Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
1605 юл:
Халиҡ Займов (1914- 1977)
==БАШҠОРТОСТАН МАТБУҒАТЫ==
Өфөлә 1838 йылда тәүге рәсми аҙналыҡ баҫылып сыға. Ырымбур менән Өфө бер губерна булғанлыҡтан, гәзит «Оренбургские губернские ведомости» тип атала.

1865 йылда губерналар бүленгәс, ул гәзит «Уфимские губернские ведомости» тип исемләнә башлай. «Уфимский листок объявлений» тигән хосуси гәзит тә сығарыла.

1879 йылдан башлап «Уфимские епархиальные ведомости» тигән журнал нәшер ителә башлай ҙа 1917 йылда туҡтатыла. (1991 йылдан башлап ошо исемдә гәзит яңынан тер- геҙеләтергеҙелә.)

Октябрь революцияһынан һуң партия гәзиттәре өҫтәлә. 1920 йылдан башлап Крәҫтиән депутаттарының губерна Советы рус телендә «Крестьянский депутат», ә төрки телендә «Ауыл халҡы» тигән гәзит сығара.
 
Ошо йылдарҙа милли матбуғат тыуа. Өфөлә һәм Ырымбурҙа төрки телендә 10 гәзит һәм журнал сығарыла. Ырымбурҙа сатирик гәзиттәр, 1908 йылда «Шура», 1915—1917 йылдарҙа «Ҡармаҡ» һәм башҡа сатирик журналдар нәшер ителә. Троицк ҡалаһында Мифтахетдин Аҡмулла иҫтәлегенә «Аҡмулла» тип аталған һүрәтле юмористик журнал нәшер ителә башлай. Шәйехзада Бабич үҙенең тәүге шиғырын ошо журналда баҫтыра. Ырымбурҙа — «Ваҡыт» (1906—1908), Троицкиҙа — «Сибирия» (1912), Өфөлә — «Тормош» (1913—1918), Ырымбурҙа «Урал» гәзиттәре нәшер ителә һәм киң тарала, «Урал» гәзитенең тиражы хатта 4 меңгә етә, 1905— 1907 йылғы революция еңелгәндән һуң ябыла һәм фәҡәт 1917 йылдан һуң ғына Ырымбур ҡалаһында «Яңы ваҡыт» гәзите сыға башлай.
Ошо йылдарҙа милли матбуғат тыуа. Өфөлә һәм Ырымбурҙа төрки телендә 10 гәзит һәм журнал сығарыла. Ырымбурҙа сатирик гәзиттәр, 1908 йылда «Шура», 1915—1917 йылдарҙа «Ҡармаҡ» һәм башҡа сатирик журналдар нәшер ителә.
1917 йылда «Башҡорт иттифаҡи бюроһының мөх- бире» нәшер ителә һәм июль айында «Башҡорт» тип үҙгәртелә. Ырымбур һәм Силәбе ҡалаларында сығарылған был гәзит башҡорттарҙың тәүге баҫма органы була һәм берҙәмлек идеяһын пропагандалай. 1918 йылда Башҡортостандың ваҡытлы революцион Советы органы булған «Башҡортостан» гәзите сығарыла, Бәләбәйҙә — «Ярлы тауышы», Ырымбурҙа «Башҡорт тауышы» тигән һәм башҡа бик күп большевистик гәзиттәр ҙә, революцияны яҡлаусы һәм уға ҡаршы фекерҙә булғандары ла баҫыла. Ҡыҫҡаһы, 1917—1918 йылдарҙа 40-ҡа яҡын төрлө гәзит һәм журнал донъя күрә.
 
Троицк ҡалаһында Мифтахетдин Аҡмулла иҫтәлегенә «Аҡмулла» тип аталған һүрәтле юмористик журнал нәшер ителә башлай. Шәйехзада Бабич үҙенең тәүге шиғырын ошо журналда баҫтыра.
 
