Викидәреслек

Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
1392 юл:
==ХАЛЫҠ МӘҒАРИФЫ ҮҪЕШЕ==
<!— — >
Тәрбиә тигән төшөнсә кешелек донъяһы менән бергә бар булған. КәрҺәр быуын үҙен алмаштыраһы быуын хаҡында хәстәрлек күргән: кешелек донъяһы алға барһын, киләсәк быуын аҡыллыраҡ, зиһенлерәк, белемлерәк, һәр яҡлап камилыраҡ, сәләмәтерәк үҫһен, тәрбиәләнһен өсөн тырышҡан, бар көсөн һалған. Шулай булмаһа, беҙҙең быуын бөгөнгө көндә Йыһанды өйрәнә башламаҫ, йәки компьютер аша ғына ҡитғаның төрлө төбәктәре менән хәбәрләшә алмаҫ ине. Заманға ҡарап, тәрбиә алымдары ла үҙгәрә бара.

Әммә һәр халыҡтың үҙенә генә хас тәрбиә алымдары булған һәм ул, замандар үҙгәреүенә ҡарамай, төп нигеҙ булып килә. Бына шуның өсөн дә һуңғы йылдарҙа башҡорт халҡының тәрбиә ҡанундарын өйрәнеүсе ғалимдарыбыҙ ҙа арта бара.

Был — заман талабы. Был йүнәлештә эшләйһе эшебеҙ хәтһеҙ. Халҡыбыҙҙың тәрбиә ҡанундары ижадыбыҙҙа, йолаларыбыҙҙа, ғөрөф-ғәҙәтебеҙҙә, уйындарҙа, балалар уйындарында һаҡланған. Беҙ был хаҡта байтаҡ белдек.

Халыҡ, үҙ фекерен үҙгәрттер- мәйүҙгәрттермәй генә, һәр ҡиммәтле аманатын ҡәҙерләп киләһе быуынға еткерер өсөн, бик күп эпостарын шиғри ҡалыпҡа һалып ижад иткән. Куңғы

Һуңғы йылдарҙа ҡобайырҙарыбыҙға, бигерәк тә «Урал батыр» эпосына, иғтибарҙың артыуы — ҡыуаныслы хәл. Мәғрифәтселәребеҙ халыҡтың тәрбиәүи ҡанундары менән элек-электән ҡыҙыҡһына килгәндәр. Әммә халыҡтың тәрбиә мәктәбе әлегәсә ныҡлап өйрәнелмәгән. Әйтәйек, Башҡортостанда белем биреү мәктәптәренең тәү башлап асылыуын ислам диненең инеүе һәм мәсеттәр эргәһендә тәрбиә һәм белем биреү учреждениеларының барлыҡҡа килеүе менән бәйләйҙәр. Әммә халыҡ мәктәптәр булмаған осорҙа ла киләһе быуынды тәрбиәләү, уға үҙ белгәндәрҙе өйрәтеү, ғилемле, уҡымышлы абыз-
 
Әйтәйек, Башҡортостанда белем биреү мәктәптәренең тәү башлап асылыуын ислам диненең инеүе һәм мәсеттәр эргәһендә тәрбиә һәм белем биреү учреждениеларының барлыҡҡа килеүе менән бәйләйҙәр. Әммә халыҡ мәктәптәр булмаған осорҙа ла киләһе быуынды тәрбиәләү, уға үҙ белгәндәрҙе өйрәтеү, ғилемле, уҡымышлы абыздарҙан белем алыу тураһында хәстәрлек күргән.
 
дарҙан белем алыу тураһында хәстәрлек күргән. Башҡорт халҡының тарихы ислам дине ингәс кенә башланмаған. Ә халыҡ милләт булып ойошҡан икән, уның тәрбиә ҡанундары ла барлыҡҡа килгән тигән һүҙ. Тик ниндәй булған халҡыбыҙҙың белем биреү усаҡтары? Был йәһәттән дә тикшерәһе, өйрәнәһе, халыҡҡа еткерәһе асыштар байтаҡ әле.▼
 
Мәсеттәр төҙөлөү менән бергә ғәрәп яҙмаһы, Ҡөрьән һәм шәриғәт нигеҙҙәрен өйрәтеү өсөн мәктәптәр ҙә асыла. Башҡорттар араһынан үҙ уҡымышлылары үҫә башлай. Алдынғы мәҙрәсәләр барлыҡҡа килә. Стәрлебаш, Ҡарғалы ауыл мәҙрәсәләре иң ҙур һәм тирә-яҡта дан алған мәҙрәсәләрҙән һанала.
 
