Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
1516 юл:
<!— — >
===Башҡортостан һәм башҡорттарҙы өйрәнеүсе Рәсәй һәм сит ил һәм рус ғалимдары, яҙыусылары, илселәре===
*'''Алтон Стюарт Донелли.''' Уның «Завоевание Башкирии Россией в 1552—1740 гг.» исемле китабы 1968 йылда АҠШ-та нәшер ителә.
 
*П. И. Рычков, П. С. Даллас, И. И. Лепехин, С. Т. Аксаков, Р. Г. Игнатьев, С. И. Руденко, И. Н. Георги, И. П. Фальк, Н. П. Рычков, В. И. Даль, В. И. Филоненко, С. Р. Минцлов, И. М. Гвоздикова, С. Шитова, Е. В. Кучеров һәм башҡа бик күптәр башҡорт иле һәм башҡорт халҡы менән ҡыҙыҡһынып, төрлөһө төрлө әлкәләөлкәлә тикшеренеүҙәр алып барған, үтә лә ҡиммәтле мәғлүмәттәр ҡалдырған. Уларға беҙ рәхмәтле булырға тейешбеҙ. Юғиһә, үҙ тарихыбыҙҙы ла ныҡлап белмәҫ көйө һәм «башҡорттоң яҙмаһы ла, ғилеме лә булмаған» тигән фекергә ышанып, үҙебеҙҙе үҙебеҙ кәмһетеп йәшәр инек. Сит ил архивтарында һәм китапханаларында бик күп мәғлүмәттәр һаҡланыуы билдәле. Бер нисә сит тел белгән йәш тарихсы ғалим Салауат Ғәлләмов шул материалдарҙы өйрәнеү мөмкинлеге табып, байтаҡ ҡына фәнни хеҙмәт баҫып сығарҙы. Беҙҙең арағыҙҙан телдәр өйрәнеүгә маһир ғалимдарыбыҙ үҫеп сығып, үҙ халҡыбыҙ хаҡында өҫтәмә мәғлүмәттәр табып, бөгөнгө ғилеме- беҙҙе, мәҙәниәтебеҙҙе донъя кимәленә алып сығырлыҡ асыштар яһаһа, халҡыбыҙҙың ҙур мәҙәниәтле, ғилемле, һәнәрле булыуын иҫбат итеп, мәртәбәһен арттырыр ине.
Башҡорт ғалимдарының бөтөнөһө лә тиерлек ғилми хеҙмәттәренән тыш фәнни-популяр әҫәрҙәр яҙыуға маһир- ҙар. Уларҙың хеҙмәттәре айырым китап булып та нәшер
 
107
*Сит ил архивтарында һәм китапханаларында бик күп мәғлүмәттәр һаҡланыуы билдәле. Бер нисә сит тел белгән йәш тарихсы ғалим Салауат Ғәлләмов шул материалдарҙы өйрәнеү мөмкинлеге табып, байтаҡ ҡына фәнни хеҙмәт баҫып сығарҙы.
Башҡорттармы өйрэнеусе сит ил ғалимдары
 
ителде, гәзит-журналдарҙа ла баҫыла. Ҡадир Тимерғазин, Миңнеәхмәт Моталов, Диҡҡәт Бураҡаев — геология, Вәрис Ғүмәров, Марат Аҙнабаев, Марат Мырҙанов, Ибраһим Рәхмәтуллин, Вәсилә Ваһапова, Мәхмүзә Ғәйнуллина — медицина, Мазһар Иҫәнбаев — иҡтисад, Әнүәр Әсфәндиәров, Марат Ҡолшәрипов, Рим Йәнгужин, Ирек Аҡманов, Роза Буканова, Диас Йәнтурин — тарих, Нәжип Вәлитов — химия, Дамир Вәлиев, Зөһрә Рәхмәтуллина — философия, Наил Бикбулатов — этнография, Зиннур Ураҡсин — лингвистика, Рәшит Шәкүр — топонимика, Әхмәт Сөләймәнов, Салауат Галин — фольклористика, Нияз Мәжитов, Әлфиә Солтанова, Ринат Йосопов — археология, Барый Кәлимуллин — архитектура, Өлфәт Ҡобағошов — скульптура, Вадим Сафин, Гөлшат Үҙбәкова — психология, Рим Вәлиәхмәтов — социология, Лидия Нагаева, Әлмира Йәнбухтина һәм башҡаларҙың сәнғәт тураһында яҙылған популяр хеҙмәттәре халыҡтың төрлө әлкәлә мәғлүмәтен күтәреүҙә, мәғрифәтселек эшендә ныҡ ярҙам итә.
Беҙҙең арағыҙҙан телдәр өйрәнеүгә маһир ғалимдарыбыҙ үҫеп сығып, үҙ халҡыбыҙ хаҡында өҫтәмә мәғлүмәттәр табып, бөгөнгө ғилеме- беҙҙе, мәҙәниәтебеҙҙе донъя кимәленә алып сығырлыҡ асыштар яһаһа, халҡыбыҙҙың ҙур мәҙәниәтле, ғилемле, һәнәрле булыуын иҫбат итеп, мәртәбәһен арттырыр ине.
ЭШ.
 
