Абдулла Солтановты һанай.
*Тәбиғәт улы, тәбиғәт йырсыһы Абдулла Солтанов та 1992 йылда профессиональ йырсы Салауат Асҡаров менән бергә ошо уҡ юғары баһаға лайыҡ булды.
*1994 йылда башҡарыу оҫталығы өсөн йырсы Нәзифә Жәүәт ҡыҙы Ҡадырова ла республикабыҙҙың юғары наградаһына лайыҡ булды. Башҡорт дәүләт филармонияһында эстрада йырҙарын оҫта башҡарыусыларҙан иң үҙенсәлекле йырсы тип баһалайҙар уны. Эстрада сәнғәтенә Рим Хәсәновтың «Мандолина» йыры менән килеп ингән йәш йырсы бөгөнгө көндә лә йәштәрсә ижад итә, яңынан-яңы йырҙар башҡара. Уның һәр сығышы тамашасы өсөн оло бер байрам.
*Башҡорт йырын пропагандалауҙа иҫ киткес ҙур өлөшө булған, «Йәдкәр» ансамблен ойоштороуға иң тос өлөш индергән йырсы Ғәли Ғаббас улы Хәмзиндең эшмәкәрлеге был юғары премия менән 1997 йылда билдәләнә. Ул етәкселек иткән «Йәдкәр» ансамбле халыҡтың иң яратҡан коллективтарының береһенә әйләнде. Был ансамбль республикабыҙҙың һәр ауылында тип әйтерлек сығыш яһаны. Уны республикабыҙҙан тыш башҡорттар йәшәгән төбәктәрҙә лә һағынып ҡаршылайҙар.
*1997—1998 йылдарҙағы концерт программаһы өсөн йырсы Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев 1998 йылда республикабыҙҙың юғары наградаһына лайыҡ булды. Уның репертуары бик бай. Башҡорт халыҡ йырҙарын да, татар халыҡ йырҙарын да, композиторҙар әҫәрҙәрен дә берҙәй үк яратып, ихлас күңелдән башҡара.
===Ҡурайсылар һәм музыканттар===
Башҡарыу оҫталығы өсөн генә түгел, ә ҡурайҙы пропагандалағаны өсөн иң мәшһүр ҡурайсыларыбыҙ Ғата Сөләймәнов (1971 йылда) менән Ишмулла Дилмөхәмәтов (1974 йылда) Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаттары булды. Үҙ халҡын бөтөн булмыштары менән һөйгән, ҡурайҙың киләсәге өсөн борсолған был ике ғәжәйеп талант эйәһе ошо премияға лайыҡлыларҙың да лайыҡлылары булды. Тап уларҙың исем-шәрифтәре алдынан Салауат исеме килеүе был таланттар өсөн ысын- ысындан мәртәбә. Уларҙың хәстәрлеге, уларҙың ныҡышмалылығы арҡаһында ҡурай үҙенең икенсе һулышын алды һәм мәңгелек ғүмерен дауам итте.
*1991 йылда башҡорт музыка сәнғәтенә баһалап бөткөһөҙ ҙур өлөш индергән, үҙенең оҫталығы менән тамашасыларҙы хайран иткән баянсы Миңнеәхмәт Ғәйнетдиновҡа Салауат Юлаев исемендәге премия бирелеүе бөтөнөһөн дә шатландырҙы. «Уның бармаҡтары гына уйнамай, ул бар булмышы менән моңға сума», — тиҙәр уның тураһында. Ул илебеҙ күләмендә үткәрелгән Салауат Юлаев премияһы лауреаттары.
байтаҡ ҡына конкурстарҙа ла еңеп ҡайта. Уның иң юғары ҡаҙаныштарының береһе — ҡурай менән ҡушылып уйнауы. Мәшһүр ҡурайсылар Юлай Ғәйнетдинов, Ришат Рәхимов, Азат Айытҡолов, Ишморат Илбәковтар менән ғәжәп матур дуэт булдырҙы ул.