Ошо йылдарҙа милли матбуғат тыуа. Өфөлә һәм Ырымбурҙа төрки телендә 10 гәзит һәм журнал сығарыла. Ырымбурҙа сатирик гәзиттәр, 1908 йылда «Шура», 1915—1917 йылдарҙа «Ҡармаҡ» һәм башҡа сатирик журналдар нәшер ителә. Троицк ҡалаһында Мифтахетдин Аҡмулла иҫтәлегенә «Аҡмулла» тип аталған һүрәтле юмористик журнал нәшер ителә башлай. Шәйехзада Бабич үҙенең тәүге шиғырын ошо журналда баҫтыра. Ырымбурҙа — «Ваҡыт» (1906—1908), Троицкиҙа — «Сибирия» (1912), Өфөлә — «Тормош» (1913—1918), Ырымбурҙа «Урал» гәзиттәре нәшер ителә һәм киң тарала, «Урал» гәзитенең тиражы хатта 4 меңгә етә, 1905— 1907 йылғы революция еңелгәндән һуң ябыла һәм фәҡәт 1917 йылдан һуң ғына Ырымбур ҡалаһында «Яңы ваҡыт» гәзите сыға башлай.
 
1917 йылда «Башҡорт иттифаҡи бюроһының мөхбире» нәшер ителә һәм июль айында «Башҡорт» тип үҙгәртелә. Ырымбур һәм Силәбе ҡалаларында сығарылған был гәзит башҡорттарҙың тәүге баҫма органы була һәм берҙәмлек идеяһын пропагандалай.
 
1917 йылда «Башҡорт иттифаҡи бюроһының мөх- бире» нәшер ителә һәм июль айында «Башҡорт» тип үҙгәртелә. Ырымбур һәм Силәбе ҡалаларында сығарылған был гәзит башҡорттарҙың тәүге баҫма органы була һәм берҙәмлек идеяһын пропагандалай. 1918 йылда Башҡортостандың ваҡытлы революцион Советы органы булған «Башҡортостан» гәзите сығарыла, Бәләбәйҙә — «Ярлы тауышы», Ырымбурҙа «Башҡорт тауышы» тигән һәм башҡа бик күп большевистик гәзиттәр ҙә, революцияны яҡлаусы һәм уға ҡаршы фекерҙә булғандары ла баҫыла. Ҡыҫҡаһы, 1917—1918 йылдарҙа 40-ҡа яҡын төрлө гәзит һәм журнал донъя күрә.
 
1919 йылдан башлап Өфө һәм Бәләкәй Башҡортостандағы ваҡытлы матбуғат партия һәм хөкүмәт органдарына күсә. Өфөлә 1919 йылда «Красный стрелок», «Большевик», «Ҡыҙыл юл», һуңынан «Шәреҡ ярлылары», «Урал» гәзиттәре сыға.
 
Башҡорт хөкүмәте Совет яғына күскәндән һуң «Башҡортостан хәрби инҡилабы комитетының мөхбире», 1919 йылдан — Стәрлетамаҡ ҡалаһында «Башҡортостан хәбәрҙәре», «Ҡыҙыл батыр», «Ҡыҙыл һабансы», «Ҡыҙыл ҡурай», 1921 йылдан — «Мәғариф эштәре» журналы сыға башлай. Петроградта Башҡортостандың сәйәси бүлеге «Салауат» гәзитен нәшер итә (1919—1920), 1921 йылда тәүге тапҡыр ҡатын-ҡыҙҙар өсөн башҡорт телендә «Азат ҡатын», йәштәр өсөн «Йәш йөрәк» һәм «Ҡыҙыл Урал» (Темәстә) гәзиттәре баҫыла.
Оло Башҡортостан ойошторолғандан һуң, гәзиттәр берләштерелә. 1922 йылда «Башҡортостан» гәзите, «Бабич» журналы, 1923 йылда «Яңы юл» әҙәби-нәфис һәм ижтимағи-сәйәси журналы, йәштәр өсөн төрки телендә «Йәш юҡһыл», 1925 йылдан «Ьәнәк», «Кабан», республика тарихы, этнографияһы, географияһы буйынса материалдар баҫыусы «Башҡорт аймағы» гәзите (1929 йылға тиклем), йәштәр өсөн башҡорт телендә «Башҡортостан йәштәре» (1929—1941) гәзите сыға. 1929 йылда ҡатын- ҡыҙҙар өсөн журнал сығарыу аяҡҡа баҫтырыла («Яңы юлда» тип атала), балалар өсөн «Керпе», аҙаҡ «Пионер» һәм «Аманат» журналы сығарыла.
 
