Викидәреслек

Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
1703 юл:
==Башҡортостандың иҡтисади хәле==
Илдәге именлек — иҡтисадты, мәҙәниәтте артабан үҫтереү өсөн ныҡлы нигеҙ ул. Республикабыҙ бик күп илдәр менән сауҙа-иҡтисад килешеүҙәре төҙөй. Ҡалалар матурлана, йәмләнә. Ауыл йөҙө ныҡ үҙгәрә. Ауылдарға газ индереү, юлдар һалыу, әлбиттә, халыҡтың йәшәү рәүешенә һәм мәҙәни үҫешенә ныҡ йоғонто яһай.
 
Рәсәйҙә йәмғеһе 89 субъект иҫәпләнә. Башҡортостан — Рәсәйҙә иң ҙур төбәктәрҙең береһе. Шуның өсөн тотош ил кимәлендәге иҡтисад әлкәһендә уның өлөшө тос. Рәсәй төбәктәре араһында республикабыҙ етештереү буйынса тәүге өсөнсө-унынсы урындарҙы биләй. Нефть эшкәртеү,
Рәсәйҙә йәмғеһе 89 субъект иҫәпләнә. Башҡортостан — Рәсәйҙә иң ҙур төбәктәрҙең береһе. Шуның өсөн тотош ил кимәлендәге иҡтисад әлкәһендә уның өлөшө тос. Рәсәй төбәктәре араһында республикабыҙ етештереү буйынса тәүге өсөнсө-унынсы урындарҙы биләй.
119
 
Башкортостан — бөгөн
Нефть эшкәртеү,химия һәм нефтехимия әлкәһендә беренсе урындарҙа бара. Иген етештереү, сеймал етештереү буйынса алдағы урындарҙың береһендә килә. Үҙгәртеп ҡороуҙарға тиклем республикабыҙ, нигеҙҙә, сеймал сығанағы булды. Һуңғы йылдарҙа ғына үҙ сеймалын үҙе эшкәртә башланы. Шәхси эшҡыуарлыҡ йылдам үҫә.
 
Республикала халыҡ тормошон ышаныслы яҡшыртыу өсөн иҡтисади хәүефһеҙлеккә ынтылырға тейешбеҙ. Нимә ул иҡтисади хәүефһеҙлек?
 
Иҡтисади хәүефһеҙлек — халыҡтың тулы ҡанлы йәшәүен тәьмин итеү һәм ниндәй генә кире күренештәр килеп тыуһа ла бирешмәү. Тәбиғи шарттар буйынсамы, ҡоролош үҙгәреүеме, эске ҡаҡшаумы, башҡа тайпылыштармы — халыҡтың йәшәйешенә һиҙелерлек йоғонто яһамаҫлыҡ кимәлгә етеү.
'''Иҡтисади хәүефһеҙлек''' — халыҡтың тулы ҡанлы йәшәүен тәьмин итеү һәм ниндәй генә кире күренештәр килеп тыуһа ла бирешмәү. Тәбиғи шарттар буйынсамы, ҡоролош үҙгәреүеме, эске ҡаҡшаумы, башҡа тайпылыштармы — халыҡтың йәшәйешенә һиҙелерлек йоғонто яһамаҫлыҡ кимәлгә етеү.
Иҡтисади яҡтан тотороҡло һәм хәүефһеҙ булыуҙы нигеҙҙә ун күрһәткес буйынса билдәләйҙәр.
 
1. Һәр йән башына сәнәғәт тауары етештереү.
2.#Һәр йән башына сәнәғәт тауары етештереү.
#Ауыл ерҙәрендә йән башына етештереү менән бәйле булмаған төп фондтарҙың тупланыу кимәле.
3. #Халыҡтың торлаҡ менән тәьмин ителеше (уртаса кимәл менән).
4. #Эшһеҙҙәр һаны кимәле. (Эшкә яраҡлы кешеләргә ҡарата.)
5. #Уртаса эш хаҡы.
6. #Халыҡ хужалығының төп фондтарының 1 кеше иҫәбенә тупланыу кимәле.
7. #Тотош республикала халыҡ хужалығының төп етештереү фондтарының тупланыу кимәле.
8. #Мәктәпкәсә йәштәге балаларҙың балалар учреждениелары менән тәьмин ителеүе.
9. #Һәр тор белгес врачтар менән тәьмин ителеү.
10. #Йән башына киң ҡулланыу тауарҙары етештереү.
'''Ошо күрһәткестәр буйынса райондар түбәндәге тәртиптә килә''':
1. Әл шәй#Әлшәй, Ауырғазы, Бәләбәй, Бөрө, Дүртөйлө, Йәрмәкәй, Илеш, Ҡырмыҫҡалы, Стәрлетамаҡ, Туймазы;
2. #Баҡалы, Благовещен, Бүздәк, Дәүләкән, Кушнаренко, Көйөргәҙе, Мәләүез, Миәкә, Стәрлебаш, Өфө, Саҡмағош, Шишмә, Федоровка, Яңауыл.
#Архангель, Асҡын, Баймаҡ, Балтас, Балаҡатай, Борай, Ғафури, Дыуан, Ейәнсура, Иглин, Ишембай, Ҡалтасы, Ҡыйғы, Краснокама, Күгәрсен, Мәсетле, Мишкә, Нуриман, Салауат, Тәтешле, Хәйбулла, Шаран.
120
#Әбйәлил, Белорет, Бишбүләк, Бөрйән, Йылайыр, Ҡариҙел, Учалы.
Иҡтисад
 
