Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
1841 юл:
*Мең башта мең аҡыл.
===Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы===
Беренсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы үткәрелеүгә ете йыл үткәс, Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы саҡырыла.
'''Әйтеп китеүебеҙсә, Беренсе Ҡоролтайҙа байтаҡ резолюциялар ҡабул ителә. Уларҙың ниндәйҙәре үтәлгән?''' *Башҡорт һәм рус телдәренә дәүләт теле статусы бирелә.
*Башҡортостан радиостанцияһының ҡеүәте арттырыла.
*Күп балалы ғаиләләргә ярҙам ителә.
*Башҡорт диаспораһы иҫәбенән балаларҙы югары уҡыу йортона алыу өсөн квота булдырыла.
Нигеҙҙә, үҙ республикабыҙ яуаплылығындағы бурыстар үтәлә бара. Әммә республикабыҙҙан ситтә башҡорттар йәшәгән өлкәләрҙә эш бик аҡрын ҡуҙғала.
Ҡоролтайҙар үткәреү, концерттар ойоштороу, делегациялар ҡабул итеү һәм беҙҙең республикабыҙға делегациялар ебәреү кеүек көндәлек мәсьәләләр генә хәл ителә.
Ә халҡыбыҙ яҙмышына, уның рухи һәм матди донъяһына һиҙелерлек үҙгәреш индереү буйынса сараларҙы ғәмәли үтәү бик һүлпән бара.
Был хаҡта II Ҡоролтайға килгән делегаттар ҙур әсенеү менән һөйләй.
Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы 2002 йылдың 14—15 июнендә үтә.
Ҡоролтайға Австралиянан, Венгриянан, Израилдән, Италиянан, Канаданан, Ҡытайҙан, Монголиянан, Берләшкән Ғәрәп Эмираттарынан, Омандан, Полынанан, Америка Ҡушма Штаттарынан, Төркиәнән, Германия Федератив Республикаһынан, Франциянан, Чехия Республикаһынан, Швейцариянан, Япониянан, Беларусь Республикаһынан, Ҡаҙағстан Республикаһынан, Ҡырғыҙстан Республикаһынан, Латвия Республикаһынан, Тажикстан Республикаһынан, Үзбәкстан Республикаһынан, Украинанан, Эстониянан делегаттар килә.
Төп доклад менән республикабыҙ Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов сығыш яһай. Ул Башҡортостан Республикаһының бөгөнгө йәшәйеше тураһында һөйләй.
Башҡортостан Республикаһы йөҙгә яҡын ил менән сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәт тота. Европа илдәре, Ғәрәп илдәре, Америка Ҡушма Штаттары, Киндостан, Төркиә, Япония һәм башҡа илдәр менән айырыуса тығыҙ бәйләнештәрҙә йәшәй. Республиканың үҙендә халыҡ-ара аралашыу йәһәтенән байтаҡ саралар үткәрелә.
Кеше хоҡуҡтары проблемалары буйынса ла халыҡ-ара форумдар үткәрелә.
Төрки телле халыҡтар театрҙарының «Туғанлыҡ» фестивалдәрен Өфөлә үткәреү традицияға әйләнеп китте. Урал һәм Волга буйы халыҡтарының — шиғриәт фестивалдәре, йәштәрҙең — «Урал моңо» Халыҡ-ара фестивале, фин-уғыр халыҡтарының — Региональ-ара фестивале, Халыҡ-ара Аксаков көндәре байрамы, Славян халыҡтары яҙмаһы һәм мәҙәниәте көндәре, милли мәҙәниәт үҙәктәренең берлектәге байрамдары, «Дуҫлыҡ моңо» башҡорт һәм татар йырҙары, «Шапчак сасси» исемле сыуаш йыры, «Мурпеледыш» мари бейеү һәм йырҙары, «Оҙон көй» — башҡорт йыры, «Ирәндек моңдары», ҡурай моңо, йыр һәм бейеү фестивалдәре оло байрамға әйләнә.
Кеше матди донъя менән генә йәшәй алмай. Уға рухи аҙыҡ: туған телендә һөйләшеү, йырлау, милли бейеүҙәрен бейеү, ҡыҫҡаһы, үҙ мөхитендә аралашыу кәрәк. Рухи аҙыҡ кешенең сәләмәтлегенә лә ыңғай йоғонто яһай. Башҡортостан етәкселеге был хәҡиҡәтте яҡшы аңлай һәм республикала йәшәүсе бөтөн милләт вәкилдәренә лә үҙ
милли традицияларын үҫтереү өсөн киң мөмкинлектәр аса, шарттар тыуҙыра.
Ҡоролтайҙа ошо хаҡта ла һүҙ бара. Бөгөнгө көндә республикабыҙ етәкселегенең ошо әш йүнәлеше дөрөҫ тип табыла, сөнки республикабыҙ халҡы үҙ-ара татыу, тыныс шарттарҙа йәшәй.
Ҡоролтайҙа йәмғеһе 12 секция эшләй. Унда башҡорт халҡының һәм Башҡортостандың артабанғы үҫеш проблемалары тикшерелә. Алдағы йылдарға бурыстар билдәләнә.
''Төп бурыстарҙан түбәндәгеләрҙе атап китергә кәрәк:''
*йәштәргә патриотик, әхлаҡи һәм хеҙмәт тәрбиәһе биреү һәм бер үк ваҡытта уларҙың социаль проблемаларын, бигерәк тә ауыл ерҙәрендә йәшәйеш проблемаһын хәл итеү,
*ысын-ысындан тирә-яҡ мөхит тураһында хәстәрлек күрерлек экологик фекер формалаштырырға,
*алкоголизм, наркомания, эскелек һәм башҡа шундай тайпылыштар менән көрәш нигеҙендә уларҙың социаль нигеҙен бөтөрөргә,
*демографик хәлде яҡшыртырға,
*Башҡортостандың артабанғы үҫешендә күсәгилеш- лелекте һаҡларға, федерализм идеяларын үҫтерергә,
*РФ-ның айырылғыһыҙ төбәге булараҡ, БР-ҙа милли сәйәсәт концепцияһын артабан үҫтерергә,
*хәҙерге шарттарҙа башҡорт халҡының үҫешен тәьмин итерлек яңы ысул табырға, башҡорт халҡының таралып йәшәүен иҫәпкә алып, XXI быуат ҡаҙаныштарын файҙаланып, информациялар менән тәьмин итергә.
===Бөтә донъя ҡоролтайҙарының әһәмиәте===
Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайҙарында башҡорт халҡының һәм тотош Башҡортостандағы ижтимағи тормоштоң һәр әлкәһенә лә йомғаҡ яһала һәм артабанғы тормошо өсөн бурыстар билдәләнә.
'''
Ул бурыстар ниҙән ғибәрәт һуң?'''
*Әлбиттә, республиканың төп халҡы башҡорттар өсөн дә, унда йәшәгән йөҙәрләгән милләт вәкилдәре өсөн дә беренсе сиратта тотороҡлолоҡ, һыйышып тыныс йәшәү иң мөһиме. Шуның өсөн дә хөкүмәтебеҙ етәкселәре был мәсьәләгә айырыуса иғтибар итә. Донъя күләмендәме, илдәме, республика сиктәрендәме тыныслыҡ боҙолһа, ығы-зығы, сыуалыш башланһа, артабанғы йәшәйеш өсөн маҡсат билдәләү, бурыстар ҡуйыуҙың мәғәнәһе лә булмау.
*Артабанғы маҡсат — республикала йәшәүсе һәр граждандың хоҡуғы һәм азатлығы. Был йәһәттән дә етәкселек ҙур эштәр башҡара һәм үҙенең изге бурысы тип һанай. *Шулай уҡ республикабыҙ Президентының әленән-әле төрлө атамалы һәм маҡсатлы йылдар иғлан итеүе лә кеше хоҡуғын яҡлау сараларының береһе ул. Әсәлек йылы, Балалар йылы, Сәләмәтлек йылы, Йәштәр йылы, Спорт йылы. Былар бөтөнөһө лә Башҡортостан Республикаһының Төп Законы — Конституцияла нығытылған хоҡуҡтарҙың ғәмәли үтәлешенә ҙур йоғонто яһай.
Ҡоролтай башҡарма комитеты үҙенең эшендә Ҡоролтайҙарҙа ҡабул ителгән резолюцияларҙың, ҡуйылған бурыстарҙың үтәлешен күҙ уңынан ысҡындырмай, даими тикшерә, ярҙам итә.
'''Ҡәҙерле укыусылар!'''
Республикабыҙ етәкселеге һәм Ҡоролтай башҡарма комитеты тарафынан ниҙәр генә эшләнелһә лә, һәр кешенец яҙмышы, иң элек, уҙ ҡулында.
Һуңгы йылдарҙа һаман киңерәк ҡолас ала барған тайпылыштар: эскеселек, наркомания, аҙғынлыҡ, киләсәккә ҡарата вайымһыҙлыҡ, ғаилә ҡормау, бала ташлап китеу, маҡсатһыҙ йәшәу һәм башҡа шундай кире күренештәр ҡайҙандыр ситтән килмәй кешегә. Ул рухи бушаҡлыҡтан килә. Шуның өсөн уҡыусы саҡтан уҡ ихлас булырға, мәктәп, синыф үткәргән һәр сарала әүҙем ҡатнашырға, маҡсатлы йәшәргә өйрәнегеҙ.
Йәмәғәт эштәрендә әүҙемлек — үҙеңде күрһәтеү, маҡтаныу, ярамһаҡланыу түгел. Ә йәшәргә өйрәнеү ул. Заман талабы шундай: фәҡәт әүҙемдәр генә яҙмыш теҙгенен ҡулында тота ала.
Әүҙемлек — йәшәргә өйрәнеү, әүҙемлек — заман менән бергә атларға ынтылыш ул.
Башҡортостан, бигерәк тә башҡорттарҙың, юғары белем алыуы буйынса, башҡа милләттәр менән сағыштырғанда, артта ҡала (10 мең кеше иҫәбенә ҡарата).
Башҡорттар һанының кәмеүе, юғары уҡыу йорттарында аҙ уҡыуы, йәштәрҙең эскелеккә бирелеүе, ҡала йәштәренең, нигеҙҙә, ҡатнаш ғаилә ҡороуы, ә ауыл егеттәренең өйләнмәй йөрөүе, башҡорт йәштәренең сит яҡтарға күсеп китеүе, заман талабына өйрәнеп етә алмауы, әлбиттә, беҙҙең артабанғы
===ҺОРАУ===
#Һеҙ йәшәгән төбәктә йәштәр үҙ милләтенең традицияларына ҡарата ҡыҙыҡһыныу һәм әүҙемлек күрһәтәләрме?
#Үҙегеҙ халҡыбыҙҙың боронғо традицияларынан ниндәй сифаттарға, шөғөл-һөнәргә эйәһегеҙ?
===Мәҡәлдәр===
*Бер ағас мейестә лә янмаҫ, ике ағас далала ла һүнмәҫ.
*Бер ағас яланды матурламай.
*Халыҡ барҙа — хаҡлыҡ бар.
===ЯҘМА ЭШ===
*Ҡоролтайҙарҙың әһәмиәте ниҙә?
