Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
824 юл:
Кемдер берәү Бәҙәмшәнең скрипкала уйнауы тураһында әйтте. Беҙ күмәкләп скрипкаһын бында алып килеүен һораныҡ. Ялға ҡайтып килгәнендә скрипкаһын алып килгән. Кисен уны төрлө көйҙәр уйнатып, хайран ҡалып, маҡтанылар! Бейеү көйҙәрен дә күп белә. Бейешеп тә алдылар. Мин дә “Перовский”ҙы бейенем. Икенсе көн ҡыҙҙар ҙә килде. Мөғәллим дә уйын ҡыҙғанда килеп инде. Бөтәбеҙҙе лә хәҙер мөғәллим әрләр тип, тын ғына ултырабыҙ.
–
Ошонан һуң бөтәһе лә иркен тын алды! Бәҙәмшә инде “үҙәк” кешегә әйләнде. Ҡыҙҙар уны йыш үҙ яндарына кис алып ҡайтырҙар ине!
972 юл:
Бер саҡ ышкулға ят кешеләр килделәр. Һәр уҡыусыны йырлатып, бейетеп, һөйләтеп, 3-4 көн мәктәптә булдылар. Мин йырлап-бейеп, декламация, әкиәт һөйләп, ҡурайҙа, мандолинала, скрипкала уйнап күрһәттем. Улар мине бер нисә ҡат тикшерҙеләр ҙә, бер нимәлә әйтмәнеләр. Бер тапҡыр звонок булыу менән мин дәрескә өлгөрмәй, аҙыраҡ һуңланым. “Учительский” ишеге янынан ғына класҡа үтеп инәһең. Шул саҡ:
– Әһли Сөләймәнов... – тигәнде ишетеп ҡалдым да ҡырт туҡтаным. Аяҡ осонда ишеккә килеп тыңлайым. - Әһлиҙең йырға тауышы матур. Оҫта, асыҡ итеп йырлай! Бейегәндә инде профессиональ башҡара! Мандолинаға ҡарағанда скрипкала оҫта уйнай! Бармаҡтар ниндәй хәрәҡәт яһай! Әйтергә кәрәк, тәбиғи музыкант! Әле ул бәләкәй, әгәр яҡшы скрипкаала уйнаһа, бөтөнләй башҡа булыр ине! Тәртибен дә уҡытыусылар маҡтай! Феноменальный слух, память! Әгәр беҙ уны алмаһаҡ, кемде алырбыҙ? Беҙ бит тап ошондай балалар эҙләйбеҙ! Һис һүҙһеҙ уны алырға кәрәк! – ти береһе.
Юл 1033 ⟶ 1034:
Беренсе тапҡыр 1 Май байрамын байрам итәбеҙ! Беҙҙең ауылға колоннаға теҙелеп, флагтар күтәреп, күмәк кеше килде! Тиҙ генә беҙҙекеләр теҙелеп, флагтар күтәреп Үргауылға киттек! Колонналар көслө йырлап ауыл осона килебеүеҙгә бер һыбайлы туҡтатып, таралмай, ял итергә ҡушып китте. Үрге, Түбәнге, Аҡбирҙеләр килде. Команда:
–
Команда булыр! Хәҙер шагом марш!
Юл 1049 ⟶ 1050:
Колонналар бик тиҙ стройҙарында теҙелделәр.
– Ҡайтырға! А-а-арш! – тигән команда булыу менән һәр строй раз-два баҫа. Ер һелкенәме ни! Йыр менән хәрәкәт, мылтыҡтан атыш! Күк йөҙө тағы ҡара төтөнгә әйләнде! Таралышабыҙ!
'''Па- жар!'''
1144 юл:
Өсөнсө июлдән беҙгә хеҙмәт кенәгеһенә тракторист тип яҙа башланылар. Шулай итеп, ошо көндән ҡырҡ икенсе йылдың аҙағына тиклем беҙ Абзан МТС-ның тракторсылары булдыҡ. Көнбағыштың башын йыйып ырҙынға алғас, ялан көнбағыш һабағы менән ҡыйланып ятып ҡалды. Ошо ҡый-һабаҡты тырматып, яланды таҙаларға кәрәк. Һәр беребеҙгә икешәр ҡат һигеҙ тимер тырмалар тағылған. Шәмисламдың тракторы боҙолоп, ултырып ҡалды. Был төшкө аштан һуң ине. Мин тырматып йөрөйөм.
– Кискегә туҡтағанда, минең тракторҙы һөйрәтеп станға төшөрәйек, - тине Шәмислам.
Юл 1168 ⟶ 1169:
Йырлап сыҡҡас, Нурия миңә һыйынып, иркәләнеп, мөләйем генә:
–
Мин дә ҡосаҡлағандай булдым да, ситләштем.
Юл 1201 ⟶ 1202:
Иртә менән Иҫәнғолға килдек. Бер-ике сәғәттә барлап, 8 һумдан аҡса биреп, сана янынан китмәҫкә ҡушылды. Башҡа аттар ҙа килтерҙерҙеләр. Теҙҙеләр. Йөҙгә яҡын ат. Дүрт-биш призывник-возчик. Халыҡтың күплеге! Ҡуҙғалдыҡ! Осо-ҡырыйы күренмәй. Ике-өс саҡрымдан яртыһын кире борҙолар. Самокин тигән ауылға килдек. Беҙ бер өйгә 12 кеше төштөк. Ике ҙур өй. Урын күп. Ашау-эсеү юҡ! Ныҡ арытылған, иҙәнгә нисек тура килде, шулай йығылдыҡ. Бында бер ят ҡыҙ ҙа бар.
– Мин Мея- Мей. Атам поляк, - тип миңә һырлығып, яурыныма ҡулын һалды ла: Һинең яратҡан ҡыҙың бармы? Армияға. Һуғышҡа китәһеңме?- тип төпсөнә башланы.
Ырғып тороп сығып киттем да ошондай ҡыҙҙар ҙа бар икән тип аптыраным. Ул минең арттан – тышҡа. Мин – эскә инәм. Саҡ ҡотолдом.
