Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
933 юл:
Башҡорт халҡының тормошона ҡағылған яҙмаларҙа уларҙың таҙа, бөхтә йәшәүе тураһында фекерҙәрҙе йыш ҡына осратырға мөмкин. Яҙыусы Лев Толстой оҙаҡ ваҡыттар башҡорттар араһында йәшәгеләп, дауаланып алған, М.В. Авдеев ҡымыҙ эсергә килгеләгән. Улар ҙа, башҡалар ҙа башҡорттарҙың йорт-ҡураһының, ишек алдарын, түшәнер-яҫтаныр ҡаралтыһын таҙа тотоуҙары тураһында яҙып ҡалдырғандар. Сүпте бер ваҡытта ла урамға ташламағандар, киреһенсә, йорт тапҡырын таҙартып, һепереп алғандар. Кер һыуын, йыуынты һыуҙы яҡын-тирәгә, асыҡ урынға түкмәгәндәр. Йылғала әйбер йыумағандар. Йылға буйында һыуҙы ситкә алып ҡына йыуыр булғандар.
Ғалим Вәрис Ғүмәровтың '''«Башҡорт халыҡ медицинаһы'''» тигән хеҙмәтендә '''«Халыҡ гигиенаһы»''' тигән махсус бүлек бар. Һеҙгә был мәҡәләне тәҡдим итәбеҙ.
Торлаҡ гигиенаһы. Башҡорттар йәшәр өсөн урынды, елдәр йүнәлешен иҫәпкә алып, ҡалҡыуыраҡ ерҙән һайлаған. Ундай урын йышыраҡ бейек яры булған йылға буйҙарына тура килә.
1014 юл:
Тырнаҡтарға ҡына гөлөнән әҙерләнгән алһыу төҫлө буяу һалынған йәки төнгөлөккә гөл тажы һалынған. Гөлдөң япрағы менән сәскәһен, дегәнәк япрағына төрөп, төнгөлөккә әсетергә һалып ҡуйып та ҡулланғандар.
<!— — >
===Туҡланыу гигиенаһы===
*Элек башҡорттарҙа аш әҙерләү өсөн шишмә һыуы иң яҡшы һыу тип иҫәпләнгән. Ул булмағанда, иртән иртүк алынған йылға һыуы ҡулланылған. Ҡышҡы осорҙа ҡар һыуынан файҙаланыу ҙа билдәле. Аҙыҡ әҙерләүгә тотонолған һыуға ҡарата төп талап — уның таҙа булыуы, ят тәм-еҫтең юҡлығы. Билдәле булыуынса, йылҡы малы теләһә ниндәй һыу әсмәй. Малдың ошондай ғәҙәтен белгәнгә күрә, ат эсмәгән һыуҙы кешеләр ҙә файҙаланмаҫҡа тырышҡан. Сәй ҡайнатыр өсөн йомшаҡ һыу ҡулланылған. Боронғолар фекеренсә, үтә татырлы һыу ашҡаҙан өсөн зарарлы. Татыр ашҡаҙан тиресәһенә ултыра, ауырыуға килтерә. Йомшаҡ һыуҙан ҡайнатылған сәй тәмлерәк була.
*Халыҡ ағым һыуҙың үҙенән-үҙе таҙарыу һәләтен, йылға тамағындағы һыуҙың таҙалығы шикле булыуын яҡшы белгән — эсәр һыуҙы йылға тамағынан алмаған.
Башҡорт борон-борондан балаларҙа һыуға ҡарата ихтирамлы ҡараш тәрбиәләгән. Һыу бысратыу иң ҙур әҙәпһеҙлек һаналған.
*Йәй көнө ашарға яраҡлы төрлө ҡыр йәшелсәһе — балтырған, ҡуҙғалаҡ, ҡымыҙлыҡ, йыуа, һарына менән туҡланғандар. Уларҙың балтырғандан башҡаларын сей килеш ашағандар. Өлгөргәс, төрлө ҡыр еләк-емеше: ҡара һәм ҡыҙыл ҡарағат, сейә, муйыл, балан, ер һәм ҡайын еләге, ҡурай еләге һәм башҡалар ҡулланылған. Бына шулай тәбиғәт байлығынан мул файҙаланыу арҡаһында оҙон ҡышҡы миҙгелдә организмда витаминдар, ферменттар, микроэлементтар һәм башҡа биологик актив матдәләр етешмәү күҙәтелмәгән.
*Көҙгө-ҡышҡы осорҙа гиповитаминоздан һаҡланыуҙа ниндәйҙер кимәлдә ит, һөт ашамлыҡтары һәм үҙенсәлекле консерваланған үҫемлек аҙыҡтары ярҙам иткән. Бөтә ошо әйткәндәрҙән ерле халыҡта зәңге (цинга) ауырыуының ни өсөн таралмағанлығы аңлашылып тора.
