Тормош һабаҡтары. 6 класс: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
86 юл:
Башҡортостанға ғәйнәләр Танып йылғаһы буплап төшкән. Артабан ҡатайҙар «һәм ҡыпсаҡтарҙың төньяҡ-көнсығышҡа күпләп күсеүе арҡаһында ғәйнәләр төньяҡҡараҡ киткән.
Бөгөнгө көндә ғәйнәләрҙең күбеһе Пермь өлкәһендә йәшәй. Ләкин бындағы башҡорттар төп башҡорт халҡы менән бәйләнешен өҙмәй.
==Төньяҡ башҡорттары==
Төньяҡ башҡорт ырыуҙарына ғәйнә, танып, ун, балыҡсы һәм уран инә. Улар Каманың ҡушылдыҡтары Түлүә, Беүә, Танып һәм Ҡариҙелдең урта ағымында, Сарс, Төй, Йүрүҙән буйҙарында ла йәшәй.
Таныптар 1715 йылдарҙа Танып буйына күсенгән башҡорт ырыуы. Таныптарҙың ата-бабалары был төбәккә Миңзәлә яғынан килгән. Миңзәлә яғынан сыҡҡан ғәйнәләр таныптарҙы үҙҙәренең туғаны тип иҫәпләй.
Балыҡсы араһына килгәндә инде, был атама ҡырғыҙҙарҙа ла, төрөкмәндәрҙә лә, туваларҙа ла осрай. Балуғ, балук төрки яҙмаларында ҡала мәғәнәһен бирә.
Ғалимдарҙың фараз итеүенсә, балыҡсы тигән атама, ҡаланың кусеп йөрөүсе халҡы тигәнде аңлатырға тейеш.
Уран ырыуының ата-бабалары монгол һәм төрки-монгол ҡәбиләләренән сыҡҡан, улар Һыр-даръя далаларында, Арал буйында ла байтаҡ ваҡыттар йәшәгән.
==Түбәнге Ағиҙел башҡорттары==
Йәнәй, гәрә, 'ҡырғыҙ, йылан, йәлдәк, ҡаршын, наңлы, таҙ, дыуанай һәм ыуаныш ырыуҙары этнография ғилемендә Түбәнге Ағиҙел башҡорттары тип атала.
Әйтәйек, бөгөнгө көндә татар теленә яҡын итеп башҡортса һөйләшеп йөрөгән Илеш халҡы — нырғыҙ һәм йылан ырыуы башҡорттары. Уларҙың тамырҙары Йәнәсәйҙәге -ҡырғыҙ ырыуына барып тоташа.
Ә йыландарҙың тарихы беҙҙең эраға тиклем III быуатҡа ҡайтып ҡала. Ҡырғыҙ һәм йылан ырыуы башҡорттары үҙ ерен, ғөрөф-ғәҙәтен һаҡлап алып ҡалыу өсөн XVII — XVIII быуат башҡорт хәрәкәттәрендә ҡыйыу ҡатнашҡан.
Гәрә, гәрәй, кәрәит тигән ырыуҙар төрки йәки төрки-монгол берләшмәһенең ҡыпсаҡлашҡан тоҡомон тәшкил итәләр.
Йәнәйҙәрҙең телендә уғыр һүҙҙәре бар. Әммә тамғалары үҫәргәндәрҙеке кеүек. Йәнәйҙәр ниндәй генә сығышлы булмаһын, аҙаҡ ҡыпсаҡлашҡан башҡорт ырыуы.
Йәлдәк менән ҡаршындар борон Ағиҙелдең һул яҡ ярында йәшәгән.
Ҡаңлы ырыуы ҡарағалпаҡтарҙа ла бар, ҡырғыҙҙарҙа — ҡаңды, нуғайҙарҙа, ҡырым татарҙарында ҡаңлы тигән ҡәбиләләр бар. Ҡайһы бер ғалимдарҙың ҡаңлылар печенегтарҙың этник вариҫтары тигән ҡарашы дөрөҫлөккә яҡын.
Монголдарға ҡаршы яуға сыҡҡан Хорезм батшаһының ғәскәрендә 90 мең ҡаңлы ҡатнашҡан. Ҡаңлылар Башҡортостанға XIII быуатта күскәндәр һәм боронғо башҡорт халҡына ҡаңлы ырыуы булып ҡушылып киткәндәр.
Таҙ ҡәбиләһе табын ырыуы берләшмәһенә ҡараған. Таҙ тигән ҡәбилә бик борон Саян-Алтай тауҙарында йәшәгән. Таҙ ҡәбиләһе Башҡортостанға бер юлы ғына күсеп килмәгән, шуның өсөн Һар ырыуҙа ла бар улар.
Дыуанайҙар борон Алтайҙа һәм Монголияла йәшәгән төрки-монгол ҡәбиләләренә барып тоташа. Уларҙың ата-бабалары ҡыпсаҡтар менән ныҡ ҡатнашҡан.