Иртәнге туғыҙҙа Сараҡташ станцияһына киттек. Кискә саҡ килеп еттек. Кемдең квартираһы бар, барырға рөхсәт иттеләр. Әсәйем менән Миңлеғәленең әсәһе килеп еттеләр, беҙҙе осратып, күмәкләп апай-еҙнәйҙәргә килдек. Иртәгеһен кискә тиклем көттөрҙөләр. Бына киттек поезд менән. Тимер юлында һанһыҙ туҡталыш! Өсөнсө көн генә 90 км үтеп Ырымбурға килеп еттек.
'''Тоцк'''
Ырымбур аша Тоцк хәрби лагергә килтерҙеләр. Лагерь яҡын, йәйәүләп барабыҙ, тинеләр. Стройға ла теҙмәнеләр. Ҡапҡанан сыҡҡанда мал һанаған кеүек һанап үткәрҙеләр ҙә, йәйәү киттек. 7-8 км үткәс, бер оҙон землянкаға индек. . Ике ҡатлы урындыҡ ситән һалам ябылған.
Ошонда ун-ун биш көн йәшәнек. Һалам араһы шытырҙай эре-эре ап-аҡ беттән. Ныҡ беткә сумдыҡ. Мунсаға барҙыҡ. Тышта ҡаты һыуыҡ. Йылымыс һыу менән йыуынып сығыуға хәрби кейем кейҙек. Беребеҙҙе икенсебеҙ танымай. Башта йондоҙло кәпәс, брезент бушлат, күлмәк-ыштан, ботинкалар, обмотка... Үҙ кейемдәребеҙҙе тоҡҡа һалдыҡ. адресын ҡағыҙға яҙып.
Икенсе баракка ҡайттыҡ. Бында яҡты, йылы. Ике пар одеял менән ҡапланған. Икенсеһе ябынырға. Ашау хөрт. Маршовый рота төҙөлә, тинеләр. Беҙҙең күбебеҙ эләктек. Поезд менән алып киттеләр. Ҡайҙа - белгән юҡ.
Мин Шәмислам, Ғәлиәхмәт, Миңлеғәлеләрҙән айырылдым. Улар ҙа бер-береһенән айырылғандар. Тоцкиҙа айҙан ашыу булғанмындыр. Бер заман фамилия менән саҡырып алып киттеләр. Лагерҙың икенсе өлөшөндә шундай уҡ землянкала тора башланыҡ. Бында күп ташламалар. Мунсанан һуң яңынан кейендереп, строй менән Ырымбур вокзалына килдек. 2-3 көн бында булдыҡ. Тағыла поезд менән киттек.
'''Окоп, окоп, окоп'''
Поезда товарный вагондарҙа барабыҙ. Уртала – тимер мейес – буржуйка. Гел генә яҡһаң, тиҙ ҡыҙҙара. Ҡурҡыныс. Аҙ яҡһаң – һыуыҡ. Консерва, сухари – аша. Һыу – эс. Йыуыныуҙы оноттоҡ. Ҡайсаҡ бик оҙаҡ яланда торабыҙ. Ҡайсаҡ шәп барабыҙ.Бер тапҡыр беҙҙең ҡаршыға эшелон килеп туҡтаны. Унан раненныйҙар сығалар-инәләр. Һуғыштан инвалид булып ҡайтып баралар.
– Һинең шинелең өр-яңы! Мин ҡайтып барам... Шинелдәрҙе алмаштырайыҡ! Һин фронтҡа бараһың, әллә нисә шинель осрар! Бир инде – тип инәлә бит бер ҡаҙаҡ. Бирҙем.
Ауыл, станцияларҙа туҡтау юҡ. Гел ҡырҙа. Бер иртәлә вагондарҙан төшөрөп бер урман ҡырлауына килдек. Окопаться! Соҡор ҡаҙып, төшөп ултырҙыҡ. Һәр окопта ике кешебеҙ. Полевая кухня йылы аш килтереп яҡшы туйындырҙылар. Арытҡан. Окопта ултырған килеш бер ни белмәй йоҡлайбыҙ. Бер уянғанда – төн. Тынлыҡ. Барыһы ла йоҡлай. Обед килде. Күп кеше йөрөмәйбеҙ. Сират менән котелоктарға һалдырып алдырабыҙ. Көтмәгәндә команда: всем! Боевым маршем вперед! Снарядтар гөргөлдәгән яҡҡа – алғы һыҙыҡҡа барабыҙ. Артиллерия подготовкаһы туҡтамай беҙҙеке ата. Катюша ла ата. Уның снаряды күренеп оса! Ул бик көслө ҡорал. Яндыра, емерә! Шәп! Беҙгә лә ҡыуаныс. Унан – наступлениегә! Шуныһы ҡыуаныслы: бер генә отступление күрелмәне! Отступление – ҡурҡыныс хәл! Яраланып йығылған, әммә госпиталдә дауаланғас, йәшәрлек кешеләр йығылып ятып ҡала. Уларҙы фашистар атып үлтереп үтерҙәр ине!
Бына ошолай 1943 йылдың яҙы ла, йәйе лә булды. Июль-август. Эҫе! Каскаларҙы, артыҡ нәмәләрҙе вещмешоктан ташлап бөттөк. Шинель-скат ҡамыт кеүек муйынға эленгән. Шинелдәрҙе лә ташлап киттек. Алдағы көндәрҙә ней кейербеҙ – күҙ алдына килмәй.
'''Алма'''
Немецтар отступать иткәс, беҙ, һалдаттар, иркенерәк эркелешеп алға барабыҙ. Гел генә һуғыш – атыш булмай. “Воздух” тревогаһы алдан уҡ хәбәр ителә. Һәр беребеҙ йәшеренергә урын эҙләйбеҙ. Отбой – тағыла атлайбыҙ. Бына привал. Яҡын ғына ҡыуаҡлыҡ. Аранан бер ағастан ҡып-ҡыҙыл! Эре, бешкән алмалар күренә. Берәү ҙә бармай, алмай. Ял иткеһе килә. Мин ҡыҙығып, ағастан күҙ алмай өҫкә ҡарап ағасға барып еттем. Алмаға ынтылып , өҫкә күтәрелдем. Гимнастерканы салбарға тығып, иҙеүҙән эскә тыға башланым. Бер алма төшөп китте. Түбән ҡараһам – рогаткаларға арҡыры ағас ҡуйылған котелок эленгән. Өҫтө ап – аҡ күперек. Ут бик аҙ ғына янған да һүнгән. Ике яғынан ике һалдат ята! Улар икеһе лә үле. Эре йәшел себен, ҡуңғыҙҙар мәйеттәрҙе ҡаплаған.