Петроградта Башҡортостандың сәйәси бүлеге «Салауат» гәзитен нәшер итә (1919—1920), 1921 йылда тәүге тапҡыр ҡатын-ҡыҙҙар өсөн башҡорт телендә «Азат ҡатын», йәштәр өсөн «Йәш йөрәк» һәм «Ҡыҙыл Урал» (Темәстә) гәзиттәре баҫыла.
 
Оло Башҡортостан ойошторолғандан һуң, гәзиттәр берләштерелә. 1922 йылда «Башҡортостан» гәзите, «Бабич» журналы, 1923 йылда «Яңы юл» әҙәби-нәфис һәм ижтимағи-сәйәси журналы, йәштәр өсөн төрки телендә «Йәш юҡһыл», 1925 йылдан «Ьәнәк», «Кабан», республика тарихы, этнографияһы, географияһы буйынса материалдар баҫыусы «Башҡорт аймағы» гәзите (1929 йылға тиклем), йәштәр өсөн башҡорт телендә «Башҡортостан йәштәре» (1929—1941) гәзите сыға. 1929 йылда ҡатын- ҡыҙҙар өсөн журнал сығарыу аяҡҡа баҫтырыла («Яңы юлда» тип атала), балалар өсөн «Керпе», аҙаҡ «Пионер» һәм «Аманат» журналы сығарыла.
 
1929 йылда ҡатын- ҡыҙҙар өсөн журнал сығарыу аяҡҡа баҫтырыла («Яңы юлда» тип атала), балалар өсөн «Керпе», аҙаҡ «Пионер» һәм «Аманат» журналы сығарыла.
 
1930 йылдарҙа райондар ойошторола башлағас, район гәзиттәре сығарыла башлай. Башҡорт телендә — 9, рус телендә — 8, татарса — 8, башҡа телдәрҙә — 2, ә инде 1933 йылдарҙа сыуаш, мари, удмурт телдәрендә лә гәзиттәр нәшер ителә башлай.
 
Бөгөнгө көндә 270-кә яҡын ваҡытлы матбуғат баҫмалары сығарыла.
 
===Башҡорт телендә нәшер ителгән журналдар һәм гәзиттәр===
*'''«Ағиҙел'''» журналының беренсе һаны 1923 йылдың мартында «Яңы юл» исеме менән сығарыла ла артабан бер нисә тапҡыр үҙгәртелә: 1927 йылдан — «Сәсән», 1930 — «Октябрь», 1949 — «Әҙәби Башҡортостан», 1961 йылдан «Ағиҙел» исемендә сыға.
 
*'''«Аманат'''» — мәктәп йәшендәге балалар һәм үҫмерҙәр өсөн башҡорт телендә ай һайын сыға торған нәфис-публи- цистик журнал. 1929 йылдың мартынан «Керпе» исеме менән сыға башлай. 1936 йылдан — «Пионер» һәм 1991 йылдан — «Аманат» тип атала. Ойоштороуҙы башлаусы һәм тәүге мөхәррире — шағир М. Хәй.
«Һәнәк» журналы. Айына ике тапҡыр баҫыла торған сатирик-юмористик журнал. 1925 йылдан алып нәшер ителә. 1937 йылда ябыла ла 1956 йылда яңынан сыға башлай.
 