1865 йылда Көньяҡ Уралда башҡорт һәм татар ауылдарында 600 мәктәп һәм мәҙрәсә асыла, ә уҡыусылар һаны 20 меңдән ашыу була. XVIII быуаттың 20-се йылдарында рус телле уҡыу йорттары, өйәҙ училищелары асыла башлай, китапханалар ойошторола, китаптар күсереп яҙыу эше йәйелдерелә.
 
XIX быуат баштарында ҡатнаш мәктәптәр: рус-башҡорт, рус-татар, рус-сыуаш мәктәптәре асыла һәм мәҙрәсәләрҙә донъяуи дисциплиналар (бөгөнгө беҙ өйрәнгән фәндәр) индерелә башлай.
 
Бөтөн мосолман ижтимағи-сәйәси тормошонда билдәле булған дин әһеле, яҙыусы, публицист, ғалим-мәғри- фәтсе Ризаитдин Фәхретдиновтың, мәғрифәтсе-шағир, ғалим, башҡорттарҙан беренсе булып илде өйрәнеүсе Мөхәммәтсәлим Өмөтбаевтың, врач-мәғрифәтсе, башҡорт филологы Мстислав (Мөхәммәтхан) Ҡулаевтың, Әлмөхәмәт Ҡыуатовтың һәм башҡа зыялыларҙың был йәһәттән байтаҡ хеҙмәттәре билдәле. Улар үҙ заманында мәғрифәтселек менән ихлас шөғөлләнгәндәр. Мәғрифәтселек идеяларын Әлмөхәмәт Ҡыуатов әүҙем күтәреп сыға. Ул үҙе 1827 йылда Ҡазан университетының философия факультетының тел бүлексәһен тамамлай. Донъяуи милли мәктәптәр асырға булышлыҡ итә. Ырымбур генерал- губернатор канцелярияһында тәржемәсе булып эшләй. 1867 йылда генерал-губернатор Н. А. Крыжановскийға «Башҡорт халҡының фәҡирлеккә төшөү сәбәптәре» тигән яҙма тапшыра. Төп сәбәптәрҙең береһен ул наҙанлыҡта күрә һәм донъяуи фәндәр уҡытылған мәктәптәрҙе арттырыу тураһында ла фекерен әйтә.▼
 
Мәғрифәтселек идеяларын Әлмөхәмәт Ҡыуатов әүҙем күтәреп сыға. Ул үҙе 1827 йылда Ҡазан университетының философия факультетының тел бүлексәһен тамамлай. Донъяуи милли мәктәптәр асырға булышлыҡ итә. Ырымбур генерал- губернатор канцелярияһында тәржемәсе булып эшләй.
 
1867 йылда генерал-губернатор Н. А. Крыжановскийға «Башҡорт халҡының фәҡирлеккә төшөү сәбәптәре» тигән яҙма тапшыра. Төп сәбәптәрҙең береһен ул наҙанлыҡта күрә һәм донъяуи фәндәр уҡытылған мәктәптәрҙе арттырыу тураһында ла фекерен әйтә.
 
1917 йылда инде мәғариф системаһында бик ҙур үҙгәрештәр башлана. Мәктәп менән сиркәү айырыла. 1921 йылда грамотаһыҙлыҡты бөтөрөү, мәжбүри уҡытыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Ликбез (ликвидация безграмотности) пункттары асыла, ауылдарға уҡытыусылар ебәрелә. Был бик оҙайлы эш була.
 
Ошо осорҙа йәҙитселек тәғлимәттәре тарала башлай. Йәҙитселәр дини фанатиктарҙы тәнҡитләйҙәр. Фән менән мәҙәниәтте үҫтереү өсөн көрәшәләр, гәзиттәрҙе туған телдә сығарыу, мәҙәни-ағартыу учреждениелары асыу мәсьәләһен күтәрәләр.
 
1890 йылдарҙа Хөсәйениә, Ғосманиә, Рәсүлиә мәҙрәсәләрендә донъяуи фәндәр уҡытыла һәм профессиональ уҡытыусылар әҙерләү эше башлана. 1920 йылдарҙа ғәрәп графикаһынан латинға (яңы әлиф) күсеү башлана.
 