Уларҙы күреп, мин ағас башынан мәйеттәр эргәһенә ҡолап төштөм. Нисек өҫтәренә йығылмағанмын! Тырмашып торҙом да йүгереп иптәштәр янына килеп, гимнастеркамды күтәрҙем дә алмаларҙы тупырҙатып ҡойолдорҙом. - Теләһәгеҙ, ашағыҙ, - тип көскә әйтә алдым. Комроты ла бында икән, уға һөйләнем күргәнемде. Ул санитарҙарға әйтергә кәрәк тигәйне лә, ошо моментта алға китергә команда булды. Ике һалдат ятып ҡалды. Хәбәр итеүсе булманы. Бына былар “без вести пропавшие” лар списогына эләктеләр тип фараз итергә генә ҡала.
'''Үлектәр'''
Фашистар сигенгән саҡта, беҙгә произвольно барырға рөхсәт ителә, тик ҡалышмаҫҡа, ныҡ таралышмаҫҡа. Алдан фашист самолетының килеүен иҫкәртеп торалар. Беҙ ҡалай етте шулай йәшенәбеҙ.: яр, соҡор, кювет, ағас араларына. Украин ере тигеҙ күренә, әммә тәрән, оҙон-оҙон бейек, текә ярлы валдар ҙа осрай. Беҙ вал буйлап киләбеҙ. Привал. Ял. Валдың иң төбөндә ҡояшҡа ялтырап баян ята. Берәү ҙә төшөргә теләмәй. Тәрән. Шул саҡ теүәккәләп төшөп киттем
Ярты вал төшкәс, ҡоро ҡыҙыл балсыҡ ҡом шикелле ишелеп мин шыуып килеп төштөм. Өр-яңы баян. Ҡайыштары ла файҙаланмаған. Төймәләрҙән тауышты тикшереп, арҡаға аҫтым да күтәрелмәксемн. Балсыҡ шыуа. Бик текә яр. Мин ҡат-ҡат тәгәрләп төшәм. Яр башында ҡарап торған һалдаттар минән көлә. Ахыры өҫкә киттем. Текә, өңөлөп торған яр аҫтында үлтерелгән, иҫәпһеҙ күп, кешеләр ята! Себен, ҡуңғыҙ шаулай, мыжлай. Ҡортлағандан гәүҙәләр ҡыбырлай Ҡурҡыныс! Ауыр еҫ!
Түбән йүгерҙем. Төшкән урында, өҫтә һалдаттар һаман тора. Минән хахылдап көләләр. Түбән төшһәм, тағын шундай урын, үлектәр! Ҡурҡыныс! Ҡара тир булып төшкән урынға килеп өҫкә үрмәләүҙән башҡа сара юҡ!
Бер офицер ремендәрҙе һалдырып, ялғатып оҙон бау эшләп төшөрҙөләр. Уның осона сытырмандай йәбешеүем булды, өҫкә, яр ситенә, һәй№№өйрәп тә сығарҙылар! Минең һөйләрлек тә хәл юҡ! Мин күргәндәрҙе һөйләгәс, көлөү ҡасты! Бер команда төшөп, тикшереп сыҡҡас:
– Собраться на митинг! – тигән приказ булды.
Ҡыҫҡа ғына фашистарҙың ҡанлыһығыҙын һөйләнеләр. Ҡыҫҡа ваҡытлы митинг үткәрҙеләр. Күргәндәрҙе һөйләп, бына ниндәй йыртҡыслыҡ эшләп киткән фашистар! Туған ил өсөн уларға бер ниндәй мәрхәмәтлек юҡ! Балаларҙы ла йәлләмәгәндәр, ҡәбәхәттәр!
'''Баянсы'''
– Баянды сығарғас, уйна инде, - тиҙәр.
Мин уйнай белмәйем. Баянист тә бик тиҙ табылды, баяғы баянда өҙҙөрөп уйнап ебәрҙе. Унан бейеү көйҙәренә күсеү менән һалдаттар беләләрме-юҡмы, бейергә керештеләр. Шулай, арыу- йонсоуҙы оноттороп, сихри музыка барыһында ла дәрт уятты. Ҡыҙыу бейешеү барғанда:
– Воздух! - тип тревога күтәрелде.
Тырым-тырағай һә тигәнсә бөтә һалдаттар юҡ булды. Фашист самолеттары күренеп, тиҙ арала килеп тә еттеләр. Инде бомбаға тоторҙар, ахыры! Шул саҡ беҙҙән алыҫ түгел минометтан шквальный күмәк зениткаларҙан ут астылар. Тәү тапҡыр шартлаған, яна-яна барып төшкән самолеттарҙы күрергә тура килде! Был беҙгә ҙур ләззәт, рәхәтлек, шатлыҡлы тын алыу бирҙе!
Кире ҡайтҡан самолеттар 3-4 – ҙән артманы.
– Отбой, вперед! - командаһы булғас, бер кемдең иҫе китмәй, баян янынан атлап үтәләр. Юлдың саңына ла иҫе китмәгәндәй, юл уртаһында һерәйеп гордо баян тороп ҡалды. Хәҙер уның бер кешегә лә кәрәге юҡ!
Түҙмәнем. Баянды арҡама йөкмәм алдым. Һуңынан мин был баянды поварға биреп киттем. Айырылмаҫ инем дә, мөмкин түгел! Ауыр шул!
'''Мөғжизәле осрашыу'''
Яҡтырғас, беҙҙекеләр ололар араһынан ауылдаштары, туғандары менән осрашалар. Шул саҡ беҙҙең эшелон һалдаты Муллануров:
– Мин Ейәнсура! Мин - Урта Муйнаҡтан! Был кеше эргәһенә мине алып бар, - тип ҡысҡыра һалдым.
Барҙыҡ. Баяғы һорашыусы Урта Муйнаҡ ауылы уҡытыусыһы, скрипкасы Таһир ағай Ҡарабулатов булып сыҡты! Беҙ – ауылдаштар! (Ҡарабулатов Әнәс – уның улы, педагог, ул да скрипкасы. Хәҙер Өфөлә йәшәй. Уларҙың туғаны, Таһир ағайҙың бер туған ҡустыһы Рафиҡтың улы - билдәле музыкант Ҡарабулатов Рәсүл).