Ошо урында өҫтәп шуны әйтергә кәрәк, башҡорт халҡы ризыҡты айырым-айырым ашаған. Бергә һалып бутамаған. Бер ризыҡтың икенсеһенә зыян итеүе ихтимал тигәндәр. Әйтәйек, ит менән сөсө һөт аҙыҡтарын ҡатнаштырмағандар. Ит, һурпа булғанда, фәҡәт әсе ҡорот йә ҡатыҡ файҙаланғандар. Бөгөнгө көндә төрлө салаттар яһарға әүәҫләнеп киттеләр. Әммә бик күп салаттар ризыҡтарҙың тап килмәүе арҡаһында ашҡаҙанға зыян. Ҡайһы аҙыҡ ҡайһыныһы менән яраша — был хаҡта яҡшы белергә кәрәк. Ә иң яҡшыһы — ризыҡты бутамау.
===Туҡланыу тәртибе===
Тәүлек рацион өс ашауҙан торған. Ашағанда яҡшы сәйнәргә, ашыҡмаҫҡа, сама белергә кәңәш ителгән. Сама белмәү, талымһыҙлыҡ (ни булһа ла ашау) ныҡ тәнҡитләнгән. Аҡһаҡалдар фекеренсә, күп кенә ауырыуҙар шул арҡала барлыҡҡа килә.
Кимеҙ ит ашау күҙгә, күреү һәләтенә зыян итә тигәндәр. Был да фәнни яҡтан өйрәнелмәгән.
Аш-Һыу әҙерләгәндә тәртип-таҙалыҡ талап ителгән. Аш-Һыу эргәһенә ҡатын-ҡыҙ алъяпҡыс һалып, башына яулыҡ бәйләп кенә ингән.
Башҡорт халҡында, ғәҙәт буйынса, аш-һыу ҙа, һауыт- һаба ла һәр саҡ ябыҡ тотолған. Кауыт-һаба ябылмаһа, ҡаплап (түңкәреп) йәки элеп ҡуйылған.
'''Иҫегеҙҙә тотогоҙ.'''
Башҡорт халҡы икмәкте иң оло аҙыҡ тип һанаған. Уның өҫтөнә әйбер ҡуйыу ҡәтғи тыйылған. Ҡунаҡтарҙы ул эсемлек — ҡымыҙ, буҙа, айран менән ҡаршылаған. Һуңғы йылдарҙа ҡунаҡтарҙы икмәк өҫтөнә тоҙ ҡуйып ҡаршы алыу киң таралды. Был — халҡыбыҙҙың борондан килгән йолаһына ҡаршы килеу.
Мәктәп кабинеттарында, бәләкәй музейҙарҙа йәки балалар баҡсаларында «Башҡорт тирмәһе» йәки «Башҡорт мөйөшө» яһайбыҙ тип, арҡыс-торҡос ағастан тирмә яһайҙар йәки һике (урындыҡ) урынына таҡта һалып, һәлендереп балаҫ ябып ҡуялар. Башҡорт тирмәһенең формаһына оҡшамаһа, әҙәм көлдөрөп, ары-бире эшләргә ярамай. Ә урындыҡҡа балаҫ ҡаплап йәйеү башҡорт ғәҙәтендә булмаған. Башҡорттар урындыҡтың йөҙлөгөн һырлап-семәрләп яһағандар ҙа балаҫты йәки кейеҙҙе шул йөҙлөк күренеп ятырлыҡ итеп йәйгәндәр. Йөҙлөгөн көл менән һап-һары итеп йыуа торған булғандар. Ә һике аҫтына бер ни ҙә ҡуймағандар. Борон мейес тә, һандыҡ та, түшәк-ҡаралты йыйып ҡуя торған урын да тояҡлы итеп эшләнгән, семәрләп-һырлап яһалған, йәш килендәр, ҡыҙҙар уларҙы көлләп тап таҙа итеп йыуып тотҡан.
Курәһегеҙ, башҡорт халҡы таҙалыҡҡа ныҡ иғтибар иткән.
'''ЭШ.Уҡыусылар!'''
#«Көнкүреш тәрбиәһе» тигән бүлектән ғилемгә ҡагылган, әммә ғилми күҙлектән өйрәнелмәгән фекерҙәрҙе яҙып алығыҙ.
#Ауылығыҙҙа боронғо башҡорт дауалау ысулын — үлән мунсаһы йәки ҡомға күмелеп ятыу ысулын белгән кеше булһа, оҫталығын ҡарағыҙ. Йәки үҙен саҡырып һөйләтегеҙ.
==Мәҡәлдәр==
*Итте аҙ ашаһаң — дарыу, күп ашаһаң — ағыу.
*Аш ашау менән түгел, аш булып үтеүе менән.
*Самалы ашаған һау булыр.
