Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма

 

===Мәҡәләнең дауамы===

 

Завод һалдырыусылар башҡорттарҙың ерҙәрен тартып ала башлағас, малсылыҡ өсөн — ер, солоҡсолоҡ өсөн урман наҡыҫ ҡалған, был саҡта инде игенселек элеккесә киң ҡоласлы булмаған. Әлбиттә, башҡорттарҙа бик борондан килгән ер эшкәртеү системаһы йәшәгән. Улар, сәсеүлектәренең уңдырышлылығы кәмей башлағас та, яңы сиҙәм ерҙәр эшкәрткән. Уныһын бер нисә йыл файҙаланғас, яңынан сиҙәм ерҙәр үҙләштергән. Ә шунан элекке «ял иткән» ерҙәргә кире ҡайтҡандар. Шуға күрә башҡорттар ер ашлау өсөн селитралы ерҙәр ҙә, мал тиҙәге лә файҙаланмаған, тип уйларға нигеҙ бар.

Шулай итеп, Кикеяҙ тамағындағы мәмерйә селитраһын башҡорттарҙың фәҡәт дары өсөн ҡулланыуҙарына шик булыуы мөмкин түгел. Бында дарыны 1736— 1740 йылдарҙағы ихтилал ваҡытында етештереүҙәре лә, бәлки, иртәрәк файҙалана башлауҙары ла ихтимал.

Әйтеп үтелгәндәрҙән шундай һығымта яһарға мөмкин: баш күтәреүселәр 1662 йылда туптарҙы (пушкаларҙы) фәҡәт үҙҙәре Башҡортостанда етештергән дары нигеҙендә генә ҡуллана алғандар. Ошо логик фараздарҙан сығып, башҡорттарҙың дары етештерә башлауын беҙ XVII быуат урталарына ҡайтарып ҡалдырабыҙ.

Мәҡәләнең был өҙөгөндә яҙылғандарҙан ниндәй һығымта яһап була? Тимәк, халҡыбыҙ йәйләүҙән йәйләүгә күсеп, бары тик ит ашап, ҡымыҙ эсеп йырлап-бейеп кенә йөрөмәгән. Ә фән нигеҙҙәре менән дә шөғөлләнгән. Ғилем йәһәтенән килгәндә, ул йәшәйеш өсөн үҙенә кәрәк мәғлүмәттәрҙе белгән.

Тауҙы тауға оҡшатып,

Тимер менән ҡоршатып, —

тигән юлдарҙы уҡығандан һуң, тимер хаҡында ла белгәндәр, тигән фекер ҡала.

Архивта монах Лоттың батшаға аңлатмаһы һаҡланған. Ул башҡорттарҙың Өфө, Яйыҡ, Исет йылғалары буйында алтын рудаһы барлығын белеүе һәм унда ҡаҙылған соҡорҙар, иретергә ҡулайлаштырылған мейестәр күреүе хаҡында яҙа».

Академиктар Лепехин, Рычков, Паллас һәм башҡаларҙың Көньяҡ Уралда тау эшенең бик борондан башланыуы хаҡындағы мәғлүмәттәре лә бар. Ғалимдар А. А. Берс менән П. А. Дмитриев фекеренсә, был тирәлә тау эштәре менән шөғөлләнеүселәрҙең башҡорттар булыуы ихтимал, сөнки ғалим Г. Ф. Денбецтың антропологик өйрәнеүҙәренән шундай һығымта яһала: тикшерелгән баш һөйәктәре беҙҙең эраның III—V быуаттарына ҡарай һәм хәҙерге башҡорттарға оҡшай.

Тимәк, Көньяҡ Уралда алтын, көмөш, баҡыр табып эшкәртеүселәрҙең беҙҙең атай-олатайҙарыбыҙ булыуы бик тә ихтимал.

Д. Бураҡаевтың архив материалдарында боронғо башҡорттарҙың ҡоралдары һәм ҡорал эшләү оҫталыҡтары тураһында ла, башҡорт уғының, йәйәнең һәм йәйә эшләү өсөн елемдең (келәйҙең) нисек эшләнеүе хаҡында ла мәғлүмәттәр бар. Был мәғлүмәттәр буйынса, башҡорттар елемде кәзә һөтөнән дә, балыҡ ыуылдырығынан да яһағандар.