Таһир ағай миңә еҙнәй тейешле ине. Ағай тип әйтергә өйрәнгәс, ағай тинем дә ҡуйҙым. Бына ошондай мәхшәрҙә, һуғыш ваҡытында, туғандар осрашһын әле! 1943 йылдың май аҙағы – июнь баштарында... Яҡтыра башланы. Минең борсаҡ концентратынан бутҡа беште. Сәй ҡайнатып, ашап-эсеп алдыҡ. Эй, һүҙҙәрҙең күплеге! Ҡыҫҡа-ҡыҫҡа хәтирәләр, ҡайһы бер ҡыҙыҡтарҙы иҫкә төшөрөп, көлөшөп алдыҡ.
Ашап-эсеп бөтөүгә мин ағайға бер пакет борсаҡ концентраты бирҙем, ә ул миңә күп итеп көнбағыш колбаһы бирҙе! Колба- май сығартҡан ерҙә көнбағыш майын һығып, баҫым менән ҡыҫып сығарып алынған көнбағыш түпрәһе. Икмәк кеүек тәмле, майлы ашамлыҡ!
Таһир ағай менән ошо осрашыу аҙаҡҡыһы булған икән. Мин уны осратҡандан һуң ағай ҡаты яраланып, госпиталдә ятҡан, шунан ҡабаттан передовойға ебәргәндәр. Һуңынан инде, һөжүм ваҡытында, яу яланында ятып ҡалған. Был 1943 йылдың ноябре була. Ул гел фронтта, передовойҙа йөрөгән!
Беҙ передовойға ингәнсә, оҙаҡ ҡына урманда йәшәнек. Беҙҙән ауылдар, станция алыҫ булды. Яҙыу ҡыҫҡа булһын тип туҡталып тормайым. Тик шуныһы ғәжәп: ниндәй күп халыҡ араһында осраштыҡ! Һаман ошо осрашыуҙы онотоп булмай. Мөғжизәле осрашыу!
Таһир ағай ҡайта алманы...
'''Ҡоҙоҡ'''
Август айы. Эҫе. Һыу! Һыу! Тамаҡ ҡатты... Ҡайһы бер ауылдар тулыһынса емерелгән, яндырылған. Нигеҙ, мейес торбалары ғына һерәйешеп торалар. Ҡайһы бер ауылдар осрай ҡурсаҡ кеүек матур, бөтөн, төҙөк ! Бындайҙар элекке помещиктарҙың ауылдары. Хәҙер фашистар менән бергә ҡасҡандар. Украина ере, билдәле, уңдырышлы. Эшкәртелмәгән урын юҡ. Бөтә нәмә өлгөргән мәл. Ҡарбуз, ҡауын, помидор, ҡыяр, кәбеҫтә, кишер-шалҡан, картуф! Яланда кукуруза, арыш, арпа, борсаҡ, ҡара бойҙай. Эре-эре башлы көнбағыш. Айырым ҙур-ҙур майҙйндарҙа шылтырап ултырған мәк! Уларҙы күреп беҙ ғәжәпләндек. Фашистар опиум эшләү өсөн үҫтерткендәр!
'''Малай'''
Фашистарҙы ҡыуалап киләбеҙ. Улар машина, мотоциклда ла, йәйәү ҙә һыпырталар. Был да шул 1943 йылдың август айында. Ауылға инеп киләбеҙ. Берәүҙәр ура ҡысҡыра, икенселәре йырлай, өсөнсөләре илап ҡаршы алалар. Квас, һыу сығаралар. Бер өйҙөң алдында ҡатын-ҡыҙ ике ҡулын алға һуҙып, беләктәренә арҡыры һалған үлек балаһын күтәреп тора. Үҙе бик әсе күҙ йәше түгеп, ҡысҡырып һөйләнеп, аҡырып та ебәрә, илай.
Сәбәбе: уның улы, алты-ете йәшлек малай немец телен белгән, уларса йырлағанда хатта. Бына был машиналарына тейәлеп үтеп барған фашистарға көтмәгәндә: Һеҙ Мәскәүҙе алдыҡ тип тә ҡысҡыраһығыҙ, Мәскәүҙе баҫып алыу түгел, уны күрмәнегеҙҙә! Ха-ха-ха! Хәҙер ҡуян кеүек ҡасаһығыҙ! – тип ҡысҡырып ебәргән. Кинәт машинаны туҡтаттылар ҙа бер фашист һикереп төшөүе булды, улым ишек алдына, унан һарайға ҡасты... Мин бер һүҙ әйтергә лә өлгөрмәнем, фашист һарайға инеүе булды, атыу тауышы ишетелде! Улымды атып ултереп, йүгереп барып машинаға менеүе булды, ҡуҙғалып та киттеләр! Ҡәһәрҙәр! Шулай һөйләнә-һөйләнә улын ҡосаҡлап, йәнөҙгөс тауыш менән илай башланы. Уны өйөнә индереп киттеләр, ә беҙ ары киттек.
'''Кортик'''
Наступлениеға барабыҙ. Артиллерия, “катюша”ларҙан һуң танктар ҙа ҡыуып етте! Фашистарҙы беҙ – пехота – уратып пленгә алдыҡ. Һөйләп-яҙыуы оҙон һымаҡ. Был бик тиҙ эшләнде. Пленныйҙарҙы ниндәйҙер отряд көтөү һымаҡ эркелдереп алып та китте. Саң-томан һауаны ҡапланы. Ҡояш ҡыҙарып ҡына яҡтырта. Әйтерһең дә, кис була башланы. Ошо саҡ беҙ фашистарҙың брустверына һикереп төштөк. Уның бейеклеге кәм тигәндә 1,5 метр.
Блиндажға иң тәүге булып керҙем. Фашистар бөтә нәмәһен ташлап ҡасҡан. Траншеяла ерҙән “тумбочка” ҡалдырылған. Өҫтө ебәк салфетка менән ябылған. Беҙҙең яҡҡа ҡараған траншея стенаһына ҙур ғына көҙгө батырылып ҡуйылған. Бер яғындағы кәштәлә - ҡырыныу приборҙары, икенсе яғында – помазок, һабын. Фашист офицерына һуғышта ла комфорт, привилегия!