1. Һанап үтелгән ғалимдарҙың береһенең, һайлап алып, фәнни-популяр әҫәрен өйрәнегеҙ. Әҙәби әҫәр менән фәнни- популяр әҫәрҙең һәм фәнни-популяр әҫәр менән фәнни әҫәрҙең айырмаһын әйтегеҙ.
Башҡорт ғалимдарының бөтөнөһө лә тиерлек ғилми хеҙмәттәренән тыш фәнни-популяр әҫәрҙәр яҙыуға маһир- ҙармаһирҙар. Уларҙың хеҙмәттәре айырым китап булып та нәшер ителде, гәзит-журналдарҙа ла баҫыла.
2. Фәнни-популяр мәҡәләләр яҙыуҙың ниндәй әһәмиәте бар?
 
УҠЫУ ЙОРТТАРЫ
ителде, гәзит-журналдарҙа ла баҫыла. *Ҡадир Тимерғазин, Миңнеәхмәт Моталов, Диҡҡәт Бураҡаев — геология, Вәрис Ғүмәров, Марат Аҙнабаев, Марат Мырҙанов, Ибраһим Рәхмәтуллин, Вәсилә Ваһапова, Мәхмүзә Ғәйнуллина — медицина, Мазһар Иҫәнбаев — иҡтисад, Әнүәр Әсфәндиәров, Марат Ҡолшәрипов, Рим Йәнгужин, Ирек Аҡманов, Роза Буканова, Диас Йәнтурин — тарих, Нәжип Вәлитов — химия, Дамир Вәлиев, Зөһрә Рәхмәтуллина — философия, Наил Бикбулатов — этнография, Зиннур Ураҡсин — лингвистика, Рәшит Шәкүр — топонимика, Әхмәт Сөләймәнов, Салауат Галин — фольклористика, Нияз Мәжитов, Әлфиә Солтанова, Ринат Йосопов — археология, Барый Кәлимуллин — архитектура, Өлфәт Ҡобағошов — скульптура, Вадим Сафин, Гөлшат Үҙбәкова — психология, Рим Вәлиәхмәтов — социология, Лидия Нагаева, Әлмира Йәнбухтина һәм башҡаларҙың сәнғәт тураһында яҙылған популяр хеҙмәттәре халыҡтың төрлө әлкәлә мәғлүмәтен күтәреүҙә, мәғрифәтселек эшендә ныҡ ярҙам итә.
Башҡорт дәүләт медицина университеты. Өфөлә был уҡыу йорто 1932 йылда эшләй башлай. 1995 йылға тиклем институт, шунан университет итеп үҙгәртелә. Юғары уҡыу йортонда 5 факультет бар: педиатрия, юғары белемле шәфҡәт туташтары әҙерләү, дауалау, стоматология, фармацевтика.
===ЭШ===
Башҡорт дәүләт педагогия университеты. 1967 йылда асыла. Филология, физика-математика, сит ил телдәре, тарих, тәбиғәт-география, художество-графика, педагогика һәм мәктәпкәсә йәштәге балалар психологияһы, физкультура, башҡорт филологияһы факультеттары эшләй. Университет составына Сибайҙағы филиал, социология лаборатор иҫәпләү үҙәге, агробиостанция инә.
1. #Һанап үтелгән ғалимдарҙың береһенең, һайлап алып, фәнни-популяр әҫәрен өйрәнегеҙ. Әҙәби әҫәр менән фәнни- популяр әҫәрҙең һәм фәнни-популяр әҫәр менән фәнни әҫәрҙең айырмаһын әйтегеҙ.
Башҡорт дәүләт университеты. 1929 йылда Өфөлә К. А. Тимирязев исемендә Башҡорт дәүләт педагогия институты асыла. 1957 йылда ошо институт ерлегендә Октябрҙең 40 йыллығы исемендәге Башҡорт дәүләт университеты ойошторола һәм Башҡортостан Республикаһының фән һәм мәҙәниәт үҙәктәренең береһенә әйләнә. Университетта 12 факультет бар: математика, физика, химия, биология, география, иҡтисад, тарих, юридик, дөйөм техник, филология, башҡорт филологияһы һәм журналистика, роман-герман филологияһы.
2. #Фәнни-популяр мәҡәләләр яҙыуҙың ниндәй әһәмиәте бар?
Башҡортостан дәүләт аграр университеты. 1930 йылда институт булараҡ асыла. 7 факультет эшләй: иҡтисад, урман хужалығы, тәбиғәтте төҙөкләндереү, ауыл хужалығын механизациялау, агорономия, зооинженерия, ветеринария. Уҡыу-тәжрибә хужалығы, урман хужалығы, тәжрибә баҫыуы, уҡыу-өйрәнеү умарталығы һәм машиналар паркы бар. Белгестәр 10 йүнәлештә әҙерләнә. Агрономия, зоотехния, ветеринария, ауыл хужалығын механизациялау, бухгалтер иҫәп-хисабы һәм аудит, иҡтисад һәм
==УҠЫУ ЙОРТТАРЫ==
109
*'''Башҡорт дәүләт медицина университеты.''' Өфөлә был уҡыу йорто 1932 йылда эшләй башлай. 1995 йылға тиклем институт, шунан университет итеп үҙгәртелә. Юғары уҡыу йортонда 5 факультет бар: педиатрия, юғары белемле шәфҡәт туташтары әҙерләү, дауалау, стоматология, фармацевтика.
Утсыу йорттары
 