*Тән сырхауы — күп ашау.
*Тыныс йәшәргә теләһәң, телеңде тый, оҙаҡ йәшәргә теләһәң, ауыҙыңды тый.
*Эсең ауыртһа, ауыҙыңды тый, күҙең ауыртһа, ҡулыңды тый.
*Аҡ ашаған — арымаҫ.
*Аҙ аша — йыш аша.
*Ит — иткә, майы — елеккә, һурпаһы — биткә.
*Май ашағандың йөрәге талмай.
*Татыу аш татлы булыр.
*Сәләмәт тәндә — яҡшы аҡыл.
*Күп йоҡо йөҙҙө һарғайтыр.
*Теше һауҙың — тәне һау.
==Шифалы үҫемлектәр===
Башҡорт халҡының ҡиммәтле эпостарының береһе «Ҡуңыр буға»ла былай тип яҙылған: «Таңдысаның атаһы Өлкәр ун ике йәштән алып утыҙ йәшкә тиклем ятлап һабаҡ алған. Таһранда (Тегеран) табиблыҡҡа уҡып ҡайтҡан ғилемле кеше. Уралдағы төрлө үләндәрҙән дауа эшләп, халыҡты дауалап, ауырыуҙарҙы йүнәлтер, һауыҡтырыр ине.
Таңдыса: «Барып етһәм, ярылған табанымды, һыҙырылған балтыр, йөҙлөктәремде атайым дауалар, ярама яр (юл. — авт.) япрағы һалып, йөнтәҫ япраҡтың (йодалы үлән) ҡыҙыл-көрән һутын һығып алып дауалар ине», — тип уйлай. Үҙе йырлап та ала:
Ирәүән барҙа ир үлмәҫ, андыҙ барҙа ат үлмәҫ.
Һыҙланыуҙан бер дауа — ҡырмыҫҡаның майы».
Шифалы үләндәр менән дауаланыу халҡыбыҙҙа киң таралған. Был хаҡта ғалим Вәрис Ғүмәров та яҙа. Уның яҙыуынса, халҡыбыҙ йөҙ төрлөгә яҡын үлән ҡулланған.
Әйтеп үтергә кәрәк, хәҙерге медицинаның билдәләүе буйынса, организмда йод етешмәүе байтаҡ ауырыуҙарға килтерә һәм ул тәбиғи йоданың яҡшыраҡ үҙләштерелеүен дә әйтә. Тәбиғәттә йодлы үлән аҙайғандан-аҙая. Уны һаҡлауға алып, күп итеп үҫтереү яҡшы булыр ине.
Ҡырмыҫҡа майы йәки ҡырмыҫҡа һуты менән дауаланыу халыҡта айырыуса ныҡ таралған. Ҡырмыҫҡа иләүен файҙаланып, бик файҙалы битмай яһай белгән башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары. Уны һөрткәндән һуң бит йомшаҡ ҡына булып, төрлө һытҡы-сабыртҡылар бөткән.
Һауа сафландырып тау биттәрен ҡаплап үҫкән артышы ла, күҙ ҡамаштырырлыҡ ҡара ҡарағаты ла, әлмороно ла, бөрлөгәне лә, ҡайын еләге лә, япраҡ аҫтарына боҫоп ҡына үҫкән ер еләктәре лә, аспириндарыңдан артыҡ мәтрүшкәһе, шалфейе, ҡан баҫымын түбәнәйтеү өсөн ҡулланылған ҡара миләш (мышар), баланы, еҫ тейеүен «һә» тигәнсе ала торған ҡыҙыл миләше, быуын һыҙлауҙарына шифа булыр тау йыуаһы һәм тағы һанап бөткөһөҙ шифалы үҫемлектәре күп Уралдың. Уралды үҙ төйәге иткән башҡорт халҡы уны файҙалана белгән. Бөгөнгө көндә утыҙар-иллешәр төр үләндән яһалған бальзам киң танылыу тапты.
Ғәҙәттә иғтибар итмәгән бер-нисә үҫемлектең шифаһы хаҡында телгә алып үтәбеҙ.
'''Кесерткән.''' Был үҫемлекте белмәгән кеше юҡтыр. Белмәгән кешене лә, белергә теләмәгәнен дә сәнскеле уҫал япраҡтары ярҙамында ул үҙен генә танырға мәжбүр итә. Баҡсаларҙа, ташландыҡ урындарҙа, бигерәк тә органик ашламаларға бай тупраҡта, үҫергә ярата ул кесерткән.
Кесерткәнде (крапива двухдомная) бер ҡарамаҡҡа сүп үләне тип иҫәпләргә мөмкин. Уға тик һуңғы йылдарҙа ғына ауыл хужңлығы белгестәре баһа бирә башланы. Был белгестәр кесерткәндең витаминға бик бай булыуын билдәләйҙәр.