Тумбочка янында яҫы ҡайышлы кортик. Кортиктың һабында, ҡынында алтын менән ниҙер яҙылған, именной! Мин үҙ ҡайышымды ташлап, быныһын быуып алдым. Кортик яҫы, яҡшы сталдән. Өр-яңы кеүек. Бер урында целлофан пакеттарға һауа инмәҫлек итеп йәбештерелгән икмәк буханкалары ята. Икмәккә “1939 бешерелгән” тип яҙылған. Шунда уҡ сынаяҡ аҫты ҙурлыҡта, һары-көрән төҫтә, түңәрәк һауыттар. Быларҙың һәр береһендә лә икмәк кеүек һыйыр майы тултырылған да печать ҡуйылған. Көс еткәнсә икмәк, май алып үҙ отделением барып, иптәштәргә бирҙем. Улар тиҙ генә тағы ла барып килделәр. Шпик, бөтөн сусҡа ҡабырғаһын да онотмағандар. Барыла 1939 йылда консервировать ителгән, бы4аса күрелмәгән целлофан пакеттарҙа.
'''Яраландым'''
1943 йылдың августы. Аҙаҡҡы ваҡыт беҙҙең ғәскәрҙәр сигенеү белмәне. Һуғышта иң ауыры - пехотала. Пехота үтмәгән ер-ауыл, ҡала фашистарҙан азат ителгән тип һаналманы. 25 августа Харьковты алдыҡ, унан бер туҡтамай алға киттек. Фашистар алдан әҙерләнгән рубеж – оборонаһына етеп ҡаршы торорға әҙерләнә, ләкин беҙҙең ғәскәрҙәр уларға тын алырға бирмәй тар-мар итә, алға, наступление менән баҫа киләбеҙ. Йүнәлеш - Полтава ҡалаһын азат итеү.
31 август. Иртәнге сәғәт 9 – ҙан артподготовка 40-45 минут барҙы. Унан наступление. Фашистар - ҡалҡыулыҡта, ә беҙ өҫтәл кеүек тигеҙ яланда үтеп, уларҙың оборонаһын йығырға тейешбеҙ. Беҙ оборона линияларын алып, туҡталмай фашистарҙың артынан йүгерәбеҙ.
Һуғыш ҡыҙғандан- ҡыҙа! Танктар менән бергә йүгерәбеҙ. Фашистҡа нәфрәттең сиге юҡ! Ниндәй яза бирһәңдә, аҙ кеүек! Әммә ҡоралын ташлап, ҡулдарын күтәреп торған фашистарҙы, күптән түгел беҙгә атып ятҡан кешеләрҙе, беҙҙең һалдаттар ҡырып һалыр көсө, мөмкинлеге бар, ләкин теймәйбеҙ, атмайбыҙ. Пленгә төшәләр. Тәү тапҡыр мадьяр, румын, чех, словак, болгар, тағы әллә ниндәй милләттәрҙе пленгә алабыҙ ҙа ары китәбеҙ.
Ҡояш байып, ҡараңғы төшөр алда һуғыш бик көсәйеп китте. Тубыҡтан юғары, аяҡҡа уралған, уңған, ҡуйы тары араһынан йүгерәбеҙ. Фашистҡа оборона тотоу форсатын бирмәй юҡ итеү – төп маҡсат. Ҡапыл мин туҡтаным. Һул янбашҡа бик ныҡ, көслө һуҡтылармы ни! Һул аяҡ йөрөмәй. Ойоған кеүек һул аяҡҡа көс етмәй! Сәүмәйеп йығылып киттем. Минең йығылғанды минең һалдат Ғайсин Шакир, Ишков Михаилдар күргәндәр ҙә; наш отделенный упал! Ранен или что, тип ҡысҡырып йүгерешеп килделәр.
Аяҡҡа баҫтырып ҡарарға уйлағайнылар, аяҡ ныҡ яраланғанын күреп, әле генә шартлаған снаряд воронкаһына төшөрҙөләр ҙә, үҙҙәре туҡтауһыҙ алға киттеләр. Мин шул снаряд воронкаһында ятып ҡалдым.
Хәҙер ныҡ әрнеү – ауыртыу башланды. Һул яҡ янбаш-аяҡ менән кәүҙә тоташҡанбыуыны ҙур осколка һөйәктәрҙе ватып инеп ултырған.Теге сталь кортиктың яртыһынан күберәген эләктереп, ярып ебәргән. Әгәр шул кортик булмаһа, был осколка минең аяҡты төбөнән өҙөп үтеп, уң аяҡты зарарлар ине. Уның көсөн кортик бик ныҡ кәметкән. Бына бит! Йән биргәнгә йүн бирә, тигәндәй, ошондай һаҡлағыс булыры насип булғандыр инде. Мин 8 ай алғы һыҙыҡта отделение командиры булып йөрөнөм пехотала. Пехота – ул дошманға аяуһыҙ, күкрәген-башын ҡуйып хәрәкәт итеүселәр!
Воронкала бызырлап һыу күтәрелә! Күбекләнеп, һыу аҫтынан сыҡҡан һауа өргән һабын ҡыуығы кеүек.Айырма шунда: күбектәр күтәреләләр ҙә тоноҡ шартлау менән юҡ булалар, ә бында һыу өҫтөн төтөн ҡаплай ҙа бер нәҙек көбөктән күтәрелгән кеүек уралып-уралып күтәрелә! Тын алыу ауырлаша! Киҫкен газ еҫе! Мин воронканан өҫкә, иркенгә сығырға тырмашам! Ярҙам һорап бер-ике ҡысҡырҙым! Хәҙер бөтә донъя тын! Танк, самолет, артиллерия, автомат – бер тауыш та ишетелмәй.
Бер комвзвода, комроты, комбат, штаб тирәһендә булманым, йөрөмәнем. Рядовой һалдат-пехотинец булып алғы һыҙыҡта йөрөнөм. Ялға сығыу, йә бер нисә еңел ранение кеүек хәл булманы! Бер тапҡыр һәм ҡаты яраландым да фронтҡа йәки башҡа частка, эштә файҙаланырға яраҡһыҙ тип госпиталдән госпиталгә күсереп дауаланылар!