1939 йылда инде БАССР Юғары Советы Президиумы Указы менән кириллицаға күсеү башлана. Күсеү осоро бер юлы ғына, береһен юҡ итеп, икенсеһен таратыу юлы менән бармай. Гәзиттәр ике графика нигеҙендә баҫыла. Мәктәптәрҙә лә шулай уҡ уҡытыу ике графика нигеҙендә алып барыла. (Кириллица графикаһы нигеҙендә белем алыусы башҡорттар ғәрәп һәм латин графикаһы менән яҙылған ҡомартҡыларҙан, тарихыбыҙҙан айырыла.)
 
1930 йылдарҙа уҡытыусылар әҙерләү өсөн педтехникумдар асыла башлай. 1920 йылда төҙөлгән Халыҡ мәғарифы практик институты 1929 йылда К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институтына үҙгәртелә (бөгөн ул Башҡорт дәүләт университеты).
 
1933 йылда Башҡортостан мәғариф хеҙмәткәрҙәренең квалификацияһын күтәреү институты ойошторола.
===Һығымта яһайыҡ===▼
*Башҡорттар уҙ йәшәйештәрендә мөһим булған бар нәмәне лә тиерлек уҙ ҡулдары менән эшләгән. Киндер ебенән, кәзә дебетенән, һарыҡ йөнөнән, тиренән кейем- һалым етештереүҙән башлап, яу өсөн ҡоралды ла, дарыны ла үҙҙәре эшләгән. Үҙенсәлеген белмәгән үләне булмаған, ризыҡ менән дауаланыу бик юғары кимәлдә торған. Металл эшкәртә алғандар, булат ҡойғандар. Бынамын тигән уңмаҫ буяу ҡайнатҡандар. Музыка▼
 
*Үҙенсәлеген белмәгән үләне булмаған, ризыҡ менән дауаланыу бик юғары кимәлдә торған. Металл эшкәртә алғандар, булат ҡойғандар.
 
*Бынамын тигән уңмаҫ буяу ҡайнатҡандар.
 
*Музыка ҡоралдары яһағандар.
*Уҡымышлы кешеләр ҙә байтаҡ булған.
*Халыҡ ижадын йыйыу менән шөғөлләнгәндәр.
*Тарих өйрәнгәндәр, шәжәрә алып барғандар.
 
ҡоралдары яһағандар. Уҡымышлы кешеләр ҙә байтаҡ булған. Халыҡ ижадын йыйыу менән шөғөлләнгәндәр. Тарих өйрәнгәндәр, шәжәрә алып барғандар. XVIII быуатта башҡорт Исмәғил Тасимов Санкт-Петербургта Тау академияһына нигеҙ һала, аталы-уллы Уразмәтовтар нефтте фәнни нигеҙҙә өйрәнеү тураһында мәсьәлә күтәреп сығалар. Данлыҡлы дворян Ҡыуатовтар башҡорт егеттәрен уҡытыу хәстәрлеген үҙ өҫтәренә алалар.▼
 