«Башҡортостан уҡытыусыһы» журналы. Ай һайын сыға торған ғилми-педагогик һәм методик журнал. 1920 йылда — «Мәғариф эштәре» исеме менән баҫыла башлай ҙа 1924 йылда «Белем», 1931 йылдан — «Культура революцияһы», 1936 йылдан башлап «Башҡортостан уҡытыусыһы» булып сыға.
*'''«Һәнәк»''' журналы. Айына ике тапҡыр баҫыла торған сатирик-юмористик журнал. 1925 йылдан алып нәшер ителә. 1937 йылда ябыла ла 1956 йылда яңынан сыға башлай.
1968 йылдан башлап ҡатын-ҡыҙҙар өсөн «Башҡортостан ҡыҙы» әҙәби-нәфис журналы сығарыла башланы.
 
«Аҡбуҙат» — мәктәпкәсә һәм кесе йәштәге мәктәп балалары өсөн башҡорт телендә 1991 йылдан башлап сығарылған журнал.
*'''«Башҡортостан уҡытыусыһы»''' журналы. Ай һайын сыға торған ғилми-педагогик һәм методик журнал.
«Шоңҡар» — йәштәр өсөн беренсе ижтимағи-сәйәси журнал. 1993 йылдан алып ике айға бер тапҡыр сығарыла.
 
«Ватандаш» — ижтимағи-сәйәси, фәнни-популяр һәм нәфис айлыҡ журнал. 1996 йылдан башлап сыға.
«Башҡортостан уҡытыусыһы» журналы. Ай һайын сыға торған ғилми-педагогик һәм методик журнал. *1920 йылда — «Мәғариф эштәре» исеме менән баҫыла башлай ҙа 1924 йылда «Белем», 1931 йылдан — «Культура революцияһы», 1936 йылдан башлап «Башҡортостан уҡытыусыһы» булып сыға.
«Тамаша» — 1995 йылдан башлап нәшер ителә. Мәҙәниәт һәм сәнғәт журналы.
 
«Башҡортостан» гәзите. Көн һайын сыға торған ижтимағи-сәйәси гәзит. 1919 йылда Стәрлетамаҡ ҡалаһында «Башҡортостан хәбәрҙәре» булып сығып килгән гәзит 1922 йылдан башлап башҡорт һәм татар телдәрендә «Башҡортостан» исеме менән, 1924 йылдан башҡорт телендә генә, 1937 йылдан башлап — «Ҡыҙыл Башҡортостан», 1951 йылдан «Совет Башҡортостаны» һәм 1990 йылдан башлап тағы «Башҡортостан» исеме менән сыға.
*1968 йылдан башлап ҡатын-ҡыҙҙар өсөн «'''Башҡортостан ҡыҙы»''' әҙәби-нәфис журналы сығарыла башланы.
«Йәшлек» — аҙнаһына өс тапҡыр сыға. Йәштәр өсөн ижтимағи-сәйәси гәзит. 1923 йылдан «Йәш юҡһыл» (юҡһыл — иҙелгән, ярлы кеше тигән һүҙ), 1930 йылдан алып — «Йәш коммунар» исеме менән сыға. Бөйөк Ватан һуғышы һәм һуғыштан һуңғы йылдарҙа нәшер ителмәй. 1951 йылда рус һәм башҡорт телдәрендә «Ленинең» — «Ленинсе» исеме менән яңынан донъя күрә башлай. 1990 йылдан башлап «Йәшлек» исеме менән үҙ аллы баҫма булып сыға.
 