3. Архангель, Асҡын, Баймаҡ, Балтас, Балаҡатай, Борай, Ғафури, Дыуан, Ейәнсура, Иглин, Ишембай, Ҡалтасы, Ҡыйғы, Краснокама, Күгәрсен, Мәсетле, Мишкә, Нуриман, Салауат, Тәтешле, Хәйбулла, Шаран.
4. Әбйәлил, Белорет, Бишбүләк, Бөрйән, Йылайыр, Ҡариҙел, Учалы.
(Иҫкәрмә. Был күрһәткестәр 2002 йылдың 14—15 июнендә үткәрелгән Икенсе Ҡоролтайҙың Стенографик отчетынан алынды. Ҡоролтайҙан һуңғы йылдарҙа үҙгәрештәр булыуы ихтимал.)
 
Артта ҡалған райондарҙа үҫеш кимәлен тәьмин итеү өсөн, бығаса киң файҙаланылмаған әлкәләрҙә, әйтәйек, минераль, урман, ауыл хужалығы сеймалын эшкәртеү һәм боронғо халыҡ һөнәрселеген аяҡҡа баҫтырыу буйынса эште киң йәйелдерергә кәрәк.
 
Был мәсьәләне йәштәр хәл итә ала. Улар ҙур-ҙур ҡалаларға йәки республикабыҙҙан ситтә ятҡан яҡтарға китергә ынтылғансы, үҙ төйәктәренең йәшәү шартын яҡшыртыу яғын хәстәрләһәләр, күпкә отошло булыр ине. Сөнки донъяла бер генә ҙур ҡала ла бер юлы төҙөлмәгән, бер генә ҡала урыны ла тәбиғәт тарафынан алдан билдәләп ҡуйылмаған. Эш урындары булған һәм йәшәү шарттары уңайлы төбәккә ынтыла халыҡ. Йәшәү өсөн ҡулайлы урын, торлаҡ эҙләп ярты ғүмереңде сарыф иткәнсе, үҙ төбәгеңде хәстәрләү күпкә отошлораҡ. «Ҡайҙа барһаң да бер ҡояш, әйләнә лә кис була», «Ағиҙелдең аръяғында бер энәгә бер һыйыр» тигән мәҡәлдәр юҡҡа сығарылмағандар.
Был мәсьәләне йәштәр хәл итә ала. Улар ҙур-ҙур ҡалаларға йәки республикабыҙҙан ситтә ятҡан яҡтарға китергә ынтылғансы, үҙ төйәктәренең йәшәү шартын яҡшыртыу яғын хәстәрләһәләр, күпкә отошло булыр ине. Сөнки донъяла бер генә ҙур ҡала ла бер юлы төҙөлмәгән, бер генә ҡала урыны ла тәбиғәт тарафынан алдан билдәләп ҡуйылмаған.
Мәҡәлдәр
 