'''Мародерҙар'''
Мин тигеҙ ерҙә, тары араһында ятам. Ныҡ сарсаным! Тамаҡ ҡатты! Аяҡтағы ҡыҙған, эҫе осколкаларҙың яндыра башлауына, йәрәхәттәрҙең аҡылдан шашырлыҡ дыуылдап һыҙлауы, ауыртыуҙар көсәйҙе. Тауыш биреүҙән файҙа юҡ! Сөнки минең тамаҡ төбө лә ныҡ ауырта! Тауыш сыҡмай! Күҙҙәрем ҡабағы тулыша! Күрмәй башланым! Һиҙәм: таң яҡтырып, ҡояш ҡалҡа! Йылылыҡ килә. Йән биргәнгә - йүн бирә, тигән әйтем бар. Һәрмәләнә торғас, бер оҙон ғына, нәҙек ағас ҡулға эләкте! Шуның осона аяҡ обмоткаһын бәйләп, өҫкә күтәрҙем дә, икенсе осон ергә терәп, тегеләй-былай йөрөтәм! Ауыртыу-һыҙланыу сикһеҙ! Тауыш юҡ ҡысҡырырға!
– Кемдер бар, ярҙам һорай! – тип русса һөйләшеүселәрҙе ишетеп, бөтә көсөм менән таяҡты сәүмәлетәм. Алдыма ике һалдат килеп баҫты. Береһе һыҙғырыуға, арба егелгән ат туҡтауын тойҙом. Өсәүҙәр. Башта минең вещмешокты арҡанан алып тикшерҙеләр.Унан кеҫәләрҙәге документтарҙы сығарып ҡаранылар ҙа кире минең өҫкә ырғытып:
– Бесполезно! Ничего нет, ни денег, ничего нема! – тинеләр ҙә, арбаға ултыра һалып китеп тә барҙылар!
Санитарҙар икән, тиһәм, былар мародерҙар булып сыҡтылар. Өмөт юғалды! Инде берәү ҙә килмәҫ! Яра ут кеүек яна, һыҙлай. Тәҡәт ҡалманы...
'''Таптылар'''
Шулай ҙа таяҡты әленән - әле өҫкә күтәрәм, сайҡайым. Ошоно күреп ҡалып, минең янға ике санитар килеп туҡтаны. Улар үҙ-ара мардерҙарҙы проклятые шакалы тип әрләп, документтарҙы йыйҙылар ҙа, мине күтәреп арбаға һалдылар. Унда минән башҡа ике яралы һалдат, үлгән офицер ята ине. Тары араһынан сыҡҡас, резина тәгәрмәсле арба еңел генә, һелкетмәй китте.
Ҡайҙалыр килеп еткәс, мине арбанан алып таҡтаға күсереп һалдылар. Бер медик өҫ кейемдәремде сисеп тә торманы. Ҡайсы менән ҡырҡҡылап алып ырғытты. Мин шәрә ятам. Врач-ҡатын бер ниндәй укол-дарыуһыҙ һул аяҡты йылы һыу һабынлап менән йыуғас, операция эшләргә кереште. Бысаҡ менән янбаш быуынды ҡырҡҡылай. Ҡан эркелә. Икенсеһе йыуып төшөрә. Мин бер ниндйә ҙә ауыртыу һиҙмәйем. Шытырлаған тауыш ишетелде. Бына ошо моментта йөрәк өҙгөс ауыртыу һиҙҙем! Әйтерһең дә, тере итте йолҡалармы ни!
- Ну, вот, мо-ло-дец, солдат! Выдержал! Вынула твои осколки! – тип миңә пинцет менән эләктергән ҙур ғына осколок күрһәтә.
Юл 1281 ⟶ 1339:
Мине бер ер иҙәнле өйгә индереп, йәйелгән һаламға һалып сығып киттеләр. Был өйҙә бер үҙем. Бер кем юҡ. 3-4 көн дә үтеп киткән, ахырыһы. Төнөн, иртән-кисен фашист самолеттары передовойҙы үтеп беҙҙе бомбить итеп китә. Яраланғандар һаман күбәйә!
'''Дергачи госпиталендә'''
Санчастә нисәлер көн үткәс:
- Госпиталгә оҙатабыҙ, - тип носилка һалып тышҡа сығарҙылар.
Юл 1288 ⟶ 1347:
Ҡояш байыуға беҙҙең янға аттар килә һәм арбаға тейәп госпиталгә, Дергачигә, алып баралар.
Дергачигә көн дә тиерлек фашистарҙың налеттары барҙы. Тимер юлы эшлектән сыға. Бында ранбольнойҙар һаман килә лә килә. Тормош ауырлашты. Ашау бик насарланды.
'''Кризис'''
Бер саҡ минең тамаҡ шешете! Тын алыуы ауырлашты. Воронкала ағыуланыуымдың сәбәбе бына көтмәгәндә көсәйҙе! Иҫтән яҙам. 11 көн бер ни белмә! Ятам. Врачтар минең ғүмерем өсөн көрәштеләр. Иҫкә килеп йәшәй башлағас, улар миңә былар тураһында һөйләйҙәр, ҡыуаналар.
Оҙон һуң ғүмерем буйы тауышымдың сикләнеүе, йырлай алыу оҫталығы, ҡурайҙа өзләп күкрәк менән уйнауҙан мәхрүм ҡалдым.
Юл 1298 ⟶ 1359:
Берәүҙәр эскә ташый, икенселәре – йылымыс һыу, һабын менән йыуындыралар, өсөнсөләре - кейендерә. Машинаға, арбаға тейәйҙәр. Бер әҙерәк ваҡыттан дүрт-биш ҡатлы бинаға килтерәләр. Был инде ысынындан да госпиталь икән!
Мин икенсе этаждағы палатаға тура килдем. Матрац, простыня, одеяло, яҫтыҡ – бары ла төш кеүек! Беҙҙең палатала 12 койка ҡуйылған. Ятыу менән барыбыҙ ҙа йоҡлап та киткәнбеҙ. Киске ашауға ла ҡайһы берәүҙәрҙе торғоҙа алманылар! Вагон таҡтаһында, ҡатылааунап килеү һәр беребеҙҙе ҡаҡшатты. 3-4 көн врачтар нисек кенә тырышмаһындар, ранбольнойҙарҙы йүнләп ҡарай алманы.