*Беренсе Ҡоролтай менән икенсе Ҡоролтай араһында айырма бармы?
*Ҡоролтай ҡарарҙарын ентекләп өйрәнгәндән һуң, үҙ төбәгегеҙҙә барған хәл-ваҡиғалар, ғәмәли эштәр менән сағыштырып ҡарағыҙ — үтәләме?
*Ҡоролтай ҡарарҙарын тормошҡа ашырыуҙа үҙегеҙ ниндәй кимәлдә ҡатнашаһығыҙ?
==Үткәндәрҙе барлап, киләсәкте уйлап...==
(Шағир Александр Филипповтың мәҡәләһенән)
Икенсе бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы ике көн буйы барҙы. Ике көн буйына ҙур һәм емешле әш атҡарылды. Башҡортостандың арҙаҡлы улдары һәм ҡыҙҙары, алыҫ ерҙәрҙә йәшәгән милләттәштәре бергәләп уйланды, кәңәшләште.
Бында әйтелгән тәҡдимдәргә нигеҙләнеп ҡабул ителгән Ҡарарҙа әлеге мәртәбәле ҡорҙоң делегаттары һуңғы тиҫтә йылдар арауығында үтелгән тарйхи юлды байҡап, халыҡтың киләсәген күҙалларға тырышты. Барыһының да теләге бер: яҡты, бәхетле яҙмышҡа ирешеү.
Башҡортостан Президенты Мортаза Рәхимов телмәр тотто. Уның эшлекле, йөкмәткеле һүҙҙәре артабанғы сығыштарға ыңғай йоғонто яһаны. Һөр кем үҙендә яуаплылыҡ тойоп һөйләне. Бөгөн нисек йәшәргә, киләсәктә халыҡтың аңын, рухын ҡайҙа йүнәлтергә — шул борсоно делегаттарҙы.
Ҡоролтай барышында, ҡабул ителгән документтарҙа бер үҙәк фекер асыҡтан-асыҡ күренеп торҙо. 1917 йылғы революциянан һуң башҡорттарҙың ҙур ауырлыҡ менән автономия ал ыуынан ҡала, суверенитет яулау һәм ике ҡоролтай уҙғарыу ысын мәғәнәһендә бөтә донъя әһәмиәтендәге факт ул. Уҙған быуат башында, туҡтауһыҙ баш күтәреүҙәрҙән һуң, башҡорттар ҡабаттан үҙҙәре тарихи ватандарында хужа булыу тураһында һүҙ күтәргәйне һәм был хәстәрлек әлеге осорҙа ла дауам итә.
Ниндәй генә дауылдар үтмәһен, халыҡ һаны ни тиклем генә кәмемәһен, башҡорттар юҡҡа сыҡманы, милли үҙенсәлектәрен, телен, мәҙәниәтен һаҡлап ҡалды. Совет власы Башҡортостанға тиҙ арала иҡтисадын булдырырға форсат бирҙе һәм башҡорттар, СССР-ҙың башҡа халыҡтары кеүек үк, иң яҡшы донъя стандарттары кимәлендә белем алыу мөмкинлегенә эйә булды.
Бынан ун йыл элек, федератив Килешеүгә һәм уға Башҡортостан Республикаһынан ҡушымтаға ҡул ҡуйыу көнөндә, ниһайәт Тыуған илебеҙ халыҡтарының быуаттар һуҙымындағы хыялы тормошҡа ашыр — ниндәйҙер кимәлдә иҡтисади ғына түгел, ә сәйәси үҙаллылыҡҡа ирешелер, тигән өмөт уянды. Суверенитет ифрат ҙур роль уйнаны һәм шуға күрә лә Башҡортостан бөгөн Рәсәйҙә бөтә күрһәткестәр буйынса тиерлек алғы урындарҙа бара.
Ундарса йылдар йыйылып килгән проблемалар тап суверенитет ҡабул ителгәндән һуң хәл ителде. Э бөтә донъя башҡорттарының беренсе. һәм икенсе Ҡоролтайҙары үҙҙәренең программа документтарында тарихи ваҡиғаның мөһимлеген билдәләне. Башҡорттар республиканың барлыҡ халыҡтарын суверенитет идеяһы тирәһендә тупланырға, дуҫлыҡ һәм татыулыҡ шарттарында уны артабан бойомға ашырырға, еңел булмаған көрәштә яулап алынған азатлыҡты һәм үҙаллылыҡты һаҡлап ҡалырға саҡырҙы.
==СИТ ИЛДӘРҘӘ ҺӘМ РЕСПУБЛИКАЛАРҘА, ӨЛКӘЛӘРҘӘ ЙӘШӘҮСЕ МИЛЛӘТТӘШТӘРЕБЕҘ==
===Уларҙың йәшәйеше, көнкүреше, мәҙәниәте===
Силәбе, Ырымбур, Пермь, Свердловск, Һамар, Ҡурған, Һарытау әлкәләрендә, Ханты-Манси, Ямал-Ненец автономиялы округтарында, Татарстанда һәм Удмуртия- ла, Мәскәү һәм Санкт-Петербург ҡалаларында башҡорт милли-мәҙәни үҙәктәре эшләй. Ошо төбәктәрҙә башҡорттарҙың 40 процент тиклеме йәшәй.
*'''Ырымбур өлкәһе'''. Был өлкәлә башҡорт ауылдары, нигеҙҙә, үҙенең тарихи төбәктәрендә (тимәк, борон-борондан ошонда йәшәгәндәр) урынлашҡан. Ҡыуандыҡ, Гай, Красногвардейский, Төйлөгән, Александровский, Һарыҡташ райондарында һәм Ҡыуандыҡ, Медногорск, Ырымбур ҡалаларында 60 меңдән ашыу башҡорт йәшәй. Һуңғы йылдарҙа башҡорт ауылдары бәләкәйләнә, юҡҡа сыға.
1960—1966 йылдарҙа күп кенә ауылдарҙағы башҡорт мәктәптәре йә рус телендә уҡытыуға күсте, йә ябылды.
*'''Силәбе өлкәһе башҡорттары''', нигеҙҙә, боронғо башҡорт ауылдарында йәшәй. Унда 200 меңдән ашыу башҡорт иҫәпләнә.
Халыҡ туған теленә тәрән һөйөүен һаҡлай һәм йәштәргә, балаларға ошо һөйөүҙе аманат итеп ҡалдырыу теләге менән яна. Мәктәптәрҙә башҡорт теле индерелә, хатта башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса әлкә олимпиадалары үткәрелә. Силәбе дәүләт университетының филология факультетында башҡорт бүлеге бар.
*'''Татарстан Республикаһында''' 20 меңгә яҡын башҡорт йәшәй, уларҙың күбеһе — Яр Саллыла. Улар Камаз төҙөргә килгән, урынлашҡан һәм балаларын үҙ телдәренән яҙҙырыу сигендә тороп ҡалған, сөнки башҡорт мөрите лә, мәктәптәре лә юҡ. Нижнекамск ҡалаһында ла башҡорттар байтаҡ.
Татарстан Республикаһында йәшәгән башҡорттарҙың күбеһе ҡатнаш ғаилә ҡорған, шуның өсөн башҡорт мәктәптәре асып уҡытырлыҡ балалар юҡ кимәлендә. Э тарихи төбәктәрҙә (Миңзәлә әйәҙендә) йәшәгән башҡорттар күптән ассимиляцияға дусар булғандар. Унда йәшәүселәрҙең бик өлкәндәре генә үҙҙәренең ҡасандыр башҡорт булыуын таныйҙар. Йәштәр был турала бөтөнләй белмәй.
'''
*Пермь өлкәһендә''' 60 мең башҡорт йәшәй. Ләкин боронғо тарихи башҡорт ауылдарында ла башлыса татар телендә уҡытылғанлыҡтан, тел онотолған. Балалар үҙ телдәрен бөтөнләй белмәй тиерлек.
*'''Удмуртияла''' 10 меңгә яҡын башҡорт йәшәй, әммә улар таралып ултырғанлыҡтан, мәктәп асыу мөмкинлеге юҡ.
*'''Ҡурған өлкәһендә''' башҡорт теле предмет булараҡ уҡытыла. Ҡурған ҡалаһында башҡорт телендә «Ҡурай» тигән гәзит сығарыла башлаған.
*'''Үзбәкстанд'''а 40 мең самаһы башҡорт йәшәй. Әммә башҡорт мөхите юҡ. Сөнки улар тотош республика буйлап таралғандар. Өйҙәрендә туған телдә һөйләшкәндәре генә балаларында башҡортлоҡ тәрбиәләй алған.
*'''Саха (Яҡут) Республикаһында''' 4 меңдән ашыу башҡорт йәшәй. Унда «Яҡташ» тигән милли-мәҙәни үҙәк эшләй. Туған тел өйрәнеү буйынса йәкшәмбе мәктәбе асылған.
===ЭШ===
*'''Уҡыусылар!'''
*Гәзит-журналдарҙа сит республикаларҙа йәшәгән милләттәштәребеҙ тураһында мәҡәләләр баҫылып тора. Уларҙы уҡыгыҙ, йыйығыҙ. Уҡыусылар менән хатлашығыҙ.
*Әйтәйек, Силәбе әлкәһенең Арғаяш районында Мәтәл, Аҡбаш урта мәктәптәрендә, Ҡоншаҡ районының Бүре, Ғәшер урта мәктәптәрендә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыла.
*Башҡортса хаттар яҙышығыҙ. Был беҙҙең милләтебеҙ киләсәге өсөн бәләкәй генә булһа ла өлөшөгөҙ булыр.
===Мәҡәл===
*Ҡан тартмаһа, йән тарта. (Ҡан туған булмаһа ла йән туған, рухи туған, тигәнде аңлата.)
==Мәҙәни бәйләнештәр==
===Башҡортостандың сит илдәр менән мәҙәни бәйләнештәре===
Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы Башҡортостан Республикаһынан ситтә йәшәгән башҡорттарҙы хеҙмәтләндереү буйынса ҙур эш башҡара, сөнки Башҡортостандың Республика халыҡ ижады үҙәге — Ҙур Урал Көнбайыш Себер халыҡ ижады үҙәге Ассоциацияһының ағзаһы һәм был Ассоциацияға Башҡортостан, Силәбе, Ырымбур, Төмән, Пермь, Ҡурған, Свердловск әлкәләре, Ханты-Манси автономиялы округы, Удмурт республикаһы ингәнлектән, даими үҙ-ара ярҙам күрһәтелә, Регио- наль-ара, халыҡ-ара саралар үткәрелә.
Төрки телле театрҙарҙың «Туғанлыҡ» фестивале традицияға әйләнде, Урал һәм Волга буйы халыҡтарының шиғриәт байрамдары, төрки телле йәштәрҙең «Урал моңо» Халыҡ-ара фестивале, Халыҡ-ара Аксаков байрамы, Славян яҙмаһы һәм мәҙәниәте көндәре, «Оҙон көй», «Уралым», «Ирәйдек моңдары», «Дуҫлыҡ моңо» кеүек конкурстарҙа ла был өлкәләрҙән әүҙем ҡатнашалар.
Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы — «Төрксой» төрки телле халыҡтарҙың мәҙәниәтен һәм сәнғәтен берҙәм үҫтереү буйынса Халыҡ-ара ойошма ағзаһы. «Төрксой» Халыҡ-ара фестивалдәр үткәрелеп тора.
Францияның Рәсәйҙәге Илселеге менән Башҡортостан Республикаһының Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы араһындағы килешеү буйынса Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге китапханала француз уҡыу залы эшләй.
Башҡортостан Республикаһының Рәсәй Федерацияһы Президенты янында Тулы хоҡуҡлы вәкиллеге (Полномочное представительство РБ при Президенте РФ), Санкт- Петербург ҡалаһында БР-ҙың Даими вәкиллеге, БР-ҙың Силәбе әлкәһендә Даими вәкиллеге, БР-ҙың Австрия Республикаһында Вәкиллеге, Беларусь Республикаһының РФ-лағы Илселегенең БР-ҙа бүлексәһе һ. б. бар.
Башҡортостан Республикаһы менән ситтә йәшәгән башҡорт төбәктәре араһында дуҫлыҡ бәйләнештәре булдырылған. Әбйәлил районы менән Магнитогорск, Мәсетле районы менән Свердловск әлкәһенең Красноуфимский районы, Күмертау ҡалаһы менән Ырымбур ҡалаһы, Учалы ҡалаһы һәм районы менән Силәбе өлкәһенең Миәс ҡалаһы, Мәләүез районы менән Ырымбур өлкәһенең Александровка, Ишембай районы менән Красногвардейский, Ғафури районы менән Ырымбур өлкәһенең Новосергиевский, Көйөргәҙе районы менән Төйлөгән, Хәйбулла районы менән Гай, Ейәнсура районы менән Ҡыуандыҡ райондары дуҫлыҡ элемтәләре тота.
Илселектәр һәм вәкиллектәр шул төйәктә йәшәгән башҡорт халҡының мәнфәғәтен ҡурсалай һәм ул ил йәки төбәк менән Башҡортостан Республикаһы араһындағы мөнәсәбәттәрҙе көйләй.
===ҺОРАУҘАР
*Республикабыҙҙан ситтә йәшәргә мәжбүр булған һәм үҙ теләктәре менән сит-ят яҡтарға сығып киткән милләттәштәребеҙ хаҡында ниндәй фекерҙәһегеҙ? *Туғандарығыҙ араһында ундайҙар бармы? Булһа, уларҙан һорашып, хәл-әхүәл белешегеҙ.
*Сит яҡтарҙан ҡайтҡан берәй яҡташығыҙ менән осрашыу үткәреү, төрлө һорауҙарға яуаптар алыу маҡсатҡа ярашлы булыр. ==БАШҠОРТОСТАН — КҮП МИЛЛӘТЛЕ РЕСПУБЛИКА==
===Башҡорттар===
'''Башҡорт халҡының милли үҙенсәлеге.''' Күп милләтле республикабыҙҙа һәр милләт үҙен ирекле, тулы бәхетле тоя, уның мәҙәниәтен, әҙәбиәтен, сәнғәтен үҫтереүгә киң мөмкинлектәр булдырылған. Сит ил журналистары ла, ҡунаҡтар ҙа республикабыҙҙасы бындай татыулыҡҡа һоҡланалар, үҙ күҙҙәре менән күреп ҡайтып, матбуғат биттәрендә сығыш яһайҙар. «Трансперенси-Интернешнл» коррупцияға ҡаршы тикшеренеү үҙәге һәм «Индем» фонды тикшеренеүҙәре РФ субъекттары араһында Башҡортостан Республикаһының иң тотороҡло төбәк булыуын Һәм халыҡтың үҙ хөкүмәтенә ныҡлы ышанысын билдәләгән. Әлбиттә, республикабыҙ етәкселегенең аҡыллы сәйәсәте иҫ китмәле ҙур роль уйнай.
Башҡортостан Республикаһы биләгән ерҙәр тарихи төйәге булған һәм республикаға исем биргән башҡорт халҡының ҡанына һалынған патриотлыҡ һәм интернационаллек тойғоһоноң республикала тотороҡлоҡ һаҡлауҙағы ғәйәт ҙур роле иғтибарға лайыҡ.
'''Нимә ул патриотлыҡ (ватансылыҡ)?''' Һүҙҙе шунан башларға кәрәк.
'''Патриотес''' — грек һүҙе. Патрис — Ватан, Тыуған ил, тигән һүҙ. Һүҙлектәрҙә патриот һүҙенә былай тип аңлатма бирелә: илен яратҡан, илһөйәр (Башҡорт теленең һүҙлеге, II том, Мәскәү, 1993); үҙ Ватанын һөйгән, үҙ халҡына тоғролоҡ һаҡлаған, үҙ иле мәнфәғәттәре хаҡына йәнен дә, тәнен дә аямаған кеше.
Патриотизм — илгә булған яратыу хисе, фиҙаҡәрлек, Ватанға, Тыуған илгә булған һөйөү; быуаттар һәм мең йыллыҡтар менән нығынған иң тәрән тойғоларҙың береһе; үҙ Ватаныңа, үҙ халҡыңа инанғанлыҡ һәм һөйөү; үҙ Ватаның мәнфәғәттәре хаҡына йәнеңде лә, тәнеңде лә ҡыҙғанмау. (Сит ил телдәре һүҙлеге, Мәскәү, 1954. С. Ожегов, Рус теле һүҙлеге, Мәскәү, 1963.)
'''Ошо изге тойғо хасмы беҙҙең халҡыбыҙға?''' Уйлап ҡарайыҡ әле. Әлбиттә. Халҡыбыҙҙың боронғо тарихына күҙ һалһаҡ та, традицияларын алһаҡ та, ижадын, патриотик рухтағы йыр-моңон йәш быуындарға еткерә килгәненә иғтибар итһәк тә беҙ атай-олатайҙарыбыҙҙың, әсәй-өләсәйҙәребеҙҙең үҙ ер-һыуын, үҙ моңон, үҙ телен һәм ғөрөф-ғәҙәтен иҫ китмәле ҡайнар һөйөүен күрәбеҙ.
Ерен-һыуын һаҡлап күпме ҡан ҡойған, әммә киләсәк быуын алдында таҙа намыҫын һаҡлаған, тыйыуҙар аша батырҙар тураһындағы ҡобайырҙарын, йырҙарын килтереп еткергән халыҡ ул башҡорт.
Сәсәндәр, ҡобайырсылар утҡа ташланылған, думбыралары менән бергә ҡулдары һындырылған, әммә атайҙар аманаты һис бер ҡурҡыу белмәй һаман быуындан быуынға ҡалдырыла килгән. Боронғо китаптар утта яндырылған. Әммә халҡыбыҙҙың яҡты зиһене ауыҙ-тел ижады аша күпме ҡиммәтле эпостарыбыҙҙы, йырҙарыбыҙҙы бөгөнгәсә килтереп еткергән!
Бына ҡайҙа ул ысын патриотлыҡ! Тимәк, һүҙлектәрҙә бирелгән аңлатма халҡыбыҙҙың йөрәгендәге тойғоларға, ҡанына һалынған тәрбиәгә тулыһынса тап килә.
Ә хәҙер интернационаллек тураһында һөйләшәйек. Иң элек тағы һүҙлектәргә күҙ ташлайыҡ.
Интернационализм — төрлө милләт һәм расанан торған эшселәр һәм хеҙмәтсәндәрҙең халыҡ-ара берҙәмлеге. Был берҙәмлек хәл һәм мәнфәғәт уртаҡлығын белдерә, психология, идеология һәм сәйәсәттә сағыла.
Сит ил телдәре һүҙлегендә лә ошо уҡ аңлатма яҙылған, һәм, латин телендә интер — ара, натионис — халыҡ тигәнде аңлата, тип аңлатма бирелгән.
Интернационализм — бөтә халыҡтарҙың азатлығын һәм тиңлеген яҡлау һәм шовинизмға (тимәк, бер милләтте икенсеһенән өҫтөн ҡуйыуға, милләттәр араһында дошманлыҡ, күрә алмаусанлыҡ идеяларын таратыуға) ҡаршы көрәшеү. Ҡыҫҡаһы, бөтөн халыҡтарҙы ла бер күреү, һан яғынан да, сифат яғынан да сорттарға бүлмәү, кәрәк икән, береңдең мәнфәғәтен икенсең яҡлашыу тигәнде аңлата.
'''Хәҙер башҡорт халҡының булмышына күҙ ташлайыҡ.'''
*Интернационаллек хасмы халҡыбыҙға? Иң элек уның әхлаҡ нормаларына, йәғни тәрбиә ҡанундарына, иғтибар йүнәлтәйек.
*Ниндәй ҡанундар менән тәрбиәләгән һәм әле лә тәрбиәләй икән башҡорт атай-әсәйҙәре үҙ балаларын?
*Уның тәрбиә ҡанундары үҙ ҡаҙанында ғына ҡайнау өсөн бар ителгәнме, әллә кешелек донъяһының камил тәрбиә ҡанундары юғарылығынан сығамы?
Әйтеп үтеүебеҙсә, башҡорт халҡының тәрбиәүи ҡанундары тупланмаһы — ул «Урал батыр» эпосы.
'''Урал батыр Һомай ҡыҙҙы осратҡас, былай ти:'''
— Үҙем йәп-йәш булһам да,
Биш ил барын белдем мин,
Береһендә үҙем тыуҙым,
Икеһен йөрөп күрҙем мин,
Ҡалған тағы икәүһен Күрергә тип сыҡтым мин.
Ҡайҙа ғына барһаң да,
Кемде генә күрһәң дә,
Береһе үҙен баш итә,
Икенсеһе баш эйә,
Көслө көсһөҙҙө ейә,
Теләгәнсә ҡан ҡоя.
Башҡорт халҡының идеалы булған Урал батыр ни өсөн ил гиҙеп сығып китә? Байлыҡ эҙләпме?
Башҡаларҙың ер-һыуына ҡыҙығып яу асырғамы? Сауҙа уйлапмы?
Юҡ, ул ғәҙеллек эҙләй. Ғәҙелһеҙлеккә әсенә. Ул бөтөн кешелек донъяһының именлеген хәстәрләй.
'''Урал батыр уландарына, тимәк, беҙгә, киләһе быуынға бына ниндәй васыят әйтеп ҡалдыра:'''
Мин әрсегән ерҙәрҙә Кешегә байман табығыҙ;
Яуҙа булһа, баш булып,
Кешегә ил ҡороғоҙ.
Данлы батыр булығыҙ.
Олоно оло итегеҙ, —
Кәңәш алып йөрөгөҙ;
Кесене кесе итегеҙ —
Кәңәш биреп йөрөгөҙ.
Күҙенә сүп төшөрҙәй,
Күҙһеҙ булып ҡалырҙай
Еҫерҙәрҙең алдында
Күҙенә керпек булығыҙ.
Ошо тәрбиә ҡанундары нигеҙендә тәрбиәләнгән, ошондай васыят тәғәйенләнгән уландарыбыҙ ғәмәли тормошта үҙҙәрен ҡайһылайыраҡ тота икән?