Тыуған илгә ни етә, ҡәҙерен белгән кешегә.
Эш урындары булған һәм йәшәү шарттары уңайлы төбәккә ынтыла халыҡ. Йәшәү өсөн ҡулайлы урын, торлаҡ эҙләп ярты ғүмереңде сарыф иткәнсе, үҙ төбәгеңде хәстәрләү күпкә отошлораҡ. «Ҡайҙа барһаң да бер ҡояш, әйләнә лә кис була», «Ағиҙелдең аръяғында бер энәгә бер һыйыр» тигән мәҡәлдәр юҡҡа сығарылмағандар.
Айғыр өйөрөн ташламаҫ.
===Мәҡәлдәр===
Берҙә түгел, илдә көс.
*Тыуған илгә ни етә, ҡәҙерен белгән кешегә.
Ерҙең даны ирҙән.
*Айғыр өйөрөн ташламаҫ.
Иленән биҙгән ир уңмаҫ, күленән биҙгән ҡаҙ уңмаҫ.
*Берҙә түгел, илдә көс.
ЭШ.
*Ерҙең даны ирҙән.
Үҙ төбәгеңдә йәшәүсе оло кешеләрҙән борон халыҡтың ни
*Иленән биҙгән ир уңмаҫ, күленән биҙгән ҡаҙ уңмаҫ.
менән шөғөлләнеүе тураһында һорашығыҙ. Бөгөн эшмәкәрлектең шул тармағын аяҡҡа баҫтырыу отошло булмаҫ инеме? Шул
===ЭШ===
хаҡта уйланығыҙ. Башҡорт халыҡ ижадынан боронғо шөғөл-
*Үҙ төбәгеңдә йәшәүсе оло кешеләрҙән борон халыҡтың ни менән шөғөлләнеүе тураһында һорашығыҙ.
121
*Бөгөн эшмәкәрлектең шул тармағын аяҡҡа баҫтырыу отошло булмаҫ инеме?
Башҡортостан — бөгөн
дәр*Шул хаҡта уйланығыҙ. Башҡорт халыҡ ижадынан боронғо шөғөлдәр тураһында мәғлүмәттәр табығыҙ. Иғтибар менән уҡыһаң, уларҙы табып була. Әйтәйек, «Әбйәлил» әкиәтендә Әбйәлил һалабаш һалған, йүкә һуйған, септә һуҡҡан, арҡан ишкән.
*Ә ниндәй аҙыҡ әҙерләгәндәр? «Алдар батыр менән Зөһрә» эпосында, «Ҡуңыр буға»ла бындай мәғлүмәттәр күп. Дәфтәрегеҙгә күсереп яҙып алып килегеҙ.
*Үрҙә бирелгән һорау буйынса синыфташтарығыҙ менән әңгәмә үткәрегеҙ. Әңгәмәгә хужалыҡ етәксеһен йәки берәй эшҡыуарҙы саҡырырға мөмкин.
*Буш ятҡан тау битләүҙәрендә сейә йәки ҡарағат баҡсаһы үҫтереп, ҡайнатмалар яһап, һатып булмаймы?
*Һыйыр ағынан традицион аҙыҡты эшләп булмаймы? һәм башҡа шундай мәсьәләләр буйынса һөйләшегеҙ. Ошо хаҡта белешмәләр йыйығыҙ.
*Яҙма эш башҡарығыҙ һәм ул эштәрегеҙҙе «Башҡорт мәҙәниәте» бүлмәһендә ҡалдырығыҙ. Ул — тарих. Йылдар үткәс, һеҙҙең быуын үҫмерҙәренең йәшәйеше ҡыҙыҡһыныусыларға кәрәк булыр.
*Түбәндәге көләмәскә аңлатма бирегеҙ.
Хужа Насретдиндан: «Ерҙең уҙэге ҡайҙа?» — тип һорағандар икән, ул: «Бына, мин баҫып торган ерҙә», — тип яуап ҡайтарған.
===ЭШ.===
*Демократик үҙгәрештәр республикабыҙҙың сәйәси, иҡтисади хәленә ныҡ йоғонто яһаны. Ҡала ерҙәрендә генә түгел, ауылдарҙа ла ҡырҡа үҙгәрештәр булды. Ниндәй үҙгәрештәр улар?
*Республикабыҙҙа, районда, йәшәгән ҡалағыҙҙа йәки ауылығыҙҙа барған үҙгәрештәр хаҡында администрация етәкселәренең береһен йәки берәй депутатты саҡырып һөйләтегеҙ. Уларҙың һөйләгәнен яҙа барығыҙ.
*Әгәр һүҙ хәл ителмәгән проблемалар тураһында барһа, үҙегеҙҙең тәҡдимегеҙҙе яҙығыҙ, бергәләшеп фекер алышығыҙ.
===Башҡорт халҡының ижтимағи-сәйәси хәрәкәте===
«Торғонлоҡ», «үҙгәртеп ҡороу осоро» һәм башҡа шундай осорҙарҙа аҙ һанлы милләт вәкилдәре үҙ халҡының киләсәге өсөн тәрән борсолоу кисерҙе. Сөнки илдә «бер
теллелеккә күсеү» сәйәсәте ваҡыты-ваҡыты менән әүҙемләшеп йә һүлпәнәйеп, ғәмәлгә ашырыла ине.
122
 
Ижтимағи-сәйәси хәл
теллелеккә күсеү» сәйәсәте ваҡыты-ваҡыты менән әүҙем- ләшеп йә һүлпәнәйеп, ғәмәлгә ашырыла ине. Шуның өсөн дә 1985 йылда башланған үҙгәртеп ҡороу осоронда, башҡа милләт интеллигенцияһы вәкилдәре кеүек үк, башҡорт халҡының алдынғы ҡарашлы әһелдәре лә ижтимағи-сәйәси хәрәкәтте йәнләндереп ебәрҙе.