Тәрбиә тигән төшөнсә кешелек донъяһы менән бергә бар булған. Кәр быуын үҙен алмаштыраһы быуын хаҡында хәстәрлек күргән: кешелек донъяһы алға барһын, киләсәк быуын аҡыллыраҡ, зиһенлерәк, белемлерәк, һәр яҡлап камилыраҡ, сәләмәтерәк үҫһен, тәрбиәләнһен өсөн тырышҡан, бар көсөн һалған. Шулай булмаһа, беҙҙең быуын бөгөнгө көндә Йыһанды өйрәнә башламаҫ, йәки компьютер аша ғына ҡитғаның төрлө төбәктәре менән хәбәрләшә алмаҫ ине. Заманға ҡарап, тәрбиә алымдары ла үҙгәрә бара. Әммә һәр халыҡтың үҙенә генә хас тәрбиә алымдары булған һәм ул, замандар үҙгәреүенә ҡарамай, төп нигеҙ булып килә. Бына шуның өсөн дә һуңғы йылдарҙа башҡорт халҡының тәрбиә ҡанундарын өйрәнеүсе ғалимдарыбыҙ ҙа арта бара. Был — заман талабы. Был йүнәлештә эшләйһе эшебеҙ хәтһеҙ. Халҡыбыҙҙың тәрбиә ҡанундары ижадыбыҙҙа, йолаларыбыҙҙа, ғөрөф-ғәҙәтебеҙҙә, уйындарҙа, балалар уйындарында һаҡланған. Беҙ был хаҡта байтаҡ белдек. Халыҡ, үҙ фекерен үҙгәрттер- мәй генә, һәр ҡиммәтле аманатын ҡәҙерләп киләһе быуынға еткерер өсөн, бик күп эпостарын шиғри ҡалыпҡа һалып ижад иткән. Куңғы йылдарҙа ҡобайырҙарыбыҙға, бигерәк тә «Урал батыр» эпосына, иғтибарҙың артыуы — ҡыуаныслы хәл. Мәғрифәтселәребеҙ халыҡтың тәрбиәүи ҡанундары менән элек-электән ҡыҙыҡһына килгәндәр. Әммә халыҡтың тәрбиә мәктәбе әлегәсә ныҡлап өйрәнелмәгән. Әйтәйек, Башҡортостанда белем биреү мәктәптәренең тәү башлап асылыуын ислам диненең инеүе һәм мәсеттәр эргәһендә тәрбиә һәм белем биреү учреждениеларының барлыҡҡа килеүе менән бәйләйҙәр. Әммә халыҡ мәктәптәр булмаған осорҙа ла киләһе быуынды тәрбиәләү, уға үҙ белгәндәрҙе өйрәтеү, ғилемле, уҡымышлы абыз-

дарҙан белем алыу тураһында хәстәрлек күргән. Башҡорт халҡының тарихы ислам дине ингәс кенә башланмаған. Ә халыҡ милләт булып ойошҡан икән, уның тәрбиә ҡанундары ла барлыҡҡа килгән тигән һүҙ. Тик ниндәй булған халҡыбыҙҙың белем биреү усаҡтары? Был йәһәттән дә тикшерәһе, өйрәнәһе, халыҡҡа еткерәһе асыштар байтаҡ әле.

Мәсеттәр төҙөлөү менән бергә ғәрәп яҙмаһы, Ҡөрьән һәм шәриғәт нигеҙҙәрен өйрәтеү өсөн мәктәптәр ҙә асыла. Башҡорттар араһынан үҙ уҡымышлылары үҫә башлай. Алдынғы мәҙрәсәләр барлыҡҡа килә. Стәрлебаш, Ҡарғалы ауыл мәҙрәсәләре иң ҙур һәм тирә-яҡта дан алған мәҙрәсәләрҙән һанала. 1865 йылда Көньяҡ Уралда башҡорт һәм татар ауылдарында 600 мәктәп һәм мәҙрәсә асыла, ә уҡыусылар һаны 20 меңдән ашыу була. XVIII быуаттың 20-се йылдарында рус телле уҡыу йорттары, өйәҙ училищелары асыла башлай, китапханалар ойошторола, китаптар күсереп яҙыу эше йәйелдерелә. XIX быуат баштарында ҡатнаш мәктәптәр: рус-башҡорт, рус-татар, рус-сыуаш мәктәптәре асыла һәм мәҙрәсәләрҙә донъяуи дисциплиналар (бөгөнгө беҙ өйрәнгән фәндәр) индерелә башлай.