аграр производствоға идара итеү, территория тәбиғәтен һаҡлау һәм төҙөкләндереү, урман һәм урман паркы хужалығы, ауыл хужалығын электрлаштырыу һәм автоматлаштырыу, мелиорация, рекультивация һәм ерҙе һаҡлау.
*'''Башҡорт дәүләт педагогия университеты'''. 1967 йылда асыла. Филология, физика-математика, сит ил телдәре, тарих, тәбиғәт-география, художество-графика, педагогика һәм мәктәпкәсә йәштәге балалар психологияһы, физкультура, башҡорт филологияһы факультеттары эшләй. Университет составына Сибайҙағы филиал, социология лаборатор иҫәпләү үҙәге, агробиостанция инә.
Өфө дәүләт авиация техник университеты. Был юғары уҡыу йорто Рыбинскиҙа авиация институты була һәм, Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, 1941 йылда Өфөгә күсерелә. 1942 йылдан Серго Орджоникидзе исемендәге Өфө авиация институты тип йөрөтөлә. Көндөҙгө бүлектә 7 факультет эшләй. Авиация двигателдәре, авиация технологияһы, авиация приборҙары эшләү системалары, иҡтисад, информатика һәм робот техникаһы, гуманитар белем биреү, дөйөм ғилем кафедраһы факультеттары, ә Өфө моторҙар эшләү производство берекмәһе, Күмертау авиация производство предприятиеһы, Ишембай транспорт машиналары эшләү заводы эргәһендәге киске бүлексәләрҙә 3 факультет эшләй.
 
*'''Башҡорт дәүләт университеты.''' 1929 йылда Өфөлә К. А. Тимирязев исемендә Башҡорт дәүләт педагогия институты асыла. 1957 йылда ошо институт ерлегендә Октябрҙең 40 йыллығы исемендәге Башҡорт дәүләт университеты ойошторола һәм Башҡортостан Республикаһының фән һәм мәҙәниәт үҙәктәренең береһенә әйләнә. Университетта 12 факультет бар: математика, физика, химия, биология, география, иҡтисад, тарих, юридик, дөйөм техник, филология, башҡорт филологияһы һәм журналистика, роман-герман филологияһы.
 
*'''Башҡортостан дәүләт аграр университеты'''. 1930 йылда институт булараҡ асыла. 7 факультет эшләй: иҡтисад, урман хужалығы, тәбиғәтте төҙөкләндереү, ауыл хужалығын механизациялау, агорономия, зооинженерия, ветеринария. Уҡыу-тәжрибә хужалығы, урман хужалығы, тәжрибә баҫыуы, уҡыу-өйрәнеү умарталығы һәм машиналар паркы бар. Белгестәр 10 йүнәлештә әҙерләнә. Агрономия, зоотехния, ветеринария, ауыл хужалығын механизациялау, бухгалтер иҫәп-хисабы һәм аудит, иҡтисад һәм аграр производствоға идара итеү, территория тәбиғәтен һаҡлау һәм төҙөкләндереү, урман һәм урман паркы хужалығы, ауыл хужалығын электрлаштырыу һәм автоматлаштырыу, мелиорация, рекультивация һәм ерҙе һаҡлау.
 