Башҡорт халҡы, һәр кеше бер йылда кәмендә өс тапҡыр кесерткән ашы ашарға тейеш, тип һанаған. Кесерткән С витаминына ифрат бай. Уны аш бешеп сыҡҡас ҡына һалалар.
'''Ҡайын еләге''' урманда, ҡыуаҡтар араһында, ағас ҡырҡылған ерҙә үҫә. Уның емеше формаһы менән йомортҡаға оҡшаған. Еләк эргәһендәге япрағы өҫкә ҡайырылып тора. Емеше ҡыҙыл төҫтә. Ул тәмле һәм хуш еҫ бөркөп тора.
'''Ер еләге''' яланда, асыҡ тау битендә, урман аҡланында үҫә. Емеше йәшкелт-ҡыҙыл төҫтә. Емештәре бик файҙалы. Әммә япраҡтарында файҙалы матдәләр күберәк, шуның өсөн халыҡ уны сәй итеп файҙаланған. Ҡан баҫымын төшөрөү, бауыр ауыртыуын баҫыу, эҫе һуҡҡанда ярҙам итеү өсөн ҡайын еләгенең емешен дә, япраҡ сәйен дә файҙаланғандар. Косметикала ла уңышлы ҡулланыла. Һытҡыларҙы бөтөрөү һәм пигмент таптарын юҡ итеү өсөн ҡайын еләге һутын файҙаланалар.
===Ашай торған үҫемлектәр===
Ҡурай еләге, балан, ҡарағат, ҡыҙыл һәм аҡ ҡарағат, миләш (мышар), муйыл, ҡара бөрлөгән, ҡыҙыл бөрлөгән, еҙәй (йөҙәй, энәлек), ер еләге, ҡайын еләге, сейә, әлморон, көртмәле, артыш тубырсығы һәм башҡалар. Ҡуҙғалаҡ, йыуа, ҡуян тубығы, балтырған, әтмәкәй, тау йыуаһы, кесерткән, ҡаҡы, ҡымыҙлыҡ, ат ҡолағы, дегәнәк тамыры һ. б.
===Буяу өсөн файҙаланылған үҫемлектәр===Башҡорттар борон-борондан буяу өсөн тәбиғи үҫемлектәрҙе файҙаланған. Киндер, йөн,ағас буяған.
*'''Ҡыҙыл төҫ''' — мәтрүшкә үл эненән,
*'''ҡуйы ҡыҙыл төҫ''' — әлморондан, сөйәл үл эненән,
*'''һары буяу''' — өйәңке ҡайыры, артыш орлоғо, аҡ тирәк ҡайыры, эт муйылы ҡайыры, кесерткән, дегәнәктән. Ҡайһы бер төбәктәрҙә ҡарға күҙе тигән үлән бар. Һары буяуҙы ошо үләндән дә алалар.
*'''Ҡуйы к үк төҫ''' — көртмәле, андыҙ тамыры, күк сәскәнән.
*Ҡара буяу — һарына, ирәмәл, йылан тамыры, мәтрүшкә һабағынан алына.
Бындай буяуҙар яһалма буяуҙан күпкә сифатлы, уңмай. Йөндән һуғылған балаҫ, сүпләп һуғылған келәмдәр, сепрәк буяп һуғылған буй балаҫтар өсөн ифрат та яҡшы буяу улар.
===Үлән сәйҙәре===
Үлән сәйен халҡыбыҙ элек-электән файҙаланған. Мәтрүшкә, еләк һабағы, еләк япраҡтары, ҡарағат, ҡурай еләге япраҡтары, ҡара бөрлөгән япрағы, йүкә сәскәһе, һары мәтрүшкә, шалфей үләне, ҡыр бөтнөгө (мята), йод үләне — йөнтәҫ үлән, медуница, болан күҙе (ромашка), сейә тамыры иҫ китмәле файҙалы һәм хуш еҫле сәй үләндәре.
Өйҙәге насар еҫте бөтөрөү, бүлмә сафландырыу өсөн артыш төтәткәндәр, еҫле гөл үҫтергәндәр, кейәү үләне ыуып һипкәндәр, йүкә сәскәләре, еләк тәлгәштәре йыйып элеп ҡуйғандар. Иҙәнде әрем һепертке менән һепергәндәр, мунса япраҡтарына мәтрүшкә йәки башҡа төрлө еҫле үлән, йүкә сәскәһе ҡушып бәйләгәндәр.
Бал менән дауалау. Налҡын тейеүҙән йүткергән саҡта май йәки ҡайнаған һөткә бал ҡушып эсеү һәйбәт. Булһа, аҙ ғына лимон һуты ла тамыҙаһың. Тик балды һөт менән ҡуша ҡайнатырға ярамай. Көттө ҡайнатып, яңы һауған һөт йылылығындай булғас ҡына балды татытаһың. 60 градустан эҫерәк шарттарҙа балдағы файҙалы матдәләр юҡҡа сыға (сама менән 150 грамм һөт, 1 аш ҡалағы бал, 30 грамм аҡ май, бер нисә тамсы лимон һуты).