Рухи азатлыҡ даулап 200 йылдан ашыу көрәш алып барған башҡорттар ихтилалдарҙан һуң ҡырыла, ҡыйратыла, ауылдары яндырыла, балалары һәм ҡатындары тырым-тырағай килә...
Ә илгә хәүеф янай башлағас, батша ярҙам һораһа, тағы ҡулына ҡорал алып яуға китә. Башҡорт яугирҙары шведтарға, поляктарға, төрөктәргә ҡаршы яуға саба.
Салауат күтәрелешенән һуң күп тә үтмәй — егерме һигеҙ полк туплап, ил һаҡларға Наполеонға ҡаршы ташлана. Ни өсөн? Сөнки башҡорттоң Бәләкәй Ватаны — шул уҡ Оло Ватан, Оло Ватаны — үҙе төйәк иткән Бәләкәй Ватан.
Бөйөк Ватан һуғышында ла, барлыҡ башҡа алыштарҙағы кеүек, бөтөн донъяны таң ҡалдырып алышалар.
Тарихи йырҙарыбыҙ башҡорт халҡы үҫтергән яугирҙарҙың ысын-ысындан интернационаллеге тураһында асыҡ һөйләй.
«Аҡ мәсет», «Һыр» йырҙары 1839 йылғы хәрби поход тураһында сығарылған.
'''«Һыр» йырынан бер өҙөк:'''
Аршын ғына аршын, ай, аҡ уҡа,
Перовский еңе остары.
Бары беҙҙең генә башҡорттар шул,
Күҙ терәгән әрме көстәре.
*'''«Карпат» йыры.''' XIX быуатта башҡорт ғәскәрҙәре, линия хеҙмәтен үтеү менән бергә, күп кенә хәрби походтарҙа ла ҡатнаша.
1828—1829 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышы ваҡытында, мәҫәлән, хәрәкәттәге армия сафына ике башҡорт һәм яртылаш башҡорттарҙан торған ике казак полкы ебәрелә. Был полктар, рус ғәскәрҙәре менән бергә Карпат тауҙары аша үтеп, Болгарияға инә.
*'''«Перовский» йыры'''. Ырымбур губернаһының хәрби губернаторы генерал-майор граф В. А. Перовский 1839 һәм 1853 йылдарҙа «Аҡ мәсет» ҡалаһына ике тапҡыр яуға бара. (Был поход хаҡында VII синыф дәреслегендә «Перовский» бейеүенең тарихына ҡағылышлы яҙмала тулыраҡ мәғлүмәт бирелгәйне.) «Аҡ мәсет» һәм «Перовский» йырҙары ошо яуҙар тураһында сығарылған.
'''«Балҡан»'''. Был йырҙы ла рус-төрөк һуғышында әсирлектә булған башҡорт егеттәре сығарған
.
'''«Порт-Артур» йыры'''. 1904—1905 йылдарҙағы рус- япон һуғышы ваҡиғаларына бәйле Һары диңгеҙ буйындағы порт тураһында ижад ителгән. Һүҙҙәренә иғтибар итәйек:
Диңгеҙ һыуҙары ҡыҙарған,
Өҫтөнән үлек аға;
Ирҙәр үлә, башын һала,
Балалар етем ҡала.
Йыр һүҙҙәренән күренеүенсә, башҡорт өсөн, милләтенә ҡарамай, ирҙәр ҙә, етем ҡалыр балалар ҙа йәл. Шул уҡ ваҡытта хәрби бурыс үтәүҙәге ҡыйыулыҡ та күренә йырҙа:
Ат ебәрҙем ҡурпыға,
Ҡурпы башын ҡырҡырға.
Дошман һигеҙ, беҙ өсәүбеҙ,
Ниңә унан ҡурҡырға?
1812 йылда Наполеонға ҡаршы һуғышҡа киткәндә йырланған йырҙарҙың береһе '''«Һай, илкәйем»''':
Быуын-быуын үҫкән батырҙарҙың Һүҙен тыңлап, йырын йырлайбыҙ.
Илкәйебеҙ өсөн булырбыҙ шаһит, Дошмандарға илде бирмәбеҙ.
Ә «ил» тигән төшөнсәлә, бынан алда әйтеп үтеүебеҙсә, тотош Рәсәйҙе күҙҙә тотҡан башҡорттоң сәсән-яугиры:ъ
Француздар танынылар,
Эрәсәйҙә үҙҙәрен.
Рус, башҡорт ҡыҫмаҡлағас,
Таба алмайҙар эҙҙәрен.
'''(«Любизар»)'''
Тарихсы-ғалим Әнүәр Әсфәндиәровтың «Любезные мои...» тигән китабынан бер мәғлүмәт килтерәбеҙ.
Был мәғлүмәт «XVI—XVIII быуаттарҙа Рәсәй походтарында һәм һуғыштарында башҡорт полктарының ҡатнашыуы тураһында» тигән баш аҫтында бирелгән.
===Башҡорт полктары===
*1570—1572 йылдарҙағы Ҡырым һуғышында,
*XVIII быуат башында А. С. Алябьев воеводаһы составында поляк-шведтарға ҡаршы һуғышта һәм
*1611—1612 йылдарҙа К. Минин һәм Д. Пожарский ополчениеһында,
*1700—1721 йылдарҙағы Төньяҡ һуғышында ҡатнаша.
*1756—1763 йылдарҙағы Ете йыллыҡ һуғышта 2500 башҡорт һәм 500 мишәр ҡатнаша. *1772 йылда Полыиала Барский конфедерацияһына ҡаршы көрәштә 3000 башҡорт була.
*1788—1790 йылдарҙа Рус-Швеция һуғышында 3000 башҡорт ҡатнаша.
*1811—1812 йылғы Ватан һуғышында 28 полк ҡатнаша.
Илем-көнөм, тип ҡулға ҡорал алып яуҙа ҡатнашыу, әлбиттә, иң юғары патриотлыҡ һәм интернационаллек. Был тойғо илебеҙҙә йәшәгән бөтөн халыҡтарға ла хас. Шуның өсөн ужарланып-айбарланып килгән Наполеон да, Гитлер ҙа баҫып ала алмаған илебеҙҙе.
Башҡорттарға хас тағы бер сифатты билдәләп үтергә кәрәк. Ул — сәсәндәргә булған хөрмәт.
Йәшенә, милләтенә ҡарамай, һүҙ оҫтаһына ҡарата хөрмәте ҙур булған халыҡтың. Борон-борондан сәсәндәргә иң ҙур хөрмәт күрһәтелгән, уның һүҙенә ҡолаҡ һалғандар. Шуның өсөндөр ҙә немец шағиры Гетены барып күргәндәр, уҡ-һаҙаҡ бүләк иткәндәр. Граждандар һуғышы ваҡытында емерек ятҡан Пушкин имениеһын (Михайловка ауылын) ипкә килтереп киткәндәр.
Ғалим Әнүәр Әсфәндиәровтың китабынан һеҙҙе ҡыҙыҡһындырырлыҡ яҙма тәҡдим итәбеҙ. Уны Гетеның яҡын дуҫы һәм шәхси секретары Иоганн Петер Эккерман яҙып ҡалдырған.
===П. Эккерман. Гете менән һөйләшеүҙәрҙән...===
'''Гетеның ғүмеренең һуңғы йылдарындағы һөйләшеүҙәренән'''
— Ә беләһегеҙме, — тине Гете, серле йылмайып, — миндә бер нәмә һаҡлана. Ул Һеҙҙе, моғайын, шатландырыр. Нисек уйлайһығыҙ, әгәр беҙ хәҙер түбәнгә төшһәк һәм Һеҙҙең ҡулығыҙҙа ысын башҡорт йәйәһе хасил булһа, ни эшләрһегеҙ?
— Башҡорт йәйәһе? — тинем мин, ғәжәпләнеүемдән ҡысҡырыбыраҡ. — Ысын башҡорт йәйәһеме?
— Әлбиттә.
— Әйҙәгеҙ.
Беҙ баҡсаға төштөк. Гете бәләкәй генә бүлмәнең ишеген асты. Унда һирәк осрай торған һәр төрлө әйберҙәр күп ине. Өҫтәлдә лә ята, стенала ла элеүле тора ине улар. Башҡаларына ары-бире генә күҙ ташлап, мин йәйәне эҙләнем.
— Бына ул, — тине Гете, мөйөштә өйөп һалынған әйберҙәр араһынан йәйәне сығарып. — Ул бөтөнләй үҙгәрмәгән, 1814 йылда нисек булһа, һаман да шулай. Ул саҡта башҡорт отряды етәксеһе миңә был бүләкте тантаналы рәүештә тапшырғайны. Йә, ни әйтерһегеҙ?
Ҡулымда яратҡан ҡоралымды тотоуыма бик шат инем. Йәйә йәнселмәгәйне, хатта кереше лә бушамағайны.
— Бик һәйбәт йәйә, — тинем мин. — Формаһы бигерәк матур, артабан миңә өлгө буласаҡ был.
— Һеҙҙеңсә, ниндәй ағастан эшләнгән ул? — тип ҡыҙыҡһынды Гете.
— Күреүегеҙсә, ул тотош туҙ менән ҡапланған, ә ағасы осонда ғына күренеп тора. Өҫтәүенә, ул тоноҡланған, асыҡ ҡына айырып та булмай, имәнме ул, сәтләүек ағасымы — белмәйем. Бәлки ул, ысынлап та, сәтләүек ағасылыр, ә бәлки уға оҡшаған ағастыр, әммә саған түгел, сөнки ул бик ҡаты һәм ярып эшләнгәндер.
— Әгәр һеҙ хәҙер атып ҡараһағыҙ, нисек булыр? — тип тәҡдим итте Гете. — Бына уғы. Әммә уҡтың башы тимер, уның ағыулы булыуы ла ихтимал.
Беҙ тағы баҡсаға сыҡтыҡ. Мин кереште тарттым.
— Нимәгә тоҫҡап атаһығыҙ? — тип һораны Гете.
— Тәүҙә һауаға атам, — тип яуапланым мин.
— Улай ҙа була, — тип ризалашты Гете...
Уҡыусылар, халҡыбыҙға хас патриотизм, интернационализм тураһында белдек. Э үҙ төйәгеңдә башҡалар менән һыйышып тыныс йәшәү өсөн киң күңеллелек тә кәрәктер. Республикабыҙҙағы башҡа милләт вәкилдәренең был ерҙәргә килеү тарихынан ошо хаҡта ла белерһегеҙ.
===ҺОРАУҘАР
Гәзит- журналдарҙы күҙәтә барығыҙ һәм республикабыҙҙың тотороҡло тормошо, башҡа илдәрҙең дә быға иғтибар итеүҙәре тураһында баҫылған мәҡәләләрҙе йыя барығыҙ. ===Мәҡәлдәр===
*Бер бөртөк шырпы бөтә ауылды үртәргә етә.
*Ҡорал — үҙ эйәһенә лә дошман. *Ҡырмыҫҡа иләүенә таяҡ тыҡма.