1989—1990 йылдарҙа «Урал» Башҡорт халыҡ үҙәге, Башҡортостан халыҡтары партияһы, Башҡорт йәштәре иттифағы, «Аҡ тирмә» республика мәҙәниәт үҙәге, Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәте һәм башҡа ойошмалар барлыҡҡа килде.

Был ойошмалар йәшәйешебеҙҙә хәл ителмәгән проблемаларҙың күп булыуы арҡаһында килеп сыҡты, иғтибарҙан ситтә ҡала барған күп кенә мәсьәләләрҙе мотлаҡ, кисектермәҫтән хәл итмәгән осраҡта халҡыбыҙҙың бөтөнләй һәләкәткә килеү хәүефе бар ине.
 
Ойошмаларға башҡорт халҡының зыялылары тупланды. Башҡортостандағы ижтимағи-сәйәси хәлгә уларҙың йоғонтоһо көслө булды. 1989 йылдың декабрендә төҙөлгән «Урал» Башҡорт халыҡ үҙәге халыҡ араһында тиҙ арала абруй яуланы. Суверенлыҡтың ниндәй булыуын, республикабыҙ киләсәген ниндәй үҙгәрештәр көтөүен, үҙаллылыҡтың башҡорт халҡы өсөн генә түгел, ә республикабыҙҙа йәшәгән башҡа милләт вәкилдәре өсөн дә ыңғай күренеш буласағын аңлатыуҙа ул үҙәктең роле ҙур булды. Рәсәй хөкүмәте етәкселегенә лә, Башҡортостан етәкселәренә лә байтаҡ мәсьәләләрҙе хәл итеүҙе һорап хаттар яҙылды, айырым брошюра сығарылды. Ул мәсьәләләр ҡыҫҡаса алғанда шулар:
Ойошмаларға башҡорт халҡының зыялылары тупланды. Башҡортостандағы ижтимағи-сәйәси хәлгә уларҙың йоғонтоһо көслө булды. 1989 йылдың декабрендә төҙөлгән «Урал» Башҡорт халыҡ үҙәге халыҡ араһында тиҙ арала абруй яуланы.
— башҡорттар күпләп йәшәгән төньяҡ-көнсығыш һәм Урал аръяғы төбәктәренең социаль-иҡтисади үҫеш йәһәтенән артта ҡалыуы;
 
— башҡорттарҙың үҙ республикаһында һан яғынан аҙ ҡалыуы;
Суверенлыҡтың ниндәй булыуын, республикабыҙ киләсәген ниндәй үҙгәрештәр көтөүен, үҙаллылыҡтың башҡорт халҡы өсөн генә түгел, ә республикабыҙҙа йәшәгән башҡа милләт вәкилдәре өсөн дә ыңғай күренеш буласағын аңлатыуҙа ул үҙәктең роле ҙур булды.
— эш эҙләп ситкә киткән башҡорттарҙы ҡайтарыу зарурлығы;
 