'''Гипста ятыу'''
Мине гипскә урап һалдылар. Һул аяҡтың башы ғына күренә. Шунан алып күкрәкте лә гипс менән урап һалдылар! Гипс кибә башлауҙан бөтә тәнде уратып ҡыҫты! Мин төрлөсә ярҙам һорап, шарылдап ятыуыма бер ниндәй иғтибар булманы. Башҡаларға тыңғы булмағас, айырым бүлмәлә тоттолар. Гипс кибеп ҡыҫыуҙан туҡтаны, ләкин ауырттырыу баҫылманы! Үҙем ашай башланым. Тарелканы гипс өҫтөнә, ауыҙға яҡын ҡуялар. Сестра ҡарап, көтөп ултыра. Башта бер аҙ күтәрттеләр. Дүрт ай гипста яттым. Ярарнан һары һүл ағып, янбаш һыуланғас, ныҡ ауырта башланы! Энә менән сәнскеләйҙәрме ни! Тәҡәт юҡ! Ҡарлыҡтым! Тауыш бөттө! Тын! Тулай алмайым! Бөтә тән таш менән ҡыҫылған!
Икенсе ҡабырғаға ла әйләнеп булмай! Гел бер төрлө арҡамда ятам. Врачтар күмәкләп обход яһайҙар!
- У него левый тазобедренный сустав разбит. Пока стараемся выдержать срок гипса, - тиҙәр ҙә үтә лә китәләр.
Бына гипсты сисәләр. Врачтар ҡарап торалар, сестралар бысҡы тешле бысаҡ менән гипсты йырталар, тарталар! Гипс аяҡ тиреһенә йәбешкән! Минең ҡысҡырыу-әрнеүемә иғтибар юҡ. Хәл ҡалманы... Гипсты ярып-һыҙырып, ҡанға туҙҙырып алдылар.
'''Черви'''
Гипсты бысып-ярып алған ике сестра:
- Черви! – тип берҙәм ҡысҡырып ебәрҙеләр.
Юл 1315 ⟶ 1380:
- Миңә бер ни кәрәкмәй, - тип ғырылдайым.
- Ярай, рәхәтләнеп ял итһен... – тип киттеләр. Мин татлы, тыныс йоҡоға сумдым!
'''Конезавод им. Хреновой'''
Ваҡыт минең өсөн билдәһеҙ. Ҡайһы көн, ҡайһы ай... Был госпиталдә нисә көнмө, нисә аймы ятам. Арыулана башланым. Тышта ҡояш, аяҙ. Йөрөгәндәр тышта оҙаҡ булалар. Палатала яңғыҙ ҡалам.Тышҡа сығарыуҙарын һораным. Носикаға мамыҡ юрған йәйеп, яҫтыҡ һалғас ҡына, мине һалдылар. Урап бөткәс, өҫтән одеял менән ҡаплап нянялар алып киттеләр. Беҙ өсөнсө этаждан винтовой лестницанан төшөп дврға сыҡтыҡ.
Көн ҡояшлы булһа ла, бик һыуыҡ икән! Ер туң. Ҡарһыҙ көҙ, тиҙәр. Бер ингеҙ буйына, ышыҡҡа һалдылар. Оҙаҡ ятманым. Ҡалтырап өшөгәс, нянялар көлә-көлә кире алып киттеләр. Түбән төшкәндә лә, күтәрелгәндә лә бер нисә асыҡ ишектәрҙән бүлмәләрҙең эстәрен күрҙем. Стеналар фаянс плиткалар менән ҡапланған. Һәр береһендә лә беҙҙеке кеүек плиткалы стеналар, улар сынаяҡ кеүек шыма, яп-ялтыр. Йыуыныу өсөн ҡуйылған ҙур ғына дүрткел умывальниктар стенаға ла, иҙәнгә лә ныҡ итеп беркетелгән. Бүлмәләр бик яҡшы яҡтыртылған. Ун ике койка һыйған бүлмәгә ни бары бер генә племенной мал тотҡандар! Кешеләр йәшәгән квартираларҙан күпкә яҡшы! Һуғыш башланыу менән малды алыҫ тылға оҙатҡандар.
Прогулканан һуң ашап алдым да, тәмле йоҡоға талғанмын. Шул саҡ врачтар ниндәйҙер дарыу еҫкәтеп, операционныға алып киткәндәр. Беренсе гипс ниндәй булһа, шулай уҡ гипска “кейендереп” машинаға һалғандар ҙа ЖД вокзалына илткәндәр. Пассажир вагондарына урынлаштырғандар. Бөтә госпиталь сәғәт – сәғәт ярымда тейәлеп бөтә һәм поезд ҡуҙғалып та китә! Тын алыу ауырлаша, тән ҡыҫылып ауырта. Башта төш кеүек... Уянып киттем. Мин сәңгелдәк кеүек эленгән носикала ятам. Вагон тәгәрмәстәре шалтырай. Бер мөйөштә йылпым пузырһеҙ шәм яна.
Минең хәрәкәтте күреп сестра яныма килә. Ул бик тиҙ эвакуироваться ителеүебеҙ тураһында һөйләне. Ҡайҙа барабыҙ – бер кем белмәй! Вагондың йомшаҡ барыуынан, “сәңгелдәктең” бәүелеүенән мин тағы йоҡоға сумам. Сөнки вагонда тып-тын! Ҡараңғы!
'''Баку'''
Моңло ла, матур ҙа, күңелгә тыныслыҡ та биреп арбаған ят музыка яңғырауына уянып, тыңлап ятам. Тәндә еңеллек, күтәренкелек тоям. Вагон да туҡтаған. Ара-тирә йүтәлләйҙәр. Һул ҡабырғаға брорлп музыка ҡоралын күрәһе килә! Ләкин гипс ныҡ бөрөп алған! Хәҙер ысынбарлыҡты төшөндөм.
- Молодой человек! Проснулись? – ти әкрен генә бер сестра, - мы в Махачкале... Стоим у Черного моря. Концерт вот-вот кончится. Скоро тебя буду кормить, умывать. Пока терпи, - тине лә вагон буйлап китте.
Юл 1340 ⟶ 1409:
- Өйҙә... Ҡаты ауырып ята, - ти әсәй.