Ыуаныш ҡәбиләһе фин-уғыр сығышлы булһа кәрәк. Тик улар төркиләшкән. Аҙаҡ ыуаныш башҡорттарын тәшкил итә башлағандар.
==Түңгәүерҙәр==
Түңгәүер атамаһы монголдар мрыуына барып тоташа. Был исемде Ҡуңрат бейҙең улы Дингаур менән бәйләйҙәр. Түңгәүерҙәр монголдарҙан бик иртә айырылған һәм Төрки ҡағанаты йоғонтоһонда төркиләшкән.
Түңгәүерҙәрҙең боронғо ҡомартҡылары уларҙың Уралға күсеп килгәнгә тиклем Һырдаръя буйҙарында йәшәүҙәре хаҡында һөйләй. Түңгәүерҙәр малсылыҡ менән шөғөлләнгән.
Башҡортостандың төрлө яҡтарында йәйләгән. Уларҙың Башҡортостандың көньяҡ-көнбайышында йәшәүе хаҡында шәжәрә лә бар. Түңгәүерҙәр Ҡармасан һәм Сәрмәсән буйҙарында ла йәшәгәндәр, унда ҡәберлектәре бар, тип раҫлайҙар ғалимдар. Баҫҡынсыларҙың ҡыҫымы арҡаһында ғына урман-таулы яҡтарға күсенгәндәр.
==Тамъяндар==
Тамъяндарҙа ата-бабаларының ҡасандыр Алтай яғынан күсеп килеүе хаҡында ҡомартҡылар һаҡлана. XVIII — XIX быуаттарҙа Үрге Яйыҡ өйәҙендә Тамъян-Түңгәүер олоҫо булған.
Мәғлүмәттәр буйынса, тамъяндарҙың ата-бабалары ҡасандыр Димдең үрге ағымында йәшәгән. Һуңынан көньяҡҡа Ағиҙел буйына күсенгән.
Бөрйәндәр һәм түңгәүерҙәр кеүек, байтаҡ ҡына тамъяндар XIV быуатта Уралдың тау-лы-урманлы яҡтарына һыйынған. Әммә һуңыраҡ Нөгөш, Дим, Өршәк буйҙарына кире күсенгәндәре лә булған.
Тамъяндарға бүлгеләнергә тура килһә лә улар үҙ-ара бәйләнештәрен өҙмәгән. Нөгөш буйҙарында йәшәгән тамъяндар әле лә үҙҙәренең ата-бабаларының Урал аръяғында йәшәгәнлеген хәтерләй.
Ҡыпсаҡтар беҙҙең эраға тиклем 209 йылда һундарҙың көнбайыш берекмәһенә ингән. Беҙҙең эраның IV быуатында иһә, Алтайҙың башҡа халыҡтары кеүек үк, улар Төрки ҡағанатына буйһонған. Х быуатта ҡыпсаҡтар бүленә һәм бер олөшө әкренләп көньяҡҡа, ә күп өлөшө көнбайышҡа — Яйыҡ менән Волга буйҙарына күсә башлай.
Х быуаттың аҙағында улар Урал алдында һәм Урта Волга буйында йәшәгән фин-уғыр ҡәбиләләрен буйһондора. XIII — XIV быуаттарҙа ҡыпсаҡтар тотош Урал алдына — Ағиҙел менән Ыҡ йылғалары араһына килеп ултыра.
Артабан ҡыпсаҡтар Ағиҙелде аша сығып, уның үрге ағымына төйәкләнә. Дим, Сөн, Ыҡ буйҙарын, Бөгөлмә ҡалҡыулығын, Асылыкүл буйҙарын биләй. Улар Һаҡмарҙың көньяғында ла күпләп йәшәгән. Соран, Туҡ, Ырғыҙ һәм Кәмәлек буйҙарына ла йәйелеп ултырған.
==Меңдәр==
Мең башҡорттары XVII — XIX быуаттарҙа Дим йылғаһы буйында ҙур ғына майҙанда урынлашҡан. Улар шулай уҡ Өршәк, Сәрмәсән йылғаларының үрге ағымында, Ҡандракүл һәм Асылыкүл араһындағы ерҙәрҙе биләгән. Төньяҡтан уларҙың биләмәләре Ҡариҙелдең түбәнге ағымына барып тоташҡан.
Мең ырыуы XII — XIII быуаттарҙа ҡыпсаҡ донъяһының бер өлөшөн тәшкил иткән. XIV быуатта меңдәр Башҡортостандың көнбайышына, Ыҡ, Зәй, Минзәлә, Сөн йылғалары буйына күсенгән. Ошо уҡ осорҙа улар, Ағиҙел аша сығып, Димдең Ағиҙелгә ҡойған еренә, Ҡариҙел тамағына килеп сыҡҡан. Уларҙың бер өлөшө хатта Миәс, Златоуст тирәһендә лә телгә алына. Ә төп йәшәгән урындары — Дим буйҙары.
'''ББК 74.00'''
| |||