▲дарҙан белем алыу тураһында хәстәрлек күргән. Башҡорт халҡының тарихы ислам дине ингәс кенә башланмаған. Ә халыҡ милләт булып ойошҡан икән, уның тәрбиә ҡанундары ла барлыҡҡа килгән тигән һүҙ. Тик ниндәй булған халҡыбыҙҙың белем биреү усаҡтары? Был йәһәттән дә тикшерәһе, өйрәнәһе, халыҡҡа еткерәһе асыштар байтаҡ әле.
Мәсеттәр төҙөлөү менән бергә ғәрәп яҙмаһы, Ҡөрьән һәм шәриғәт нигеҙҙәрен өйрәтеү өсөн мәктәптәр ҙә асыла. Башҡорттар араһынан үҙ уҡымышлылары үҫә башлай. Алдынғы мәҙрәсәләр барлыҡҡа килә. Стәрлебаш, Ҡарғалы ауыл мәҙрәсәләре иң ҙур һәм тирә-яҡта дан алған мәҙрәсәләрҙән һанала. 1865 йылда Көньяҡ Уралда башҡорт һәм татар ауылдарында 600 мәктәп һәм мәҙрәсә асыла, ә уҡыусылар һаны 20 меңдән ашыу була. XVIII быуаттың 20-се йылдарында рус телле уҡыу йорттары, өйәҙ училищелары асыла башлай, китапханалар ойошторола, китаптар күсереп яҙыу эше йәйелдерелә. XIX быуат баштарында ҡатнаш мәктәптәр: рус-башҡорт, рус-татар, рус-сыуаш мәктәптәре асыла һәм мәҙрәсәләрҙә донъяуи дисциплиналар (бөгөнгө беҙ өйрәнгән фәндәр) индерелә башлай.
▲Бөтөн мосолман ижтимағи-сәйәси тормошонда билдәле булған дин әһеле, яҙыусы, публицист, ғалим-мәғри- фәтсе Ризаитдин Фәхретдиновтың, мәғрифәтсе-шағир, ғалим, башҡорттарҙан беренсе булып илде өйрәнеүсе Мөхәммәтсәлим Өмөтбаевтың, врач-мәғрифәтсе, башҡорт филологы Мстислав (Мөхәммәтхан) Ҡулаевтың, Әлмөхәмәт Ҡыуатовтың һәм башҡа зыялыларҙың был йәһәттән байтаҡ хеҙмәттәре билдәле. Улар үҙ заманында мәғрифәтселек менән ихлас шөғөлләнгәндәр. Мәғрифәтселек идеяларын Әлмөхәмәт Ҡыуатов әүҙем күтәреп сыға. Ул үҙе 1827 йылда Ҡазан университетының философия факультетының тел бүлексәһен тамамлай. Донъяуи милли мәктәптәр асырға булышлыҡ итә. Ырымбур генерал- губернатор канцелярияһында тәржемәсе булып эшләй. 1867 йылда генерал-губернатор Н. А. Крыжановскийға «Башҡорт халҡының фәҡирлеккә төшөү сәбәптәре» тигән яҙма тапшыра. Төп сәбәптәрҙең береһен ул наҙанлыҡта күрә һәм донъяуи фәндәр уҡытылған мәктәптәрҙе арттырыу тураһында ла фекерен әйтә.
101
Мәғариф
1917 йылда инде мәғариф системаһында бик ҙур үҙгәрештәр башлана. Мәктәп менән сиркәү айырыла. 1921 йылда грамотаһыҙлыҡты бөтөрөү, мәжбүри уҡытыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Ликбез (ликвидация безграмотности) пункттары асыла, ауылдарға уҡытыусылар ебәрелә. Был бик оҙайлы эш була. Ошо осорҙа йәҙитселек тәғлимәттәре тарала башлай. Йәҙитселәр дини фанатиктарҙы тәнҡитләйҙәр. Фән менән мәҙәниәтте үҫтереү өсөн көрәшәләр, гәзиттәрҙе туған телдә сығарыу, мәҙәни-ағар- тыу учреждениелары асыу мәсьәләһен күтәрәләр. 1890 йылдарҙа Хөсәйениә, Ғосманиә, Рәсүлиә мәҙрәсәләрендә донъяуи фәндәр уҡытыла һәм профессиональ уҡытыусылар әҙерләү эше башлана. 1920 йылдарҙа ғәрәп графикаһынан латинға (яңы әлиф) күсеү башлана. 1939 йылда инде БАССР Юғары Советы Президиумы Указы менән кириллицаға күсеү башлана. Күсеү осоро бер юлы ғына, береһен юҡ итеп, икенсеһен таратыу юлы менән бармай. Гәзиттәр ике графика нигеҙендә баҫыла. Мәктәптәрҙә лә шулай уҡ уҡытыу ике графика нигеҙендә алып барыла. (Кириллица графикаһы нигеҙендә белем алыусы башҡорттар ғәрәп һәм латин графикаһы менән яҙылған ҡомартҡыларҙан, тарихыбыҙҙан айырыла.) 1930 йылдарҙа уҡытыусылар әҙерләү өсөн педтехникумдар асыла башлай. 1920 йылда төҙөлгән Халыҡ мәғарифы практик институты 1929 йылда К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институтына үҙгәртелә (бөгөн ул Башҡорт дәүләт университеты). 1933 йылда Башҡортостан мәғариф хеҙмәткәрҙәренең квалификацияһын күтәреү институты ойошторола.
▲Һығымта яһайыҡ
▲Башҡорттар уҙ йәшәйештәрендә мөһим булған бар нәмәне лә тиерлек уҙ ҡулдары менән эшләгән. Киндер ебенән, кәзә дебетенән, һарыҡ йөнөнән, тиренән кейем- һалым етештереүҙән башлап, яу өсөн ҡоралды ла, дарыны ла үҙҙәре эшләгән. Үҙенсәлеген белмәгән үләне булмаған, ризыҡ менән дауаланыу бик юғары кимәлдә торған. Металл эшкәртә алғандар, булат ҡойғандар. Бынамын тигән уңмаҫ буяу ҡайнатҡандар. Музыка
102
Халыҡ мәғарифы үҫеше
▲ҡоралдары яһағандар. Уҡымышлы кешеләр ҙә байтаҡ булған. Халыҡ ижадын йыйыу менән шөғөлләнгәндәр. Тарих өйрәнгәндәр, шәжәрә алып барғандар. XVIII быуатта башҡорт Исмәғил Тасимов Санкт-Петербургта Тау академияһына нигеҙ һала, аталы-уллы Уразмәтовтар нефтте фәнни нигеҙҙә өйрәнеү тураһында мәсьәлә күтәреп сығалар. Данлыҡлы дворян Ҡыуатовтар башҡорт егеттәрен уҡытыу хәстәрлеген үҙ өҫтәренә алалар.
Ҡыҫҡаһы, башҡорт халҡының ғилемгә, белем алыуға, төрлө фәндәрҙе өйрәнеүгә ынтылышы элек-электән көслө булған.
==БАШҠОРТОСТАН ФӘНДӘР АКАДЕМИЯНЫ==