Юл 1099 ⟶ 1121:
Бал ҡортоноң ағыуы менән дауаланыу ҙа киң таралған. Тик ҡорттан саҡтырып дауаланыу өсөн тәүҙә табип менән кәңәшләшергә кәрәк. Сөнки ҡорт сағыу бөтөн кешегә лә килешмәй. Тән боҙолоп, тире ярһып китеү осраҡтары ла булғылай. Күптәр ҡорттан ҡайһы урынды саҡтырырға ла белмәй.
Ләкин һәр нәмәлә сама кәрәк. Халыҡта әйтем бар: сама белеп ҡулланмаһаң, хатта бал да бүктерә. Бүгеү генә түгел, артыҡ ҡулланыуҙан зыяны тейеү ҙә ихтимал.
'''Бал ҡатнаштырып дауаланыу өсөн рецептар:'''
Әлбиттә, тамаҡтарына һалҡын ризыҡ яраған кешеләр өсөн тәҡдим ителә.
#Эремсеккә бал һалып ашарға ла мөмкин. Ашҡаҙанды таҙарта.
#Әлморон төнәтмәһенә бал ҡатнаштырып ас ҡарындан эсеү ҡанда тимерҙе арттыра, ҡанды таҙарта.
#Кишер менән сәтләүеккә бал өҫтәп ашау тотош организмды профилактик дауалау өсөн иҫ китмәле сара.
#300 грамм яңы йыйылған йәки 50 грамм киптерелгән андыҙ тамырын 20 минут ҡайнатып, һөҙөп, һыуытып, бал менән мүк еләге (клюква) йәки ҡурай еләге һуты ҡушып ғәжәп файҙалы эсемлек яһағандар.
#Мәтрүшкә, шалфей (йылан тамыры) сәйенә бал болғатып та һалҡын тейеүҙе дауалап була. Әммә мәтрүшкәне йыш ҡүлланырга ярамай. Ныуыҡ тейгән саҡтарҙа ғына файҙаланыу ыңғай һөҙөмтә бирә.
#Балан һыуына бал ҡушып файҙалы эсемлек яһағандар.
Балан ҡан баҫымын бик тиҙ төшөрә. Уны иҫтә тоторға кәрәк.
'''Иҫкәрмә.''' Бал ҡатнаштырылған ризыҡ ҡулланғандан һуң 1 сәғәт самаһы һалҡынға, елгә сыҡмаҫҡа кәрәк. Сөнки ҡан шыйыҡланған саҡта, һалҡын тиҙ тейеүсән.
Ниндәй генә ауырыуҙы дауалайым тиһәң дә, әлбиттә, иң элек табиптар менән кәңәшләшергә кәрәк.
'''ЭШ.'''«Етмеш төрлө ауырыуға ерҙең етмеш төрлө дауаһы бар», —
тигән мәҡәлде исем итеп инша яҙығыҙ.
==һаулыҡ һаҡлау һағында==
ХУШ быуатҡа тиклем Көньяҡ Урал территорияһында дауалау учреждениелары булмай. Ауырыған кешеләр халыҡ табиптары ярҙамы менән файҙалана. XVIII быуат урталарында Өфөлә тәүге госпиталдәр (1791), ә Стәрлетамаҡта (1821) дауаханалар һәм дарыуханалар (аптекалар) асыла. Һәр өйәҙҙә врач вазифаһы булдырыла.
Ырымбур фельдшерҙар әҙерләү мәктәбендә ҡатын-ҡыҙҙарҙан байтаҡ медицина хеҙмәткәрҙәре уҡып сыға. 1919 йылда — сабыртмалы тиф, 1921—1922 йылдарҙа аслыҡ арҡаһында йоғошло ауырыуҙар тарала. Шул арҡала Бәләкәй Башҡортостан менән Өфө губернияһы территорияһында 22 процент халыҡ кәмей.
Совет власы тарафынан халыҡ һаулығын һаҡлауға ныҡ иғтибар бүленә. Иң тәүге бурыс итеп туберкулез, сифилис, трахома һәм башҡа ауырыуҙар менән етди көрәш ҡуйыла.
1920 йылда тире-венерология, 1921 йылда туберкулезға ҡаршы диспансер асыла. Әсәлекте һәм балалыҡты һаҡлауға иғтибар көсәйтелә, курорт төбәктәрен үҙләштереү башлана. Тиҙ тарала торған ауырыуҙарға ҡаршы көрәш маҡсатынан прививкалар эшләү йәйелдерелә.