===Ҡала башҡорттары===
Башҡорттар, нигеҙҙә, ауыл ерҙәрендә йәшәгән. Быға уның традицион йәшәйеше, шөғөлө лә йоғонто яһай, әлбиттә. Өҫтәүенә, 1735—1740 йылғы ихтилалдан һуң императрица Анна Иоановнаның башҡорттарҙы ҡалаға яҡын ебәрмәҫкә, тигән указы ла эҙһеҙ ҡалмай.
Шулай итеп, башҡорттарҙың иң күп өлөшө ауыл ерҙәрендә йәшәгән. Фәҡәт XX быуат башында ғына аҙ-аҙлап ҡалаға тупланыу башлана. Тик ҡалала йәшәгән башҡорттар рус телле халыҡтар араһында юғалып ҡала һәм үҙ телендә һөйләшергә ояла. 1920—1930 йылдарҙа ҡала ерҙәрендә, бигерәк тә Өфөлә, башҡорттар һаны ишәйә башлай. 1950 йылдарҙан башлап Сибай, Баймаҡ, Күмертау, Мәләүез, Салауат, Стәрлетамаҡ ҡалаларына, бигерәк тә Өфөгә, башҡорттар күпләп ағыла. Ошо йылдарҙа ауылдарҙан ҡалаға күсеп килгән башҡорттар ҡала традицияһына аҡрынлап яраҡлаша йәки, икенсе төрлө әйткәндә, ауыл мәҙәниәтен, ғөрөф-ғәҙәтен ҡалаға яраҡлаштыра башлай.
Әммә уларҙың балалары һәм яңы күсеп килеүсе икенсе быуын вәкилдәре, тәрбиә һәм уҡытыу башҡорт телендә алып барылмағанлыҡтан, башҡорт балалар баҡсалары, мәктәптәр булмағанлыҡтан һәм башҡорт теле, нигеҙҙә, ғәмәли ҡулланмағанлыҡтан, башҡортса һөйләшмәй, тимәк, үҙ туған мәҙәниәтенән алыҫлаша.
Туған теленән, мәҙәниәтенән алыҫлашҡан был балалар үҙҙәре атай-әсәй булғас та балалары менән рус телендә аралашыуҙы өҫтөн ҡуялар.
Тик балаларын туған телдә уҡытыуҙың зарурлығын аңлаған бер төркөм зыялылар тырышлығы менән Өфөлә беренсе ҡала башҡорт мәктәбе (20-се һанлы урта мәктәп), унан һуң балалар баҡсаһы асылғас ҡына туған телгә һәм мәҙәниәткә ҡырҡа боролош башлана.
Ҡала башҡорттары бергәрәк туплана, бер-береһен күрә-таныша, бер-береһенә ярҙам ҡулы һуҙа. Был осорҙа юғары уҡыу йортон тамамлаған йәштәр, әйтергә кәрәк, техник өлкәләге белгестәр ҙә ҡалала ҡала.
Юғары уҡыу йортона килеп тә конкурстарҙан үтә алмаған һәм, «киләсәкһеҙ» тигән исемлеккә индерелеп юҡ ителгән ауылдарҙан ҡалаға килгән йәштәр иҫәбенә эшселәр, төҙөүселәр һаны арта. 1980 йылдарҙан башлап илдә барған демократик үҙгәрештәр ҙә халыҡ фекеренә ыңғай йоғонто яһай.
2000 йыл баштарында баш ҡалабыҙҙа һәм башҡа ҡалаларҙа башҡорт мәктәптәренең күбәйеп китеүенең нигеҙендә асылыңа кире ҡайтыу, милли үҙаң уяныуы ята.
Демократик үҙгәрештәр башланып, төрлө үҙәктәр, клубтар, ойошмалар төҙөү мөмкинлеге килеп сыҡҡас та баш ҡала башҡорттары «Аҡ тирмә» мәҙәни клубы тирәһендә берләшәләр, һәм «Нефтяник» мәҙәниәт һарайында һәр йома кисәләр үткәрелә башлай. Ошонда күңел асыу менән бер рәттән башҡорт халҡының артабанғы яҙмышы тураһында һөйләшеү-фекер алышыуҙар үткәрелә, ярҙамға мохтаж булғандарға ихлас ярҙам ителә.
Ҡала башҡорт интеллигенцияһы ҡала йәшәйешендә дөйөм мәҙәни ҡаҙаныштарҙан өлгө ала. Көнкүрештә, өй йыйыштырыу, аш-һыу әҙерләү, ҡунаҡ саҡырышыуҙа, ауыл традицияһын һағына-һағына, Европаса йәшәү өлгөһө индерә башлайҙар.
1980—1985 йылдарҙан башлап ҡала башҡорт йәштәре барлыҡҡа килә. Улар инде башҡорт мәктәбендә уҡып, үҙ мәҙәниәте нигеҙҙәрен, тарихын өйрәнеп, йыр-моңон үҙләштергән башҡорт йәштәре була. Төрлө эстрада ансамблдәре («Каруанһарай», «Ант») барлыҡҡа килә, ҡала башҡорттары араһынан башҡорт йырсылары, композиторҙары үҫеп сыға башлай.
===Эш===
*Ҡала ерендә туғандарығыҙ бармы?
*Йәй көндәре ауылға ҡайталармы? *Балалары туған телдә һөйләшәме? *Ниндәй телдә аралашаһығыҙ? *Ошо хаҡта яҙма эш башҡарығыҙ һәм «Башҡорт мәҙәниәте» кабинетына бирегеҙ.
===Мәҡәл===
*Туған телең — иң ҙур болоң.
===Рустар===
Рус халҡы, илебеҙҙең башҡа әлкәләрендә кеүек, Башҡортостанда ла иң күбе — миллион ярымдан ашыуыраҡ кешене тәшкил итә. Рустарҙың 83 проценттан ашыуы
ҡалаларҙа йәшәй (мәғлүмәттәр 1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса бирелә). Уларҙың 99,9 проценты үҙ телен туған теле тип иҫәпләй.
Башҡортостанға рустар Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән бынан дүрт быуат элек күпләп күсә башлай. Бигерәк тә Пермь, Вятка, Вологда, Камар, Симбирск, Ҡазан, Нижегород губернияларынан күп киләләр.
Ә Смоленск, Тверь, Орел, Тула, Рязань, Тамбов, Пенза, Курск, Воронеж әлкәләренән ауылдары-ауылдары менән килеп төйәкләнәләр. Сит яҡтарҙан күсенгән рустар элекке йәшәгән яҡтарына оҡшашыраҡ урынды һайларға тырышҡан. Урмандарҙы ҡырҡып, сәсеүлектәрҙе киңәйтеү башланған. Игенселек менән шөғөлләнгән рустар күбеһенсә арыш сәскән. Аҙаҡ бойҙай киң тарала.
Һыйыр, сусҡа аҫрайҙар. Аттарҙы эш көсө итеп кенә тоталар. Пермь һәм Вятка яҡтарынан килгән рустар умартасылыҡ, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ менән шөғөлләнәләр. Көнкүреш кәрәк-яраҡтарын да үҙ ҡулдары менән эшләйҙәр.
Рустар менән бергә сусҡа ите, йәшелсә, бәшмәк ашау, 4 щи бешереү, кәбеҫтә һәм башҡа йәшелсә тоҙлау кеүек яңылыҡтар килә. Пасхаға йомортҡа буяу, арыш ононан кеүәҫ яһау, һыра, брага әсетеү кеүек, башҡорттарға ят аш-һыу, ят ғәҙәттәр инә башлай.
Рустар башҡорттарҙан ҡатыҡ ойоторға, айран эшләргә, бәлеш, ҡыҫтыбый, ләүәш бешерергә, украиндарҙан борщ, эремсек билмәне бешерергә өйрәнә.
Сиркәүҙәрҙе ағастан йәки таштан һалалар. Ял көндәре яҡын-тирәләге ауылдарҙан поптар, монахинялар шул сиркәүҙәргә йөрөй.
Рустар лирик йырҙар, частушкалар (таҡмаҡ), хоровод (әйлән-бәйлән) йырҙары, туй йырҙарына бай була.
Бөгөнгө көндә лә частушкалар байрамы үткәрелгән төбәктәр бар. Мәҫәлән, Балаҡатай районының Емаши ауылы эргәһендә тау итәгендәге ҡайынлыҡта республика күләмендә рус халыҡ йырҙары һәм частушкалары байрамы үткәрелде. Благовещен ҡалаһының «Россияночка»' рус халыҡ йыры ансамбле, Балаҡатай районының «Родные напевы» фольклор ансамбле, Күмертау ҡалаһының «Уральские зори» рус фольклор хоры, Бәләбәй ҡалаһының «Русские звоны» халыҡ хоры, боронғо рус традицияларын һаҡлап, ижади эшләгән коллективтарҙан һанала.
Рус мәҙәниәтенең күренекле әһелдәренән С. Т. Аксаков, М. В. Нестеров, М. И. Цветаева, Ф. И. Шаляпин һәм башҡа бик күптәрҙең тормошо һәм ижады Башҡортостан менән бәйле.
Бөтөн донъяға билдәле рәссамдарҙан М. В. Нестеровтың һүрәттәре, А. Тюлькиндың «Пушкин башҡорттар янында», А. Лежневтең «Салауат отрядының Пугачев менән осрашыуы», А. Храмовтың «Генерал Шайморатов», Б. Домашниковтың «Урал ҡалаһы», А. Пантелеев- тың «Ирәндек тауҙарында», Ф. Кащеевтың «Башҡорт ҡымыҙы», «Башҡорт балы» һүрәттәре, скульптор Т. П. Нечаеваның башҡорт тормошона арналған эштәре был оҫталарҙың халҡыбыҙ тормошон яҡшы өйрәнеүен, үҙ итеүен күрһәтә.
Башҡорт тарихы менән шөғөлләнгән, йырҙарын, ижади ҡомартҡыларын яҙып алған тарихсыларҙы, ғалимдарҙы «Башҡорт мәҙәниәте» («Тормош һабаҡтары») дәреслектәрендә телгә ала барабыҙ. Ьеҙ улар хаҡында яҡшы беләһегеҙ.
===Татарҙар===
Бөтөн Рәсәйҙә татарҙар биш миллион ярымдан ашыу. Улар Украинала, Молдовала, Белоруссияла, Литвала, Латвияла, Эстонияла, Үзбәкстанда, Ҡаҙағстанда, Ҡыр- ғыҙстанда, Тажикстанда, Төркмәнстанда, Грузияла, Әзербайжанда, Әрмәнстанда йәшәй. Шулай уҡ Полынала, Болгарияла, Румынияла, Финляндияла ла, Төркиә һәм Ҡытайҙа ла, Америка Ҡушма Штаттарында, Канадала, Японияла ла барҙар.
Башҡортостанда иһә һәр бер районда ҙур-ҙур татар ауылдары төйәкләнгән. Башҡортостанға улар XVI быуаттың икенсе яртыһында күпләп килә башлайҙар. Бигерәк тә, Ҡазан ханлығы ҡолатылғас, татарҙар Башҡортостанға күпләп ағыла.