*'''Өфө дәүләт авиация техник университеты.''' Был юғары уҡыу йорто Рыбинскиҙа авиация институты була һәм, Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, 1941 йылда Өфөгә күсерелә. 1942 йылдан Серго Орджоникидзе исемендәге Өфө авиация институты тип йөрөтөлә. Көндөҙгө бүлектә 7 факультет эшләй. Авиация двигателдәре, авиация технологияһы, авиация приборҙары эшләү системалары, иҡтисад, информатика һәм робот техникаһы, гуманитар белем биреү, дөйөм ғилем кафедраһы факультеттары, ә Өфө моторҙар эшләү производство берекмәһе, Күмертау авиация производство предприятиеһы, Ишембай транспорт машиналары эшләү заводы эргәһендәге киске бүлексәләрҙә 3 факультет эшләй.
 
Өфө дәүләт нефть техник университеты. 1941 йылда И. М. Губкин исемендәге Мәскәү нефть институты филиалы эвакуациялана. 1948 йылда ошо филиал базаһында айырым институт ойошторола. 1993 йылдан башлап Өфө дәүләт нефть техник университеты итеп үҙгәртелә. 6 факультеты бар: тау-нефть, технология, үткәргес торба транспорты, иҡтисад һәм производствоны автоматлаштырыу, геология-геофизика, төҙөлөш-архитектура. Салауат, Стәрлетамак, Октябрьский ҡалаларында 3 филиалы эшләй.
 
*'''Өфө дәүләт сәнғәт академияһы'''. 1968 йылда асыла. 2003 йылда академия исеме бирелә. Бөгөнгө көндә институтты ойоштороусы һәм тәүге ректоры композитор Заһир Исмәғилев исемен йөрөтә. 3 факультет эшләй. Музыка, театр һәм художество. Академия башҡарыусы музыканттар, композиторҙар, йырсылар, актерҙар, театр һәм кино режиссерҙары, педагогтар, методистар, ижади тикшеренеү эшмәкәрлеге менән шөғөлләнеүсе белгестәр, рәссамдар, дизайнерҙар, сәхнә биҙәү рәссамдары әҙерләй.
Өфө технология сервис институты. 1971 йылда Мәскәү технология институтының Өфө филиалы асыла. 1994 йылдан башлап ул Өфө технология сервис институтына әйләнә. 7 факультеты бар. Механик-технология, кейем технологияһы һәм дизайны, финанс, химик-технология,
 
110
*'''Өфө технология сервис институты.''' 1971 йылда Мәскәү технология институтының Өфө филиалы асыла. 1994 йылдан башлап ул Өфө технология сервис институтына әйләнә. 7 факультеты бар. Механик-технология, кейем технологияһы һәм дизайны, финанс, химик-технология, хеҙмәт күрһәтеү сфераһы иҡтисады, киске һәм ситтән тороп уҡыу, белгестәрҙе әҙерләү буйынса махсус факультет бар.
Утсыу йорттары
 
хеҙмәт күрһәтеү сфераһы иҡтисады, киске һәм ситтән тороп уҡыу, белгестәрҙе әҙерләү буйынса махсус факультет бар.
*'''Өфө юридик институты'''. Был институт Рәсәй Федерацияһының Эске эштәр министрлығына ҡарай. 1971 йылда Өфө махсус урта мәктәбе асыла. 1992 йылда РФ МВД-һының Өфө юғары мәктәбе итеп үҙгәртелә, 1996 йылдан алып хәҙерге исем менән атала. Холоҡ төҙәтеү органдары системаһында эшләү, енәйәтселек менән көрәшеү өсөн белгестәр әҙерләй.
 
*'''Өфө сәнғәт училищеһы'''. Башҡортостан сәнгәтен үҫтереүҙә Өфө сәнғәт училищеһының роле бик ҙур. Сәнғәт йүнәлешендә юғары уҡыу йорто асылмаған саҡта уҡ, беҙҙең данлыҡлы рәссамдарыбыҙ, музыка әһелдәре, йырсыларыбыҙ, музыканттарыбыҙ, хатта композиторҙарыбыҙ ҙа ошо училищела белем алған.
1922 йылда Башҡорт музыка техникумы итеп асыла. 1926 йылда Башҡорт дәүләт сәнғәт техникумы итеп үҙгәртелә.
 