1930 йылдарҙа ваба, сәсәк ауырыуҙарын кәметеүгә өлгәшелә. Кадрҙар проблемаһын хәл итеү уңышлы алып барыла. 1932 йылда Башҡортостан медицина институты һәм бер нисә медицина училищеһы асыла.
Бөйөк Ватан һуғышы был эшкә ныҡ тотҡарлыҡ яһай. Шуның өсөн байтаҡ ауырыуҙар менән көрәш (мәҫәлән, трахома) оҙаҡҡа һуҙыла, ул 1962 йылда ғына бөтөрөлә.
Бөгөн һаулыҡ һаҡлау буйынса Рәсәй региондары араһында Башҡортостан Республикаһы алдынғы урындарҙың береһен биләй. Байтаҡ йоғошло ауырыуҙар бөтөрөлдө. Тыуым арта бара. Ҡайһы ғына төбәктә булһа ла медицина хеҙмәте күрһәтелә. Ғаиләне, әсәлекте, аталыҡты һәм балалыҡты һаҡлауға иғтибар бик ҙур.
===Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улы(1883—1946)===
1919 йылда Ғүмәр Ғәлим улы Ҡыуатов етәкселегендә республика һаулыҡ һаҡлау буйынса Халыҡ комиссариаты төҙөлә.
Ғ. Ғ. Ҡыуатов Ейәнсура районының Үтәғол ауылында тыуған. 1917 йылда Ҡазан университетының медицина факультетын тамамлап, хирург белгесе булып ҡайта.
Республикала дауалау-профилактика эше ойоштора. Сабыртма менән тиф, ваба ауырыуҙарына ҡаршы көрәштә уның хеҙмәттәре айырыуса ҙур. Граждандар һуғышында ҡатнаша.
1930 йылда аспирантураға уҡырға инә һәм 1932— 1941 йылдарҙа Бөтөн Союз эксперименталь медицина институтының өлкән ғилми хеҙмәткәре булып эшләй.
Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша. Һуғыштан һуң Мәскәүҙә әлкә физиотерапия дауаханаһында баш врач вазифаһын башҡара. 1946 йылда Мәскәү ҡалаһында үлә.
Өфөлә Республика клиник дауаханаһы уның исемен йөрөтә.
(Әйтергә кәрәк, Ғүмәр Ҡыуатов данлыҡлы башҡорт дворяндары Ҡыуатовтар нәҫеленән. Нәҫел башы — Ҡыуат Кинйәғолов. Был нәҫелдән сыҡҡан Ҡыуатовтар башҡорт балаларын иң яҡшы мәҙрәсәләргә уҡырға ебәрә, Санкт-Петербург, Мәскәү, Ҡазан ҡалаларына байтаҡ егеттәрҙе уҡырға алып баралар, донъяуи милли мәктәптәр асыуҙа ярҙам итәләр.)
==«Урал батыр» эпосында ғилем (Байҡау өсөн)==
Халҡыбыҙҙың ғилеме лә, фәлсәфәүи фекере лә айырым өйрәнелеп, яҙып алынмаған, ә «Урал батыр», «Аҡбуҙат», «Бабсаҡ менән Күсәк» кеүек эпик әҫәрҙәрҙә, мифтарҙа, риүәйәттәрҙә, шәжәрәләрҙә һәм башҡа ауыҙ-тел ижадында улар төплө сағылыш таба.
Донъя һәм кешеләрҙең барлыҡҡа килеүе, ер өҫтөнөң, йылға-күлдәрҙең бар булыуы, халыҡтарҙың таралыуы, Яҡшылыҡ менән Яманлыҡтың мәңгелек көрәше тураһында фекерҙәр әйтелә был ҡомартҡыларҙа.
Ғалимдарыбыҙ, айырып әйткәндә Дамир Жәүәт улы Вәлиев (Валиев Д. Ж. Нравственная культура башкирского народа: прошлое и настоящее. Уфа, 1989.) башҡорт халыҡ ижадына таянып,уның фәлсәфәһен өйрәнеүгә күп көс һалды. Әммә халыҡ ижадын, ғилемдең башҡа тармаҡтарына иғтибар биреп, өйрәнеүсе ғалимдар юҡ кимәлендә.
Ғалим геолог Диҡҡәт Бураҡаев башҡорт ғилеме тураһында материалдар йыя һәм мәҡәләләр яҙа торғайны. Мәҫәлән, уның бер мәҡәләһендә шулай тип яҙылғайны: «Урал батыр» эпосында фәнни яҡтан дөрөҫ фекерҙәр байтаҡ. Эпоста, мәҫәлән, хәҙерге Урал тауҙары ятҡан ерҙә элек диңгеҙ булған, тип әйтелә. Был һүҙҙәрҙе әйтеү өсөн ниндәйҙер дәрәжәлә геолог булырға, тауҙарҙа осраған диңгеҙ ҡабырсаҡтарын күреп танырға кәрәк булған. Бындай фекерҙәр хатта боронғо ғалимдарҙың әҫәрендә лә юҡ тиерлек. Хәҙерге күп тауҙарҙың урынында әүәле диңгеҙ булыуы хаҡында боронғо ике бөйөк ғалимдың китаптарында ғына яҙылған. Был ғалимдар — Урта Азия энциклопедистары Әбүғәлисина менән Бируни».