— башҡорт теленә дәүләт статусы биреү мөһимлеге;
Рәсәй хөкүмәте етәкселегенә лә, Башҡортостан етәкселәренә лә байтаҡ мәсьәләләрҙе хәл итеүҙе һорап хаттар яҙылды, айырым брошюра сығарылды.
— республикабыҙҙа ер һәм тәбиғәтте һаҡлау мәсьәләһенең киҫкен тороуы;
'''Ул мәсьәләләр ҡыҫҡаса алғанда шулар:'''
— туған телдә уҡытыу һәм тәрбиә биреүҙең тейешле кимәлдә булмауы;
*башҡорттар күпләп йәшәгән төньяҡ-көнсығыш һәм Урал аръяғы төбәктәренең социаль-иҡтисади үҫеш йәһәтенән артта ҡалыуы;
123
*башҡорттарҙың үҙ республикаһында һан яғынан аҙ ҡалыуы;
I Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы
*эш эҙләп ситкә киткән башҡорттарҙы ҡайтарыу зарурлығы;
— халыҡтың рухи зәғифләнеүе, эскелек ҡолона әүерелә барыуы;
*башҡорт теленә дәүләт статусы биреү мөһимлеге;
— кадрҙар мәсьәләһенең хәл ителмәүе;
*республикабыҙҙа ер һәм тәбиғәтте һаҡлау мәсьәләһенең киҫкен тороуы;
— Башҡортостандан ситтә йәшәгән ҡәрҙәштәребеҙҙең милли, мәҙәни, рухи ихтыяждарының ҡәнәғәтләнерлек кимәлдә хәл ителмәүе;
*туған телдә уҡытыу һәм тәрбиә биреүҙең тейешле кимәлдә булмауы;
— Урал аръяғы төбәктәре өсөн юғары уҡыу йорттары (атап әйткәндә, Сибай ҡалаһында) булдырыу;
*халыҡтың рухи зәғифләнеүе, эскелек ҡолона әүерелә барыуы;
— боронғо кәсептәрҙе аяҡҡа баҫтырыу;
*кадрҙар мәсьәләһенең хәл ителмәүе;
— элекке педагогия училищеларын яңынан тергеҙеү;
*Башҡортостандан ситтә йәшәгән ҡәрҙәштәребеҙҙең милли, мәҙәни, рухи ихтыяждарының ҡәнәғәтләнерлек кимәлдә хәл ителмәүе;
— башҡорт халҡы аҡсаһына һәм улар өсөн тәғәйенләп төҙөлгән Каруанһарайҙы кире ҡайтарыу...
*Урал аръяғы төбәктәре өсөн юғары уҡыу йорттары (атап әйткәндә, Сибай ҡалаһында) булдырыу;
*боронғо кәсептәрҙе аяҡҡа баҫтырыу;
*элекке педагогия училищеларын яңынан тергеҙеү;
*башҡорт халҡы аҡсаһына һәм улар өсөн тәғәйенләп төҙөлгән Каруанһарайҙы кире ҡайтарыу...
 
Һәм башҡа бик күп мәсьәләләрҙе хәл итеү тәҡдим ителә.
 
Әммә хат яҙыу менән генә халҡыбыҙ алдындағы мәсьәләләрҙе хәл итеү мөмкин түгел. Шуның өсөн башҡорт милли хәрәкәте етәкселәре халыҡ йыйыны үткәрергә ҡарар итә. Әйтергә кәрәк, күренекле йәмәғәт эшмәкәре, башҡорт милли хәрәкәтенең башында тороусы тарихсы- ғалим Марат Ҡолшәрипов XX быуаттың 80-се йылдар аҙағын 1917 йыл осоро менән хаҡлы рәүештә сағыштыра. Сөнки ул йылдарҙа ла халҡыбыҙ яҙмышы хәл ителде. Милләтебеҙҙе тергеҙеү һәм артабан үҫтереү, уның үҙбилдәләнешкә, үҙ аллы сәйәси, социаль-иҡтисади һәм хоҡуҡи нигеҙҙәрҙә заманса демократик дәүләт төҙөүгә хоҡуҡтарын билдәләү өсөн хәл иткес аҙымдар яһала.
«Урал» башҡорт халыҡ үҙәге 1989 һәм 1991 йылдарҙа йыйындар саҡыра.
 
Артабан бындай йыйындарҙың хөкүмәт кимәлендә, бөтөн донъя башҡорттарын саҡырып үткәреү зарурлығы килеп тыуа һәм Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы саҡырыла.
Беренсе==I Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы==
1995 йылдың 1—2 июнендә Бөтә донъя башҡорттарының беренсе Ҡоролтайы була.
 
Ҡоролтайҙа 609 делегат ҡатнаша. Үҙенең тарихи тыуған иленә донъяның бөтөн төбәктәренән дә тиерлек башҡорттар йыйыла. Венгриянан, Гонконгтан, Ҡытай-7
Ҡоролтайҙа 609 делегат ҡатнаша. Үҙенең тарихи тыуған иленә донъяның бөтөн төбәктәренән дә тиерлек башҡорттар йыйыла. Венгриянан, Гонконгтан, Ҡытайҙан, Латвиянан, Перуҙан, Полынанан, Америка Ҡушма Штаттарынан, Финляндиянан, Төркиә Республикаһынан, Италиянан, Швейцариянан, Япониянан, Германия Федератив Республикаһынан, Франциянан һәм Көньяҡ Африка Республикаһынан, Ҡаҙағстандан, Үзбәкстандан, Украинанан, Тажикстандан, Молдованан, Ҡырғыҙстандан, шулай уҡ Дағстан, Ингушетия, Коми, Мари Эл, Саха, Удмурт, Сыуаш, Татарстан республикаларынан, Силәбе, Ырымбур, Свердловск, Пермь, Һарытау, Иркутск, Кемерово, Киров, Ленинград, Магадан, Мәскәү, Мурманск, Омск, Ульяновск, Төмән, Чита әлкәләренән, Мәскәү, Санкт-Петербург ҡалаларынан килделәр.
124
 
I Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы
Ҡоролтайҙа РФ Федераль Йыйылышының Федерация Советы Рәйесе Владимир Филиппович Шумейко, Ингушетия Президенты Руслан Солтанович Аушев, Төркиәнән халҡыбыҙҙың бөйөк улы Зәки Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған, Төркиә Президенты кәңәшсеһе Намыҡ Кемаль Зейбек, Али Хикмет Япарлар, Ибраһим Демирил, Германия Федератив Республикаһынан Маргарет Эрсен-Раш, Япониянан Хирома Охара, Америка Ҡушма Штаттарынан — профессорҙар Малик Хафиз һәм Элтон Донелли, Венг- риянан Собени Йожев һәм башҡа абруйлы ҡунаҡтар ҡатнаша.
ҙан, Латвиянан, Перуҙан, Полынанан, Америка Ҡушма Штаттарынан, Финляндиянан, Төркиә Республикаһынан, Италиянан, Швейцариянан, Япониянан, Германия Федератив Республикаһынан, Франциянан һәм Көньяҡ Африка Республикаһынан, Ҡаҙағстандан, Үзбәкстандан, Украинанан, Тажикстандан, Молдованан, Ҡырғыҙстан- дан, шулай уҡ Дағстан, Ингушетия, Коми, Мари Эл, Саха, Удмурт, Сыуаш, Татарстан республикаларынан, Силәбе, Ырымбур, Свердловск, Пермь, Һарытау, Иркутск, Кемерово, Киров, Ленинград, Магадан, Мәскәү, Мурманск, Омск, Ульяновск, Төмән, Чита әлкәләренән, Мәскәү, Санкт-Петербург ҡалаларынан килделәр.
 
Ҡоролтайҙа РФ Федераль Йыйылышының Федерация Советы Рәйесе Владимир Филиппович Шумейко, Ингушетия Президенты Руслан Солтанович Аушев, Төркиәнән халҡыбыҙҙың бөйөк улы Зәки Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған, Төркиә Президенты кәңәшсеһе Намыҡ Кемаль Зей- бек, Али Хикмет Япарлар, Ибраһим Демирил, Германия Федератив Республикаһынан Маргарет Эрсен-Раш, Япониянан Хирома Охара, Америка Ҡушма Штаттарынан — профессорҙар Малик Хафиз һәм Элтон Донелли, Венг- риянан Собени Йожев һәм башҡа абруйлы ҡунаҡтар ҡатнаша.
Ҡоролтай башланғанға тиклем үк Өфө халыҡ-ара фәнни конференцияла ҡатнашыусылар өсөн «Икенсе Зәки Вәлиди уҡыуҙары» үткәрелә. Уҡыуҙар эмиграциялағы башҡорт галимдарының: Әхмәтзәки Вәлиди, Әбделҡадир Инан, Ғәлимйән Туғандың ғилми мираҫына бағышлана. Унда Зәки Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған, Истанбул- дыңИстанбулдың «Баязит» университеты профессоры Хәлил Асыҡкүҙ, Мәскәү профессоры И. И. Мусаев, Ҡаҙағстан Фәндәр Академияһының ағза-корреспонденты И. Л. Кизлаев, Ҡаҙандан академик Мирфәтих Зәкиев, Берлиндың Азатлыҡ университеты профессоры Маргарет Эрсен-Раш ҡатнашты.

Әйтергә кәрәк, Маргарет Раш саф башҡорт телендә сығыш яһаны. Венгриянан килгән ғалим Йожеф Торма ла трибунанан башҡортса һөйләне. Шуныһы иғтибарға лайыҡлы — Украинанан килгән ҡунаҡтар араһында Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәшит Ниғмәтиҙең улы, Украинаның Атом энергияһын файҙаланыу буйынса комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары Нур Ниғмәтуллин да булды.
 
125
I Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы
комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары Нур Ниғмәтул- лин да булды.
Форумды ҡыҫҡа доклад менән күренекле дәүләт эшмәкәре Зекериә Шәрәфетдин улы Аҡназаров асты, төп докладты Башҡортостан Республикаһының беренсе Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов яһаны. Уның доклады «Беҙҙең маҡсатыбыҙ — татыулыҡ, яңырыу, алға барыу» тип аталды. Президент үҙенең сығышында башҡорт халҡы яҙмышында булып үткән иң мөһим ваҡиғаларға туҡталды.
 