«Йәншишмә» — балалар һәм үҫмерҙәр өсөн сығарылған республика гәзите. 1930 йылдан башлап латин хәрефтәре менән «Йәш төҙөүсе» исеме менән сыға башлай ҙа Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында һәм һуғыштан һуң байтаҡ ваҡытҡа туҡтатыла. 1959 йылдан — «Башҡортостан пионеры», 1991 йылдан «Йәншишмә» тигән исем менән сыға.
*'''«Аҡбуҙат»''' — мәктәпкәсә һәм кесе йәштәге мәктәп балалары өсөн башҡорт телендә 1991 йылдан башлап сығарылған журнал.
«Киске Өфө», нигеҙҙә, баш ҡала халҡы өсөн тәғәйенләнгән, шулай уҡ республика халҡы тормошо ла сағылдырылған гәзит. 2002 йылда нәшер ителә башлай.
 
*'''«Шоңҡар»''' — йәштәр өсөн беренсе ижтимағи-сәйәси журнал. 1993 йылдан алып ике айға бер тапҡыр сығарыла.
 
*'''«Ватандаш'''» — ижтимағи-сәйәси, фәнни-популяр һәм нәфис айлыҡ журнал. 1996 йылдан башлап сыға.
 
*'''«Тамаша»''' — 1995 йылдан башлап нәшер ителә. Мәҙәниәт һәм сәнғәт журналы.
 
*'''«Башҡортостан» гәзите'''. Көн һайын сыға торған ижтимағи-сәйәси гәзит. 1919 йылда Стәрлетамаҡ ҡалаһында «Башҡортостан хәбәрҙәре» булып сығып килгән гәзит 1922 йылдан башлап башҡорт һәм татар телдәрендә «Башҡортостан» исеме менән, 1924 йылдан башҡорт телендә генә, 1937 йылдан башлап — «Ҡыҙыл Башҡортостан», 1951 йылдан «Совет Башҡортостаны» һәм 1990 йылдан башлап тағы «Башҡортостан» исеме менән сыға.
 
*'''«Йәшлек»''' — аҙнаһына өс тапҡыр сыға. Йәштәр өсөн ижтимағи-сәйәси гәзит. 1923 йылдан «Йәш юҡһыл» (юҡһыл — иҙелгән, ярлы кеше тигән һүҙ), 1930 йылдан алып — «Йәш коммунар» исеме менән сыға. Бөйөк Ватан һуғышы һәм һуғыштан һуңғы йылдарҙа нәшер ителмәй. 1951 йылда рус һәм башҡорт телдәрендә «Ленинең» — «Ленинсе» исеме менән яңынан донъя күрә башлай. 1990 йылдан башлап «Йәшлек» исеме менән үҙ аллы баҫма булып сыға.
 
*'''«Йәншишмә»''' — балалар һәм үҫмерҙәр өсөн сығарылған республика гәзите. 1930 йылдан башлап латин хәрефтәре менән «Йәш төҙөүсе» исеме менән сыға башлай ҙа Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында һәм һуғыштан һуң байтаҡ ваҡытҡа туҡтатыла. 1959 йылдан — «Башҡортостан пионеры», 1991 йылдан «Йәншишмә» тигән исем менән сыға.
*
«'''Киске Өфө»''', нигеҙҙә, баш ҡала халҡы өсөн тәғәйенләнгән, шулай уҡ республика халҡы тормошо ла сағылдырылған гәзит. 2002 йылда нәшер ителә башлай.
===ЭШ===
*Мөмкинлектән сығып, баш ҡала йәки район үҙәгенә редакция һәм типографияға экскурсияға барыу, журналистарҙың һәм полиграфистарҙың эше менән танышығыҙ. *Редакция хеҙмәткәрҙәре менән осрашыу үткәрегеҙ.
*Район гәзитенең тарихы менән ҡыҙыҡһынығыҙ.
 
==БАШҠОРТОСТАНДЫҢ БӨГӨНГӨ ЙӘШӘЙЕШЕ==
===Башҡортостандың сәйәси хәле===