==Башҡортостан ғалимдары==
Башҡортостанда 1930 йылдарҙа фән эре аҙымдар менән алға китә.

Башҡортостан комплекслы ғилми-тикшеренеү институты асыла, ә 1931—1932 йылдарҙа бер нисә ғилми үҙәк: Башҡортостан ауыл хужалығын үҙгәртеп ҡороу ғилми-тикшеренеү институты, Тупраҡ-ботаник институт, Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты, Марксистик-ленинсы педагогика институты, Промышленность ғилми-тикшеренеү институттары барлыҡҡа килә.
 
1951 йылда СССР Фәндәр Академияһының Башҡортостан филиалы булдырыла. Ул Тау-геология институтын, Биология институтын, Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтын, Органик химия һәм экономик тикшеренеүҙәр институттарын берләштерә. Башҡортостан ғалимдары ер аҫты байлыҡтары тикшереү, тупраҡ өйрәнеү, нефть, газ һәм руда ятҡылыҡтарын тикшереү, юғары уңдырышлы иген культуралары булдырыу, үҫемлек биологияһын өйрәнеү һәм шулай уҡ гуманитар фәндәр өлкәһендәге эҙләнеүҙәре, тикшеренеүҙәре менән байтаҡ алға киттеләр. Башҡорт халҡы фәндең төрлө тармаҡтары буйынса бик күп һәләтле ғалимдар үҫтерҙе. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаларын һанап үтәйек.▼
1951 йылда СССР Фәндәр Академияһының Башҡортостан филиалы булдырыла. Ул Тау-геология институтын, Биология институтын, Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтын, Органик химия һәм экономик тикшеренеүҙәр институттарын берләштерә.
 
▲1951 йылда СССР Фәндәр Академияһының Башҡортостан филиалы булдырыла. Ул Тау-геология институтын, Биология институтын, Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтын, Органик химия һәм экономик тикшеренеүҙәр институттарын берләштерә. Башҡортостан ғалимдары ер аҫты байлыҡтары тикшереү, тупраҡ өйрәнеү, нефть, газ һәм руда ятҡылыҡтарын тикшереү, юғары уңдырышлы иген культуралары булдырыу, үҫемлек биологияһын өйрәнеү һәм шулай уҡ гуманитар фәндәр өлкәһендәге эҙләнеүҙәре, тикшеренеүҙәре менән байтаҡ алға киттеләр. Башҡорт халҡы фәндең төрлө тармаҡтары буйынса бик күп һәләтле ғалимдар үҫтерҙе. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаларын һанап үтәйек.
<!— — >
Башҡорт халҡы фәндең төрлө тармаҡтары буйынса бик күп һәләтле ғалимдар үҫтерҙе. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаларын һанап үтәйек.
Түбәндәге таблицаны ҡарағыҙ.
Исем-шәрифе
«https://ba.wikibooks.org/wiki/Тормош_һабаҡтары._9_класс» битенән алынған