Октябрь революцияһына тиклем татар яҙмаһы ғәрәп графикаһы нигеҙендә була, 1928—1939 йылдар латин яңы әлифенә, унан һуң бөгөнгө көнгә тиклем йәшәп килгән славян шрифтына күсерелә.
Башҡортостанда йәшәүсе татарҙарҙың теле үҙенсәлекле, сөнки башҡорт теленең йоғонтоһо менән үҙгәрә. Ҡайһы бер татар ғалимдары хатта Өфө татарҙары йәки Урал- Өфө татарҙары теле тигән төшөнсә индерергә лә тәҡдим итәләр. Башҡортостанда йәшәүсе татарҙарҙың 93 процентҡа яҡыны татарса һөйләшә белә.
Татарҙарҙа дин тотоу, дингә ышаныу башҡорттар менән сағыштырғанда көслөрәк. Сөнки Волга буйы болғарҙары һәм ҡыпсаҡтар нигеҙендә татар халҡы ойоша башлаған мәлдә 922 йылдарҙа Ибн Фаҙландың мосолман дине таратыу буйынса миссионерлыҡ эше татар милләтен барлыҡҡа килтереүҙә төп факторҙарҙың береһе була.
Татар ғаиләләре күп балалы булған. 8—10 бала тәбиғи һаналған.
Татарҙар электән үк иген игеүгә оҫта булған. Ювелир эштәр, туҡыма туҡыу, күн, металл, ағас эшкәртеү һәнәрҙәре Башҡортостанға килгәс ныҡ үҫеш алған. Башҡортостан татарҙары һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ, хатта йылҡысылыҡ менән дә шөғөлләнә башлай, ҡымыҙ ҙа яһайҙар. Ҡайһы бер төбәк татарҙары солоҡсолоҡ менән дә шөғөлләнә.
Татар ҡатын-ҡыҙҙары сигеүгә, нағышлауға, мәрйен теҙеүгә һәм бешеренеүгә бик оҫталар. Уларҙың сигеүле алъяпҡыстары, мәрйен сүпләп эшләнгән ҡалпаҡтары күҙ яуын алырлыҡ матур булған. Әле лә был традиция быуындан быуынға күсә килә.
Ҡазан, Ырымбур, Өфө татарҙары сауҙагәрлек менән шөғөлләнгән, ҡырҡтартмасылар ҙа ваҡ көнкүреш әйбер- ҙәре менән һатыу иткән.
Бөгөнгө көндә, әлбиттә, боронғо шөғөлдәр юҡ. Илебеҙҙә йәшәгән бөтөн халыҡтар ҙа заманса йәшәй, заманса эш менән мәшғүл.
Өфөлә йәшәгән күренекле сауҙагәрҙәр элек-электән татар интеллигенцияһын үҫтереү һәм мәҙәниәт, сәнғәт, фән, мәғрифәтселекте күтәреү хаҡында хәстәрлек күргәндәр. Өфөлә «Хакимиә», «Хөсәйениә», «Ғәлиә» мәҙрәсәләрендә белем бирелә.
.
1912—1922 йылдарҙа Өфөлә беренсе татар театры эшләй. Был профессиональ труппаның етәксеһе И. Б. Ҡудашев-Ашҡаҙарский була. Артабан татар театры бер нисә колхоз-совхоз театрҙарына бүленә. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, улар тарҡала. Фәҡәт 1990 йылдар башында ғына Өфө «Нур» татар дәүләт театры һәм Туймазы татар театры ойошторола.
Татар халҡының бөйөк улдарынан Ш. Сүнчәләй, Ғәлимйән Ибраһимов, Мирсәйет Солтанғәлиев, Әмирхан Еникеевтар, байтаҡ ҡына сәнғәт әһелдәре — Әлфиә Афзалова, Салауат Фәтхетдиновтар Башҡортостанда тыуып- үҫкән.
Илебеҙҙәге үҙгәрештәр, динде тыймау, дини байрамдарҙы кире ҡайтарыу барлыҡ милләттәр өсөн дә ыңғай күренеш була. Борондан килгән байрамдар яңынан тер- геҙелә бара, онотола башлаған традициялар өйрәнелә. Татар халҡы ла һабантуй, тула өмәһе, ҡаҙ өмәһе, мал өмәһе, яҙ көнө — ж,имчәчәк, тары бутҡаһы, нардуған, наурыҙ байрамдары менән бер рәттән дини байрамдарҙан ураҙа байрамы, ҡорбан байрамын да рәсми билдәләй.
Бөгөн республикала 47 татар халыҡ үҙешмәкәр коллективы бар. Уларҙың 24 — театраль, 11 — бейеү, 5 — фольклор, 5 — хор, 2 — инструменталь коллективтар. Йыл һайын Өфөлә «Туған тел» тип аталған татар йыры конкурсы һәм «Азатлыҡ» татар йәштәре ойошмаһы башланғысында Татарстан Республикаһы менән берлектә Нефтекамск ҡалаһында «Науруз гүзәле» ярыштары үткәрелә.
«Башҡортостан татарҙары» тигән документаль фильм төшөрөлдө. Телевидение аша «Рәйхан», «Сәйлән» тигән тапшырыуҙар алып барыла. Радио аша татар телендә «Шиғриәт минуттары», «Әҙәби уҡыуҙар», «Һеҙҙең өсөн осрашыуҙар» тигән тапшырыуҙар бар.
Татар телендә «Толпар» (ижтимағи-сәйәси һәм әҙәби- нәфис журнал), «Әллүки» балалар журналы, «Ҡызыл таң», «Өмет», балалар өсөн «Очкын» гәзиттәре, шулай уҡ 5 ҡала һәм 23 район гәзите нәшер ителә. Башҡортостанда татар телендә йәмғеһе 937 мең дана китап иҫәпләнә, ә Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана фондында 47681 китап һаҡлана (* «Ватандаш» журналы. 2003 йыл, 2-се һан). Республикала 1230 татар мәктәбе эшләй.
===Сыуаштар===
Сыуаштар Рәсәйҙә күп һанлы халыҡтар иҫәбенә инә. Рәсәйҙә рус, украин, татарҙарҙан һуң һан буйынса сыуаштар килә. Улар 2 миллион самаһы кешене тәшкил итә.
Сыуаштар Татарстанда, Башҡортостанда, Камар, Ульяновск, Төмән, Кемерово, Ырымбур, Нарытау әлкәләрендә, Красноярск крайында, Мәскәү ҡалаһында, Ҡаҙағстанда, Украинала, Үзбәкстанда, Белоруссияла, Тажикстанда, Төркмәнстанда, Ҡырғыҙстанда, Латвияла, Молдовала, Эстонияла йәшәйҙәр.
Ә Башҡортостанда бөтөн сыуаштарҙың 6 процент тиклеме йәшәй. 83 проценты сыуаш телен туған теле тип иҫәпләй.
Сыуаштар Башҡортостан райондарының яртыһында тиерлек, бөтәһе 265 ауылда йәшәйҙәр. Башҡортостанда ла һан буйынса улар дүртенсе урында килә. Сыуаштарҙың яртыһы тиклеме ҡала ерҙәрендә йәшәй. Ауыл ерҙәрендә сыуаш ғаиләләре, нигеҙҙә, күп балалы.
Сыуаштар элек-әлектән игенселек һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Арыш һәм һолоно күпләп сәскәндәр. Киндер, етен дә үҫтергәндәр. Был үҫемлектәрҙән еп эшкәртеп, кейем өсөн файҙаланғандар. Солоҡсолоҡ менән дә улар борондан уҡ шөғөлләнгән.
Сыуаш ҡатын-ҡыҙҙары сигеүгә, нағышҡа айырыуса оҫта булғандар. Ә ирҙәр сабаталарҙы оҫта үргән. Күлдәктәре ап-аҡ туҡымаға шау биҙәк итеп сигелгән була.
Биҙәнеү әйберҙәре киң ҡулланылған. Мәрйен тағырға, беләҙек кейергә яратҡандар. Сухал-һаҡал, иҙеү, сәсбау тип аталған биҙәнеү әйберҙәре Башҡортостан сыуаштарында ғына осрай. Сәкмән менән еләнде лә Башҡортостан сыуаштары ғына кейә. Хатта кейем бесеү өлгөләре лә башҡорттарға һәм татарҙарға тартым.
Сыуаштар тәүҙә мәжүси булған, шунан көсләп суҡындырылғандар. Татарлашҡан сыуаштар мосолман динен ҡабул иткән.
Шуның өсөн электән ҡалған мәжүсилек байрамдары ла христиан байрамдары менән йәнәш билдәләнә, йә ҡушылған, йә үҙенсәлекле төҫ алған. Мәҫәлән, ҡыш көнө, көн менән төн тигеҙләнгән саҡта элек сурхури тигән байрам үткәрелһә, аҙаҡ был раштыуа-рождествоға әйләнгән. Нартукан үткәрәләр.
Ҫаварни — масленица, иген сәсә башлау көнө — орлоҡ сығарыу, малды көтөүгә сығара башлау көнө, һабан байрамы, ямғыр теләү йола байрамдары үткәрелгән.
Әруахтарҙы иҫкә алыу көнөн махсус әҙерлекле итеп күмәкләшеп билдәләйҙәр. Сыуаш йәштәренең хороводтары бик матур, күңелле күренештәрҙән һанала. Егеттәрҙе хеҙмәткә оҙатыу — оҙайлы дауам иткән матур йола. Сыуаштар әкиәт, мәҡәл, әйтем, һынамыш, йыр-таҡмаҡҡа бик бай халыҡ.
'''Музыка ҡоралдары'''. Ҡыуыҡ (волынка шапар), скрипка, гусли, шахлич (дудка), параппан (барабан), сарнай (һорнай), тамра (балалайка), хут купас (гармун).
Башҡортостанда йәшәүсе сыуаш халҡы республикабыҙ, илебеҙ күләмендә билдәле байтаҡ әһелдәр үҫтерҙе.
Бәләбәй районының Слакбаш ауылында сыуаш әҙәбиәте классигы К. В. Иванов, Сыуашстандың халыҡ шағиры Я. Г. Ухсай тыуған. Яҙыусылар М. Н. Данилов-Чал- дун, Ф. Н. Вуколов-Эрлик, шағирҙар И. А. Петрова-Нарс, В. Е. Петрова, С. А. Васильева, А. С. Савельева-Сас һәм башҡалар —Башҡортостан кешеләре.
Сыуашстандың атҡаҙанған рәссамдары аталы-уллы И. Т. Григорьев менән И. И. Григорьев һәм А. Н. Алима- сов, билдәле художник-реставратор, заманында Дрезден художестволы галереяһында реставрациялауҙа ҡатнашҡан П. Т. Корина-Петрова, күренекле ғалимдарҙан А. Н. Тихонов, А. Г. Терентьев, А. С. Ефимов, В. Я. Кошкарев, Г. Е. Корнилов, Ф. П. Васильев, И. И. Захаров, А. А. Кондратьев, Ю. Н. Никифоров һ. б. донъя һәм Ватан фәненә тос өлөш индерҙеләр.