*Халҡыбыҙ сәнғәтен бәләкәй генә музыка ҡоралы менән күҙ күреме етмәҫ киң донъяға алып сығыусы, донъяла иң оҫта ҡумыҙсы исеменә лайыҡ булыусы Роберт Заһретдиновтың сәнғәткә һалған тос өлөшө лә юғары баһаланды — 1993 йылда республикабыҙҙың Салауат Юлаев премияһы тапшырылды. Роберт Абдрахман улы башҡарыу оҫталығынан тыш бик күп уҡыусыларын да өйрәтә. Үҙе лә туҡтауһыҙ камиллаша. 1992 йылда Тувала «Хоомей-92» Халыҡ-ара өзләүселәр фестивалендә өзләү оҫтаһы тип баһаланды һәм лауреат исеме алды. Оҫта ҡумыҙсы симфоник оркестрға ҡушылып та уйнай.
*Ҡурай моңона донъя халҡын таң ҡалдырыусылар традицияһын лайыҡлы дауам иткән Азат Миңлеғәли улы Айытҡолов башҡарыу оҫталығы һәм һуңғы йылдарҙағы репертуар байлығы өсөн 2000 йылғы премияға лайыҡ булды.
*«Башҡортостан» дәүләт телерадиотапшырыуҙар компанияһының «Хазина» ижади берекмәһе етәксеһе Юлай Ишбулды улы Ғәйнетдиновтың республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына тәҡдим ителеүен дә йәмәғәтселек ихлас хупланы һәм 2002 йылда уға был оло исем бирелде.
===Рәссамдар===
Рәссамдарҙың бер нисәһе менән танышҡайныҡ.
Рәшит Нурмөхәмәтовтың (1969 йылда), Мөхәммәт Арыҫланов- тың (1973 йылда), Александр Тюлькиндың (1975 йылда), Борис Домашниковтың (1977 йылда), Әхмәт Лотфуллин- дың (1982 йылда) ижадтары һәм күрһәтелгән йылдарҙа Салауат Юлаев премияһы лауреаттары булыуҙары хаҡында һөйләгәйнек.
Ә бына ошо юғары исемгә лайыҡ булған рәссам Лев Кузнецов, Ильис Ямалетдинов, Александр Бурзянцев, Әҙиә Ситдиҡова, Рәшит Зәйнетдинов менән Георгий Ка- литовтар менән аҙыраҡ таныштырып үтергә кәрәк булыр.
Лев Владимирович Кузнецов сәнғәттә граждандар һуғышы темаһын яҡтыртыу тураһында хыяллана. Әммә Бөйөк Ватан һуғышында контузия алып ҡайта, Репин исемендәге Ленинград живопись, скульптура һәм архитектура институтына инеп ҡарай — инә алмай. Бик һуңлап ҡына тормошҡа аша уның хыялдары, институтҡа инә һәм ҡырҡ йәше тирәһендә генә тамамлай. Институттан һуң Өфөгә килеп бик ҙур ауырлыҡтар менән булһа ла үҙ хыялын тормошҡа ашыра башлай. «Ҡыҙыл башҡорт», «Һыбайлылар» һәм башҡа эштәре граждандар һуғышы темаһына арналған. Октябрь революцияһы һәм граждандар һуғышы яугирҙары иҫтәлегенә арналған композицияһы өсөн 1978 йылда Салауат Юлаев премияһына лайыҡ була.
Ильис Миңнеәхмәт улы Ямалетдиновҡа был юғары исем Халыҡтар дуҫлығы орденлы Башҡортостан «Ағиҙел» художество промыслалары производство берекмәһендә етештерелгән сәнғәт әйберҙәре өсөн бирелде. Билдәле булыуынса, «Ағиҙел» берекмәһе һынлы сәнғәт әйберҙәре, туҡыманы биҙәкләү, ҡайып тегеү, келәм һуғыу, һөлгө баштары сигеү кеүек зауыҡлы эштәр менән шөғөлләнә. Был берекмә етештергән әйберҙәр, халыҡ-ара күргәҙмәләрҙә ҡатнашып, бик югары баһалар ала. Ильис Ямалетдинов уның баш рәссамы булып эшләне. 1985 йылда Халыҡтар дуҫлығы орденлы «Ағиҙел» художество берекмәһендә уның етәкселегендә етештерелгән халыҡ һынлы сәнгәте әйберҙәре өсөн баш рәссам Ильис Ямалетдинов республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына лайыҡ була.
| |||