Д. Бураҡаев, геолог булараҡ, эпостың геология өлөшөнә нығыраҡ иғтибар иткән, әлбиттә. Ә күпме ҡиммәтле мәғлүмәттәр өйрәнелмәгән! 1960 йылдарҙа республикала уҡытыу рус теленә күсерелә башлағанлыҡтан, байтаҡ ҡына ғалимдарыбыҙ тыуған телдә уҡыманы. Шул сәбәпле халҡыбыҙ ижадына ла иғтибар итмәнеләр.
Миҫал өсөн эпостан халыҡтың донъяға фәнни ҡарашын сағылдырған өҙөктәр ҡарап үтәйек:
*Донъяла астрономия тигән ғилем барлыҡҡа килгәс, ғалимдар күк есемдәрен өйрәнеп, Айҙың Ҡояштан нур алыуын асалар. Ә башҡорт халҡы был асышҡа борондан уҡ үҙе килгән:
Үҙ нурына һуғарған
Барығыҙға билдәле
Ҡояш тигән әсәм бар.
Самрау тигән батшаның
Һомай тигән ҡыҙымын.
Алтын сәсем тарҡаһам,
Нурға илде күмәмен.
Көндөҙ ергә нур һибәм,
Кисен айға нур бирәм.
*Астрономия әлкәһендә фекер йөрөтөүсе ата-бабаларыбыҙ «Етегән» йондоҙлоғоноң Тимер ҡаҙыҡ (Поляр) йондоҙо тирәһендә әйләнеп йөрөгәнен күҙәткән.
Билдәле булыуынса, башҡорт халҡы йондоҙҙар өйрәнеүҙе һәр саҡ төп шөғөлдәрҙең береһе тип һанаған:
— Аҡбуҙатты алырға,
Уға эйәр һалырға.
Йә булмаһа, ул атты
Был донъянан юйырға
Ете дейеү ебәрҙем.
Күктә торған буҙ аттың
Урынын үҙем күргәҙҙем.
Улар барып баҫтырҙы
Тота алмағас, яҡшылап,
Ат уларға килмәне.
*Куҙылып киткән Урал тауын арҡырыға бер йылға ла ағып сыҡмай. Был хаҡта ла эпоста әйтелгән:
Һыҙылып килгән тауыңа
Гүрең ҡаҙып күмәйем.
Изге теләк теләйем.
Үҙең сапҡан ҙур юлың
Билең һис һыу ҡырҡа алмаҫ.
*Донъяла биш материк барлығы ла билдәле булғандыр. Сөнки Урал батырҙың бындай һүҙҙәре лә бар:
Үҙем йәп-йәш булһам да,
Биш ил барын белдем мин:
Береһендә үҙем тыуҙым.
Икеһен йөрөп күрҙем мин,
Ҡалған тағы икәүһен
Күрергә тип килдем мин.
*Урал батыр менән Һомайҙың аралашыуында ла ғиллә барҙыр. Ерҙә йәшәгән Урал батырҙың тормошондағы үҙгәрештәрҙе Һомай шунда уҡ һиҙә һәм ярҙамға ашыға. Ғалимдарҙың фекеренсә, Ерҙәге, ер аҫтындағы үҙгәрештәр тотош Йыһан менән бәйле, улар бер-береһенә тәьҫирһеҙ ҡалмай.
'''ӨЙГӘ эш.'''
*«Урал батыр» эпосында медицинаға ҡағылған фекерҙәр ҙә байтаҡ.
*«Ҡуңыр буға» эпосында шифалы үҫемлектәр тураһында мәғлүмәттәр табып була.
*Халыҡ ижадынан үҙегеҙ теләгән әҫәрҙе һайлап алып, тәрбиә ҡанундарына, фәлсәфәгә йәки ғилемгә ҡағылған өлөштәрен яҙып алығыҙ. Бер-ике генә миҫал тапһағыҙ ҙа бик хуп. Был иһә һеҙҙең фекерләй һәм һығымта яһай белеүегеҙҙе сағылдырасаҡ.