Бәләбәй ҡалаһында «Урал сасси» («Урал тауышы») тигән газета нәшер ителә. Ауырғазы, Бишбүләк райондарында район гәзиттәре сыуаш телендә дубляж — тәржемә менән сыға. «Шуратал» («Ағиҙел») әҙәби берекмәһе эшләй.
Телевидениела «Ентешсем» («Земляки») тапшырыуы, радиола «Аван-и» («Каумыһығыҙ») тапшырыуы уңышлы эшләй. Сыуаш йыры фестивале үткәрелә. Стәрлетамаҡ педагогия институтының филология факультетында 1994 йылдан башлап сыуаш бүлегендә уҡытыусылар әҙерләнә. Бәләбәй һәм Стәрлетамаҡ педагогия колледждарында ла сыуаш башланғыс синыф уҡытыусылары бүлектәре бар.
Өфөлә, Стәрлетамаҡта, Мәләүездә йәкшәмбе мәктәптәре, Бәләбәйҙә сыуаш гимназияһы эшләй. 1993 йылдан башлап БР Сыуаш йәштәре Союзы эшләй. Бишбүләктә Сыуаш драма театры сыуаш милләтле халыҡтың тел мөхитен булдырыуҙа тос өлөш индерә.
===Украиндар===
1574 йылда, хәҙерге Өфө ҡалаһы урынлашҡан ерҙә, Сутолока йылғаһының Ағиҙелгә ҡойған тамағында ҡәлғә төҙөлә. Уны һаҡлаусылар исемлегендә тәүге украин казактары телгә алына. Казактарҙы «черкас» тип атайҙар.
Төрлө нығытмалар, ҡәлғәләр төҙөлә башлағас, унда хеҙмәт итеү өсөн бик күп казактар кәрәк була. Рәсәйҙең төрлө тарафтарынан Башҡортостанға ағылған ҡасаҡ крәҫтиәндәрҙе хеҙмәткә алыу тыйыла.
1739 йылдың 20 авгусында императрица Анна Иоановна украин казактарын — черкастарҙы хеҙмәткә күпләп алырға тигән указ сығара, шунан һуң Башҡортостан еренә украиндар тотош ауылдары менән күсеп килә. Украина еренең буш тороп ҡалыуынан ҡурҡып, 1742 йылда украиндарҙың күсенеүен тыйып тағы указ сығарыла.
Әммә украиндар бер- береһен тартып, саҡырып килтерәләр. Бөгөнгө көндә Башҡортостанда 75 меңгә яҡын украин йәшәй. 1939 йылда был һан 92 меңдән ашып китә. Әммә һуғыштан һуң украиндарҙың үҙ туған илдәренә ҡайтыуы, тыуымдың кәмеүе, ҡатнаш ғаиләләр барлыҡҡа килеүе был һанды һиҙелерлек кәметә.
1926 йылда 529 таҙа украин ауылы булһа, бөгөнгө көндә күпселеген украиндар тәшкил иткән бер генә ауыл бар. Стәрлетамаҡ районының Золотошка ауылында 80 проценттан ашыу украин йәшәй. Әммә украин теленең рус теле менән яҡынлығы арҡаһында был халыҡтың теле тиҙ йотола, уларҙың 50 проценттан ашыуырағы ғына украин телен туған теле тип һанай.
Башҡортостандың башҡа милләттәре украин теленә йоғонто яһай алмай, шуның өсөн башҡа милләттәр менән күршеләш төбәктәрҙә өлкән украиндар һаман да үҙ телдәрендә һөйләшә, әммә Башҡортостанда украиндарҙың тарҡау ултырыуы, теленең киң ҡулланыуҙа булмауы уның бөтәүенә килтерә.
Украиндар — дини халыҡ. Шуның өсөн Башҡортостанға күсеп килеү менән сиркәү төҙөтәләр. Уларҙың өйҙәрендә иконалар күп. Әммә Октябрь революцияһынан һуң дингә ҡаршы алып барылған көрәш нигеҙендә сиркәүҙәр мәктәптәргә, клубтарға әйләндерелә.
Украиндар арыш, бойҙай, арпа, һоло, борсаҡ сәсеү менән бер рәттән картуф, сөгөлдөр, көнбағыш, етен, киндер һәм тәмәке үҫтерәләр. Бынан тыш украиндар баҡса йәшелсәләренең һәм картуфтың орлоғон таҙартып, шыттырып ултыртыу эшенә өйрәтәләр. Ҡарабойҙай сәсәләр. Иген сәсеү ваҡытын билдәләү ысулын да, бәлки улар алып килгәндер: украиндар усҡа тупраҡ алып йомарлайҙар ҙа ергә ырғыталар. Тупраҡ һибелеп төшһә, сәсергә ваҡыт етте тигәнде аңлата.
Ат, һарыҡ, һыйыр, сусҡа тоталар. Эш өсөн ат та, үгеҙ ҙә еккәндәр. Ҡошсолоҡ ныҡ үҫешкән. Тауыҡ, өйрәк, күркә, ҡаҙ үрсетәләр. Умартасылыҡ менән борондан таныш булалар.
Тимерселек, балсыҡ көршәктәр яһау, күн эшкәртеү оҫталары күп була. Ҡатын-ҡыҙҙар сигеү, селтәр бәйләү менән шөғөлләнгән. Әммә энә менән бәйләй белмәгәндәр. Украиндар уны урындағы халыҡтан отоп алған. Быйма баҫыу эшенә лә рустарҙан өйрәнгәндәр.
Украиндар тыуған ерҙәренән алыҫ булһалар ҙа ауылдарына үҙ атамаларын бирергә тырышҡандар. Санжаровка, Парафеевка, Шаровка, Золотошка, Кахновка, Харьковка, Киевка, Черкассы, Тавричанка, Софиполь һәм башҡа шундай исемле ауылдарға украиндар исем биргән. Ауылдар барлыҡҡа килгәндәге традицияларын да һаҡлаусылар бар: украиндар өйҙәрҙе һылап, ап-аҡ итеп ағартып ҡуйырға яратҡан.
Төп аҙыҡтары — йәшелсә. Кыйыр ағы төп аҙыҡ һаналмаған. Бутҡа яратҡандар. Колбаса, гуляш, шницель, фрикаделька, холодец һәм башҡалар, нигеҙҙә, украиндарҙан таралған.
Украин ҡатын-ҡыҙҙарының бер үҙенсәлеген әйтергә кәрәк: ҡыҙҙар сәстәрен берҙән йәки икенән үреп толомлап төшөрөп йөрөгән. Кейәүгә сыҡҡас, кәрзинләп баштарына урағандар.
===Белорустар===
Башҡортостанда белорустар 17 мең самаһы. Уларҙың күп өлөшө ҡалаларҙа йәшәй. Ауылдарҙа йәшәгәндәре, нигеҙҙә, Архангель һәм Иглин районындалар. Бер аҙы Өфө, Әлшәй, Дәүләкән, Бәләбәй, Бишбүләк, Ишембай райондарындағы ауылдарҙа төйәкләнгән.
Республиканың башҡа ҡалаларында һәм ауылдарында улар тиҫтәләп, йөҙәрләп кенә иҫәпләнә. Белорустар ҙа Башҡортостан ерҙәренә күмәкләп күсенеү заманында килә. 1917 йылдарҙа тағы бер тапҡыр күпләп күсенәләр. Был ваҡытта улар Башҡортостанда ер ала алмай. Шуның өсөн дә төрлө райондарға һәм ҡалаларға бүленеп-бүленеп урынлашалар. Башҡортостандағы белорустарҙың һаны ҡатнаш ғаиләләр ҡороу арҡаһында ҡырҡа кәмей бара.
Ауыл ерҙәрендә йәшәгән белорустар иген игә, мал тота, умартасылыҡ, һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ менән шөғөлләнә. Бөтөн белорустар ҙа борсаҡ һәм ҡарабойҙай сәсә.ч Етен үҫтереп, май һығалар. Картуф ултырталар. Сусҡа, һыйыр, һарыҡ аҫрайҙар.
Эш өсөн ат тоталар. Киндер, ете» ебенән туҡыма һуғалар. Йәшелсә ашы яратҡандар. Әсетелгән арыш оно ҡамырына картуф ҡушып икмәк бешергәндәр. Бәрәмес бешереп, эремсек өҫтөнә етен, киндер орлоғо һипкәндәр. Картуф ҡоймағы ҡойғандар. Итте бик һирәк ҡулланғандар. Колбаса, холодец эшләү оҫталығын башҡаларға ла өйрәтәләр.
Бөтә дини байрамдарҙы ла билдәләйҙәр. Әммә дин тотоу тыйылған замандарҙа асыҡтан-асыҡ байрам итмәгәндәр.
Иван Купала байрамы йәйге көн менән төн тигеҙләнгән мәлдә үткәрелгән. Ҡыҙҙар шифалы үлән йыйғандар, егеттәр усаҡ яғыр өсөн утын әҙерләгән, төн буйы яланда байрам иткәндәр. Был байрам иң көтөп алынған күңелле байрамдарҙан иҫәпләнә.
Белорустарҙың республика буйлап һибелеп йәшәүе, туған телдә һөйләшмәүҙәре, ҡатнаш ғаиләләрҙең күп булыуы арҡаһында улар милли үҙенсәлеген юғалта бара, күп һанлы рус халҡынан йотола.
Республикалағы белорустарҙың 26,6 (1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса) проценты ғына туған телдә һөйләшә ала. Улары ла — иң өлкән кешеләр.
Шуның өсөн Дуҫлыҡ байрамдарында белорус телендә йырҙар ҙа яңғырамай, бейеүҙәр ҙә һуңынан отоп алынғандары ғына. Милли традицияны һаҡлаусы белорустар ҡалмаған тиерлек. Ә заманында, күсеп килгән осорҙа, урындағы халыҡ менән аралашыуҙан килеп сыҡҡан иҫ китмәле бай фольклорҙары булған.
Белорустар Башҡортостанға геология-минералогия фәндәре докторы В. Л. Яхимовичты бирҙе.
Бөгөнгө көндә Иглин районының Буденновка ауылы белорус мәҙәниәтенең таянысы булып иҫәпләнә. Пушкино ауылында белорус телен өйрәнеү буйынса йәкшәмбе мәктәбе эшләй.
===Мордвалар===
Мордвалар республикабыҙҙа 30 меңдән ашыуыраҡ. Мордвалар эрзя һәм мокша тигән төркөмдәрҙән тора. Башҡа милләт кешеләре менән аралашҡан саҡта улар үҙҙәрен мордва кешеһе тип атаһа ла, үҙ-ара эрзя һәм мокша икәнлектәрен белгертәләр.
Мордвалар XVII быуатта уҡ Башҡортостанға күсә башлаған. 1736 йылғы указдан һуң айырыуса күпләп күсенгәндәр. Ауыл-ауыл булып ултырғандар. Мәҫәлән, Федоровка ауылына нигеҙҙе мордвалар һала. Унда 1600- ҙән ашыу кеше йәшәй.
Башҡортостанда улар Бишбүләк, Илеш, Көйөргәҙе, Благовар, Шаран, Саҡмағош, Миәкә, Бүздәк, Дүртөйлө райондарында йәшәйҙәр. Йәрмәкәй, Дәүләкән, Бәләбәй райондарында улар бергәрәк күп урынлашҡан.