Мортаза Рәхимов беренсе мең йыллыҡ урталарында донъя аренаһында үҙен Көньяҡ Уралда башҡорт тип танытҡан халыҡтың сәйәхәтселәр һәм тарихсыларҙың юлъяҙмаларында, тарихи хеҙмәттәрендә кемдәр тарафынан телгә алыныуынан башлап иң киҫкен ваҡиғалар, ҡырҡа боролошло үҫеш юлдары, ихтилалдар, ихтилал сәбәптәре һәм уларҙың етәкселәре, беренсе автономия һәм уға этәргес биреүсе Зәки Вәлиди сәйәсәте һәм бөгөнгө көн хаҡында сығыш яһаны.
 
Беренсе ҡоролтай үткән йылдар — илебеҙҙә суверенлыҡтың сәскә атҡан, тәүге аҙымдарында уҡ уңыштарға өлгәшә башлаған һәм бығаса үҙ хеҙмәтенең, үҙ ере байлығының емешен үҙе күрә, татый, файҙалана алмаған халыҡтың, ниһайәт, иркен тын алып ҡалған мәле. Сығыш яһаусылар оло ышаныс менән алға пландар, тәҡдимдәр яһай, йылдар буйы күңелдәрендә төйөн булып ултырған әсенеүҙәрен һөйләйҙәр, хәл ителмәгән мәсьәләләрҙе көнүҙәккә ҡуйыуҙы талап итеп, резолюцияларға индертәләр.
 
Ҡоролтайҙа бөтәһе ун секция эшләне. Уларҙа халҡының киләсәк яҙмышы өсөн борсолоусы вәкилдәр сығыш яһай, резолюциялар ҡабул ителә. Резолюцияларҙың ҡыҫҡаса йөкмәткеһе менән таныштырабыҙ.
 
— Республика етәкселегенең, уның Президентының Рәсәй Федерацияһы составында Башҡортостан Республикаһының суверенитетын артабан үҫтереүгә йүнәлтелгән сәйәсәтен хупларға.
*Республика етәкселегенең, уның Президентының Рәсәй Федерацияһы составында Башҡортостан Республикаһының суверенитетын артабан үҫтереүгә йүнәлтелгән сәйәсәтен хупларға.
— Башҡорт теленә рус теле менән бер рәттән дәүләт статусы бирергә.
*Башҡорт теленә рус теле менән бер рәттән дәүләт статусы бирергә.
— Ҡурған әлкәһенең Сафакүл һәм Элмән райондарын бергә ҡушып, Ялан автономиялы округы төҙөргә. (1927 йылға тиклем Башҡортостанда Ялан кантоны булған.)
*Ҡурған әлкәһенең Сафакүл һәм Элмән райондарын бергә ҡушып, Ялан автономиялы округы төҙөргә. (1927 йылға тиклем Башҡортостанда Ялан кантоны булған.)
126
*1924 йылға тиклем Башҡортостанға ингән Туҡсо- ран кантоны ерендә Туҡсоран кантоны төҙөргә.
I Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы
*Екатеринбург, Пермь, Ьамар, Ьарытау әлкәләрендә милли райондар төҙөргә.
— 1924 йылға тиклем Башҡортостанға ингән Туҡсо- ран кантоны ерендә Туҡсоран кантоны төҙөргә.
*Ырымбур әлкәһендә Башҡортостанға сиктәш булған башҡорт ауылдарын киренән Башҡортостанға ҡушырға.
— Екатеринбург, Пермь, Ьамар, Ьарытау әлкәләрендә милли райондар төҙөргә.
*Ырымбурҙағы Каруанһарайҙы башҡорт халҡына кире ҡайтарырға.
— Ырымбур әлкәһендә Башҡортостанға сиктәш булған башҡорт ауылдарын киренән Башҡортостанға ҡушырға.
*Республиканан ситтәге әлкәләрҙә башҡорт телендә матбуғат, нәшер итеү мәсьәләһен хәл итергә.
— Ырымбурҙағы Каруанһарайҙы башҡорт халҡына кире ҡайтарырға.
*Башҡорт мәктәптәре һанын арттырырға.
— Республиканан ситтәге әлкәләрҙә башҡорт телендә матбуғат, нәшер итеү мәсьәләһен хәл итергә.
*Фрунзе урамын Салауат Юлаев исемендәге урамға алмаштырыуҙы тәҡдим итергә.
— Башҡорт мәктәптәре һанын арттырырға.
 