==БОРОНҒО БАШҠОРТТАРҘА ҠОРАЛ ЯҺАУ==
'''(Диҡҡәт Бураҡаевтың «Боронғо башҡорттарҙа дары яһау» мәҡәләһенән. Бураҡаев Д. Н. Мөғжизәләр донъяһына сәйәхәт. Өфө, 1983. 215—231-се биттәр. )*'''
...Уралдың көньяҡ итәгенән ағып сыҡҡан Ләмәҙ йылғаһын белмәгән кеше һирәктер. Был тау йылғаһы Ҡаръяҙы һырты янындағы шишмәләрҙән башланғыс ала, шунан көнбайышҡа табан ҡаялы тауҙарҙы киҫеп үтә, артабан юлын төньяҡ-көнбайышҡа табан үҙгәртә һәм, убалы тигеҙлектәр аша барып, үҙенең көмөштәй саф һыуҙарын Эҫемгә ҡоя. Башҡортостандың хәҙерге Архангель районы ерҙәрендә был йылғаның өс ҡушылдығы ла «Ҡурғашлы» тигән бер үк исем йөрөтә. Был исем ҡайҙан килеп сыҡҡан?
<!— — >
Тыуған яғыбыҙҙың күренекле тикшеренеүсеһе профессор Георгий Васильевич Вахрушев, бындағы ҡарттарҙың риүәйәттәренә таянып, борон башҡорттар, батша хөкүмәтенән йәшереп, ошо йылға буйҙарында ҡурғаш иреткән һәм пуля ҡойған, тип һөйләгәйне. Был хаҡта уның республика гәзиттәрендә баҫылған топонимик яҙмаларында ла бер нисә тапҡыр әйтеп үтелде.
'''Ниндәй мылтыҡтар өсөн пуля ҡойған башҡорттар? Күренекле этнограф С. И. Руденконың китабында (Руденко С. И. Башкиры. Л., 1925. 88-се бит.былай тип яҙылған:)'''
«...Башҡорттар рустарға буйһонғанға тиклем бик күп йылдар элек һөңгө һәм уҡтарының тимер башаҡтарын да, бысаҡ һәм башҡа нәмәләрҙе лә, ә аҙаҡ мылтыҡтарҙы ла үҙҙәре эшләгән».
Ләкин миңә, үҙем уҡып сыҡҡан тарихи материалдарҙа, урында мылтыҡ эшләү хаҡында мәғлүмәттәр осратырға тура килмәне. Боронғо башҡорттарҙа был эш үтә йәшерен сер итеп һаҡланған, күрәһең. Шуға күрә рәсми документтарҙа ул хаҡта мәғлүмәттәр осрамай. Ҡоралдарҙы йәшерен яһау батша власының башҡорттарҙа тимерселекте тыйыуы арҡаһында килеп сыҡҡан.
XYI быуат аҙаҡтарында уҡ Рәсәйҙең яһаҡ түләй торған халҡына тимерлек тотоу, ә шулай уҡ уларға панцирҙар, шлем һәм ҡылыстар һатыу тыйыла (Из истории Башкирии. Өфө, 1968. 39-сы бит).
Был халыҡтар иҫәбенә башҡорттар ҙа ингән. 1675 йылдың 14 мартында батша раҫлаған Грамотала ҡалмыҡтарға, башҡорттарға һәм рус булмаған башҡа халыҡтарға дары, ҡурғаш, пищаль һәм башҡа ҡоралдар һатыу һәм алмаштырып биреүҙе тыйыу тураһында әйтелә. Был тыйыу 1702 йылдың 4 март указында ҡабатлана.
1736 йылдың 11 февраль указы( тағы ла ҡатыраҡ була. Унда былай тип әйтелә: «Өфө әйәҙендә һәм башҡорт ауылдарында тимерсе һәм тимерлектәр тотмаҫҡа һәм ҡалаларҙан тимерсе һәм тимер оҫталары ебәрмәҫкә, ә уларҙы фәҡәт ҡалаларҙа ғына, фәҡәт кәрәк тиклем генә тоторға; ә кемгә төрән, салғы, ат сбруйы кәрәк, улар ҡаланан һатып алынырға йәки ҡалала яһатылырға тейеш. Бынан элек сығарылған указдар ҙа үҙ көсөндә ҡала, башҡа өйәҙҙәрҙән мылтыҡ йә дары, ҡурғаш, панцирь, ҡылыс, йәйә, һөңгө һәм уҡ-һаҙаҡтар индереү, һатыу, алмаштырыу ҡәтғи тыйыла. Быны бигерәк тә воеводалар ныҡ ҡарарға һәм ғәйеплеләргә указ буйынса штраф һалырға тейеш».
В. Пистоленко архив материалдарына таянып яҙған «Из прошлого Оренбургского края» тигән китабында*** 1740 йылғы башҡорт ихтилалы баҫтырылғандан Һуң булған хәлдәрҙе һүрәтләп, былай тип яҙа: «...башҡорттар
* Из истории Башкирии. Өфө, 1968. 39-сы бит.
| |||