Шишмә, Өфө, Ҡырмыҫҡалы райондарында иң күп өлөшө йәшәй. Архангель, Кушнаренко, Нуриман, Благовещен райондарында мордвалар берәм-һәрәм генә йәшәй. Сиҙәм эшкәртеү башланғас, ҡырҡлаған мордва ғаиләһе Хәйбулла районында төйәкләнгән.
Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында мордвалар һаны 57 меңдән ашыу була. Артабан мордвалар һаны кәмеүгә табан китә.
Эрзя менән мокша араһында тел айырмаһы ҙур, хатта улар ҡайһы бер һүҙҙәрҙе русса тәржемәһе менән әйтмәһәләр, бер-береһен аңламайҙар. Мордва теленә башҡорт һәм татар һүҙҙәре ингән. Арҡан, карциган — ҡарсыға, куда — ҡоҙа, курка — күркә, айгор — айғыр, байтак — байтаҡ, боза — буҙа, алаша — ат, алаша, шаршав — шаршау кеүек үҙләштерелгән һүҙҙәр бар.
Игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ, һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ төп кәсептәре булмаһа ла, урындағы халыҡтан күреп, һирәкләп шөғөлләнәләр. Мордвалар күлдәктәрен сигеп кейгәндәр, биҙәктәре тарау-тарау төрлө йүнәлештә һалынған. Сабаталары башҡа халыҡтарҙыҡына оҡшамаған, сөм итеп үрелгән. Хатта ҡайһы бер ғалимдар мордваларҙы сабаталарына ҡарап айырып булыуы хаҡында яҙып ҡалдырғандар. Мордва ирҙәре кәрзинде оҫта үреүҙәре менән дан алған.
Сусҡа ите яраталар. Балсыҡ һауыттар тотонғандар, ашарға балсыҡ һауыттарҙа бешергәндәр. Христиан динлеләр. Әммә дингә бик мөкиббән китеп бармайҙар. Өйҙәрен йылға йәки соҡор яры буйына һалырға яратҡандар.
===Мариҙар===
Башҡортостанда мариҙар 106 меңгә яҡын. Мариҙарҙың күбеһе ауыл ерҙәрендә йәшәй. Мишкә һәм Ҡалтасы райондарында мариҙар айырыуса күп урынлашҡан. Бөрө, Краснокама, Нуриман, Благовещен, Яңауыл, Балтас, Баҡалы, Илеш, Бәләбәй райондарында йәшәйҙәр. Һуңғы йылдарҙа мариҙар бөтөн республика буйлап таралды. Өфөлә лә 10 меңләп мари йәшәй.
Күсеп килгәндән һуң мариҙар тимерселек, балсыҡ һауыттар әүәләү, итек тегеү, ат сбруйҙары яһау менән шөғөлләнәләр.
Мариҙарҙың ҙур-ҙур ауылдары бар. Улар туғанлыҡты ныҡ һаҡлай. Ҙур ғаиләләрҙә бер нисә пар бер ишек алдында йәшәй, айырым өйҙәрҙә торһалар ҙа хужалыҡты бергә алып баралар.
Күмәкләшеп бер тирәлә йәшәгәнлектән, мариҙар ауыл ерендә үҙ телдәрендә һөйләшәләр, мари мәктәптәре, мари балалар баҡсалары бар. Хатта Ҡалтасы районының «Эрвий» ансамбле киң билдәле булһа, Мишкә районында «Эрвел» ансамбле лә ныҡ танылды. Өфөлә ойошторолған «Ош Виче сем», Нефтекама ҡалаһының «Эрвел сем» ансамблдәре лә киң танылыу яулай бара.
Нефтекама ҡалаһында мари драма театры ойошторолдо һәм мари телендә «Чолман» гәзите, ә Мишкә һәм Ҡалтасы райондарында ла мари телендә район гәзиттәре сығарыла. «Мурпеледыш» исемендә мари йырҙары фестивале үткәрелә.
Мари халҡының туғанлыҡты ныҡ һаҡлауы, татыулығы арҡаһында телдәре һаҡлана һәм шунлыҡтан Башҡортостанда бик күп күренекле кешеләр сыға, бөгөнгө көндә улар Марий Әлдә үҙ халҡының әҙәбиәте, теле, сәнғәте өсөн арымай-талмай хеҙмәт итә. Башҡортостанда тыуып-үҫкән ғалим В. М. Васильев оҙаҡ йылдар буйы көнсығыш мари халҡының телен, фольклорын, динен өйрәнеү менән шөғөлләнә.
Бер Мишкә районында ғына ла мари әҙәбиәт классиктары Я. Ялкайн, С. Эман, А. Бик тыуып үҫкән. Композитор А. Искәндәров, шағир һәм журналист Г. Зәйниев, хәҙерге заман яҙыусылары В. Изилянова, В. Абукаев-Эмгакты һәм башҡа таланттарҙы бирҙе.
Шулай уҡ мари халҡының беренсе шағирәһе Сакева Сайпетдинова һәм М. Әюпова, Н. Ялкайн, күренекле яҙыусылар А. Эрыкан, А. Пасет, Э. Чапай, Э. Осып, А. Асаев, Т. Батырбаев, А. Тимиркаев, драматург һәм прозаик А. Юзыкайн, артистар А. Андрианов, В. Асмаев, Мари йәштәр театрының баш режиссеры О. Иркәбаев,
Дәүләт бейеү ансамбле етәксеһе Ю. Иркәбаев, йырсы һәм музыкант А. Изибаев-Бирь, күренекле филологтар Ю. Андуганов һәм Н. Иҫәнбаев, фольклорсы С. Сабитов һәм башҡалар ҙа Башҡортостан мариҙары биргән талантлы егеттәр һәм ҡыҙҙар.
Башҡортостанда рәссамдар Г. Г. Калитов, В. В. Вәлиуллин, С. С. Шамаева, композитор А. К. Кукубаев, геология-минералогия фәндәре докторы А. А. Алексеев, геолог Г. И. Иванов һәм башҡа әлкәлә эшләүсе ғалимдары ла бик күп. Бөрө, Өфө, Нефтекама уҡыу йорттарында ла мари ғалимдары эшләй.
===Удмурттар
Башҡортостан удмурттары, нигеҙҙә, ауылдарҙа йәшәй. Удмурттар суҡындырыуҙан ҡасып Башҡортостанға килеп һыйынғандар һәм христиан динен ҡабул итмәгәндәр. Улар әлегәсә мәжүси булып ҡала.
Тәтешле районында Бигинәй, Түбәнге Балтас, Яңы Тәтешле, Ураҙгилде, Вязовка, Калмияр ауылдары, Борай районында — Алтаево, Байшады, Ҡалтасыла — Оло Качак, Йәрмәкәйҙә — Купченеево ауылдарында, Яңауыл районының байтаҡ ауылдарында йәшәйҙәр. Удмурттарҙың фольклор коллективтары бар. Удмурт балалары туған телдәрендә уҡырға тырышалар, Удмуртстанда сығарылған гәзит- журналға яҙылалар, Ижевск һәм Глазов ҡалалары уҡыу йорттарына инәләр һәм күптәре унда тороп та ҡала. Бөгөнгө көндә Удмуртияла йәшәүсе яҙыусы Фатых 1999 йылда Үрге Тәтешле ауылында удмурт телендә «Ошмес» («Шишмә») гәзите сыға башланы.
===Латыштар===
Латвия Рәсәй составына ингәс, латыштар Башҡортостанға күпләп күсенә башлай, әммә революциянан һуң уларҙың ҡайһы берҙәре кире ҡайта. Беренсе күсеп килеүсе бай 1878 йылда булған тиҙәр. Хәҙерге Ауструм (Иглин районы) ауылы латыштарҙың иң беренсе ауылы. Унан һуң Озолы, Балтия, Боложи һәм Архангельское ауылдарына нигеҙ һалалар. Латыштар, ғәҙәттә, урманлы ерҙәргә урынлашҡандар — үҙ тыуған ерҙәренә оҡшаш урын һайлағандар.
1920 йылда көслөк менән башланған коллективлаштырыу осоронда байтаҡ ҡына латыш хужалыҡтары юҡҡа сыға, ҡайһы берҙәре бөтөнләй бөлгөнлөккә төшә, ҡайһы берҙәре кире Латвияға ҡаса. Бөгөнгө көндә латыштар бик аҙ ҡалған.
Улар Архангель районының Арх-Латыш ауылында, Бакалдинола, Архангельск ауылында, Иглин районының Ауструм һәм Балтика ауылдарында йәшәйҙәр. Латыштар тыныс холоҡло, бик тырыш, әйткән һүҙҙәренә тоғро халыҡ. Улар оҙон буйлы, зәңгәр күҙле, асыҡ һары сәсле. Ҡатын-ҡыҙҙар, ғәҙәттә, буй биҙәкле йәки шаҡмаҡлы юбка менән кофта кейә һәм билбаулап ҡуя. Ирҙәрҙең ғәҙәти кейеме — аҡ күлдәк, буйлы ыштан. Күмәк урынды бик яратмағанлыҡтан, хуторҙарҙа йәшәгәндәр. Өй тирәләп емеш ағастары үҫтергәндәр.
Латыштар, нигеҙҙә, лютеран дине тота. Католиктар ҙа бар. Баптистар ҙа осрай. Православие динен тотоусылар ҙа байтаҡ ҡына. «Яние көнө» — йәйгеһен, көн менән төн тиңләшкән саҡта, бик ихлас, күңелле, иҫтә ҡалырлыҡ байрам итеп үткәрелә. Был байрамда «Лиго, лиго» тип йырланғанлыҡтан, ул Лиго байрамы тип тә атала.
Байрам ваҡытында ауылда Яние исемле кешеләр хөрмәт уртаһында була. Яние көнөндә йыйылған шифалы үләндәр — Яние үләндәре тип атала. Йыйылған үләндәрҙән сәскәле ҡалпаҡ үрәләр ҙә бер-береһенә лә, мал башына ла кейҙерәләр.
Таң атҡансы усаҡ тирәләп бейеп-йырлап күңел асалар. Ҡыҙҙар киләсәктәрен һынайҙар. Яние көнөндә йоҡларға ярамай, сөнки бәхетеңде йоҡлап ҡалып, йәрһеҙ ҡалыуың ихтимал, тигән юрау бар.
Латыштар грамоталы халыҡ. Ҡатын-ҡыҙҙар араһында грамоталылыҡ ирҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ та булған. 1937 йылға тиклем Башҡортостандағы латыш балалары үҙ телдәрендә уҡытылған. Улар өсөн Латвиянан китаптар килтерелгән. 1990 йылда был эш яңыртыла. Латвиянан махсус рәүештә уҡытыусы килә. Арх-Латыш ауылында өлкән ҡатындарҙан торған ансамбль эшләй. Был ансамбль Латвияла халыҡ ижады фестивалендә ҡатнашты.
Латыш һауынсылары Анна Дуче менән Дора Бите — Башҡортостанда иң тәүге Ленин ордены алыусы һауынсылар. Архангель районындағы ун Социалистик Хеҙмәт
| |||