— Фрунзе урамын Салауат Юлаев исемендәге урамға алмаштырыуҙы тәҡдим итергә.
Ьәр секцияла тиҫтәләрсә резолюция ҡабул ителә. Ҡоролтай эше йомғаҡтары буйынса йыйынтыҡ баҫтырылып сығарыла.
Беренсе тапҡыр үткәрелгән Бөтә донъя ҡоролтайының әһәмиәте, әлбиттә, ҙур була.
 
Беренсенән, донъя алдында ул башҡорт халҡының барлығын, көс-ҡеүәтен күрһәтеп кенә ҡалмай, уның алдында ниндәй проблемалар торғанлығын да аса. Икенсенән, башҡорттар бер-береһен таный, белә, төрлө төбәктә йәшәүсе милләттәштәребеҙ хәл-әхүәл белешә, ярҙам ҡулы һуҙырға мөмкинлектәре булғандары ярҙам итергә әҙер икәнлектәрен белгертә. Өсөнсөнән, башҡорт халҡының проблемаһы ла башҡа халыҡтарҙыҡы кеүек үк икәнлеге, шуның өсөн дә уларҙы бергәләшеп хәл итеү зарурлығы күренә. Әйтәйек, Силәбе өлкәһендәге фажиғә, йоғошло ауырыуҙарҙың таралыуы, тәбиғәттең бысраныуы арҡаһында үлемдең тыуымға ҡарағанда күберәк булыуы, эскелектең, наркоманияның киң ҡолас алыуы һәм башҡа шундай бихисап проблемалар башҡорттарҙы ғына түгел, бөтөн донъя халыҡтарын да тиң борсой.
*Беренсенән, донъя алдында ул башҡорт халҡының барлығын, көс-ҡеүәтен күрһәтеп кенә ҡалмай, уның алдында ниндәй проблемалар торғанлығын да аса.
*Икенсенән, башҡорттар бер-береһен таный, белә, төрлө төбәктә йәшәүсе милләттәштәребеҙ хәл-әхүәл белешә, ярҙам ҡулы һуҙырға мөмкинлектәре булғандары ярҙам итергә әҙер икәнлектәрен белгертә.
*Өсөнсөнән, башҡорт халҡының проблемаһы ла башҡа халыҡтарҙыҡы кеүек үк икәнлеге, шуның өсөн дә уларҙы бергәләшеп хәл итеү зарурлығы күренә. Әйтәйек, Силәбе өлкәһендәге фажиғә, йоғошло ауырыуҙарҙың таралыуы, тәбиғәттең бысраныуы арҡаһында үлемдең тыуымға ҡарағанда күберәк булыуы, эскелектең, наркоманияның киң ҡолас алыуы һәм башҡа шундай бихисап проблемалар башҡорттарҙы ғына түгел, бөтөн донъя халыҡтарын да тиң борсой.
 
Шул уҡ ваҡытта башҡорт халҡының үҙен генә борсоған мәсьәләләр ҙә байтаҡ була. Ҡоролтайҙа улар буйынса ла резолюциялар ҡабул ителә.
 
Бөтә донъя башҡорттарының беренсе ҡоролтайында Башҡарма комитет булдырыла. Уның рәйесе итеп ғалим Нияз Мәжитов һайлап ҡуйыла.
 
127
===ҺОРАУҘАР===
II Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы ҺОРАУҘАР.
*һәр районда Ҡоролтай Башҡарма комитетының филиалы эшләй. Һеҙ йәшәгән районда уның етәксеһе кем? Ниндәй эштәр башҡаралар? Белешегеҙ. Дәфтәрегеҙгә яҙығыҙ. *Мөмкин булһа, ул филиалдың идара ағзаларынан берәйһен йәки Ҡоролтай делегатын саҡырып һөйләтегеҙ.
===Мәҡәлдәр===
*Ике кәңәш бер булһа, илле егет бер була.
*Кәңәш менән беселгән тунда йөй булмаҫ.
*Мең башта мең аҡыл.
===Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы===
Беренсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы үткәрелеүгә ете йыл үткәс, Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы саҡырыла. Әйтеп китеүебеҙсә, Беренсе Ҡоролтайҙа байтаҡ резолюциялар ҡабул ителә. Уларҙың нин- дәйҙәрениндәйҙәре үтәлгән?
Башҡорт һәм рус телдәренә дәүләт теле статусы бирелә.
Башҡортостан радиостанцияһының ҡеүәте арттырыла.
«https://ba.wikibooks.org/wiki/Тормош_һабаҡтары._9_класс» битенән алынған