*'''1922 йылда Башҡорт музыка техникумы''' итеп асыла. 1926 йылда Башҡорт дәүләт сәнғәт техникумы итеп үҙгәртелә. 1960 йылдан башлап Өфө сәнғәт училищеһына әйләнә. Училищеның музыка һәм художество бүлексәләре бар. Белгеслек бүлеге 10: фортепиано, вокал, ҡыллы, тынлы, халыҡ музыка инструменттары, хор-дирижер, музыка теорияһы, башҡорт халыҡ инструменттары, эстрада музыка сәнғәте, художество. 600 урынлыҡ концерт залы бар. Училищены тамамлаусыларға балалар музыка мәктәбе уҡытыусыһы, хор, ансамбль, оркестр артисы, ижади коллектив етәксеһе, концертмейстер, рәссам, скульптор, дизайнер, декоратив-ғәмәли сәнғәт рәссамы, театр һәм кино рәссамы, рәссам-бутафор квалификациялары бирелә.
Хореография училищеһы. Был училище Өфөлә 1986 йылда асыла һәм аҙ ғына ваҡыт эсендә бик юғары уңыштарға өлгәшә. Классик һәм халыҡ бейеүҙәре бүлексәләрен тамамлаған йәштәр илебеҙҙең төрлө сәхнәләрендә сығыш яһайҙар. Уларҙы хатта сит илдәргә лә саҡыралар. Училищела республикабыҙҙың күренекле балет артистары Л. Ҡыуатова, Ф. Нафиҡова, Р. Абсатарова, В. Ғәлимова, Ш. Тереғолов, Ю. Ушанов, Л. Шапкиналар йәш һәләттәр әҙерләүгә үҙ оҫталыҡтарын, маһирлыҡтарын йәлләмәй, йөрәк йылыһы биреп эшләйҙәр.
 
111
*'''Хореография училищеһы.''' Был училище Өфөлә 1986 йылда асыла һәм аҙ ғына ваҡыт эсендә бик юғары уңыштарға өлгәшә. Классик һәм халыҡ бейеүҙәре бүлексәләрен тамамлаған йәштәр илебеҙҙең төрлө сәхнәләрендә сығыш яһайҙар. Уларҙы хатта сит илдәргә лә саҡыралар. Училищела республикабыҙҙың күренекле балет артистары Л. Ҡыуатова, Ф. Нафиҡова, Р. Абсатарова, В. Ғәлимова, Ш. Тереғолов, Ю. Ушанов, Л. Шапкиналар йәш һәләттәр әҙерләүгә үҙ оҫталыҡтарын, маһирлыҡтарын йәлләмәй, йөрәк йылыһы биреп эшләйҙәр.
Утсыу йорттары
 
Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты. 1954 йылда Стәрлетамаҡ уҡытыусылар институты нигеҙендә ойошторола. Филология, физика-математика, тарих, техноло- гия-иҡтисад, педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультеттары эшләй.
Бөрө*'''Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты.''' 19521954 йылда БөрөСтәрлетамаҡ уҡытыусылар институты (1939) нигеҙендә барлыҡҡа киләойошторола. Институтта 6 факультет эшләй:Филология, физика һәм -математика, рус теле һәм әҙәбиәтетарих, биология һәм химия, сит ил телдәре, мәктәпкәсә йәштәге балалар педагогикаһы һәм психологияһытехнология-иҡтисад, педагогика һәм башланғыс классбелем уҡытыубиреү методикаһы факультеттары эшләй.
 
Быларҙан тыш бик күп училище, техникумдар, Мәскәү юғары уҡыу йорттарының филиалдары, Өфөләге юғары уҡыу йорттарының башҡа ҡалаларҙағы филиалдары эшләй.
'''Бөрө дәүләт педагогия институты'''. 1952 йылда Бөрө уҡытыусылар институты (1939) нигеҙендә барлыҡҡа килә. Институтта 6 факультет эшләй: физика һәм математика, рус теле һәм әҙәбиәте, биология һәм химия, сит ил телдәре, мәктәпкәсә йәштәге балалар педагогикаһы һәм психологияһы, педагогика һәм башланғыс класс уҡытыу методикаһы.
 
*Быларҙан тыш бик күп училище, техникумдар, Мәскәү юғары уҡыу йорттарының филиалдары, Өфөләге юғары уҡыу йорттарының башҡа ҡалаларҙағы филиалдары эшләй.
<!— — >
М. Н. Арыҫланов (1910-2003)
В.Э. Меос (1940)