Тындыҡ. Шәмдә кәрәсин юҡ. Һәр кем йоҡлаған булып маташа.
'''Беренсе көн'''
Төн йоҡоһоҙ үтте... Көн башланғас, өләсәйҙәргә индем. Урындыҡта Орхия еңгәм бик ныҡ ауырып ята. Ым менән генә иҫәнләште. Иларға ҡияфәтләнде, ләкин күҙ йәшен сығарырға ла уның хәле юҡ! Теҙелешеп Нәзирә, Нәфисә, Фәррах ултыралар. Ашарға көтәләр. Алай-былай имгәкәләп иң бәләкәй, атаһы һуғышҡа киткәс тыуған Зәбихә нәҙек кенә, еп кеүек, аяҡтары менән атларға тырышып тырышҡан, хәлхеҙ, ҡоро һөлдә... Миңә килә. Алдыма алып иркәләйем. Шыуышып әсәһе янына бара. Өләсәй айырып ала. Зәбихә илай, имергә һорай. Был юҡ! Өй һалҡынса. Әхмәҙғәле абзый саҡ йөрөй. Ике аяғы ла яраланған. Ул да фронттан ҡайтҡан.
Хәлдәребеҙҙе һорашыу-белешеү юҡ. Ҡайғы баҫҡан! Бер кем килмәй, инмәй! Һәр кемдә үҙ кемдә үҙ донъя ауырлығы. Мин дә бер ҡайҙа ла сыға алмайым. Аяҡ бата.
'''Яҙ'''
Ниндәй ҡалын, ауыр ҡар күҙгә күренеп ирей. Хатта тиҙ тау баштары асылды. Асылған ерҙәрҙе йәшел үлән ҡапланы. Ҡаршы тауҙа, Үтәтишек тау яғында ҡорҙар иртәле-кисле көтөрҙәшеп уйнай. Тауыштары алыҫтарға ишетелә. Гөрләүек-йылғалар көсәйҙе. Кәртә артындағы күл дә һыу менән ҡапланды. Унда ҡыр өйрәктәре себен кеүек күп! Ғыжылдығы киләләр. Терәлеп тигәндәй аҡҡан Өҫкәлектә боҙ өҫтөнән һыу шарланы. Унан шарт-гөрҫ килеп килеп боҙ ватыла, аға башланы. Көндән-көн һыу таша, геүләй...
Мин ҡайтыуға 10-15 көн үтте. Мөғжизә кеүек ер асылды. Көндән-көн донъя йәмләнә барҙы. Мин дә өйҙән сығып урамда йөрөп инә башланым. Ҡара ер бит. Колхозда ҡыр эше башланды. Элгәреге кеүек тауҙарға йыуа, әтмәкәй үләндәренә йөрөүсе юҡ. Эшкә ҡарт-ҡоро, йәш балалар йәлеп ителгән. Көндөҙ бер кеше күренмәй. Эт тә өрмәй. Кисен генә әҙ-мәҙ тауыш. Ауыл юҡмы ни? Тып-тынлыҡҡа ҡапланған яҙғы айлы төн... Иртән-иртүк эшкә таралалар. Кейемдәре ниндәй алама. Ямау өҫтөнә ямау. Ҙур бөлгөнлөк. Ҡысҡырып һөйләшкән-көлгән кеше лә юҡ! Ә яҙ дауам итә. Бөтә тәбиғәт йәшәй, матурлана.
Юл 1357 ⟶ 1430:
Ҡарт әбей улы Сәфәрғәлене һуғышта юғалтҡан. Бында терәге – килене Орхияның вафат булыуы, ҡайғы-хәсрәттән илау менән һуҡырайған! Инвалид Әхмәҙғәле, йәш бала атаһын күрмәгән , әсәһен яҡшылап иммәгән, белеп өлгөрмәгән, әсәһеҙҙә ҡалған сабый Зәбихә, Фәррах, Нәзирә... Өй тулы һуҡыр, ғәрип, йәтим! Алты кеше безнадзорный, беспризорныйҙар! Беҙҙә - мин – инвалид, Фәүзиә һылыуым әле бәләкәй, әсәйем - өсәү. Туғыҙ кеше фәҡәт минең әсәйгә ҡарап ҡалды. Ул да ревматизмдан ыҙалай!
Үлемдең сәбәбе нимәлә һуң? Ҡар аҫтында ҡышлаған арыш-бойҙай башағын алып ҡайтып ҡаҙанда әҫеләп, килелә төйөп, алынған зерноны ҡул тирмәнендә тартып, он итеп бешереп ашағандан. Был зерно яҙға тиклем ағыулана икән. Бик көслө ағыуға әйләнә. Шунан ағыуланған кеше тәнендә аҡ, ҡыҙыл, ҡара, һары, күк, йәшел төрткөләр сыға. Быны “сыпная ангина” тиҙәр. Ауыҙ-морондан килгән ҡанды туҡтатып булмай. Ҡан ағып бөтөп кеше үлә. Алты ауылдан шулай 50-60 кеше үлде, тинеләр шул саҡ.
'''Мин бригадир'''
Яҙ бит. Тәбиғәт үҙенән-үҙе кешене елкендерә. Күңелен күтәрә, ҡытыҡлай! Ашҡындыра-елкендерә! Тормош ниндәй ауыр булһа ла, өйөлөшөп кисен эштән ҡайтҡан йәштәр ауылға йырлап инәләр. Кем икәнен белһәләрҙә, ҡарт-ҡоро тәҙрәгә ябырылып, йә ҡапҡа төбөнә килеп йырсыларға ҡарап-күреп һоҡлана, уларға ҡыуана. Йәштәребеҙ, исмаһам, бирешмәй, тиҙәр.
Ошо саҡ етер булһа, беҙҙең Зәбихә тәҙрә тупһаһына менә. Төшөрһәң – илай. Ул тәҙрәнән ҡарай, тыңлай. Улар үтеп китә, йыр ҙа тына.
Юл 1384 ⟶ 1459:
Әсәй менән улар бик оҙаҡ, төн йоҡламай һөйләшеп сыҡтылар. Иртәгеһенә көн аяҙыны. Ят ҡунаҡты әсәй ҡайтарманы, төшкө ашҡа күрше - тирә ҡатындарҙы саҡырҙы. Ике - өс өйҙә ҡунаҡ булып, икенсе көнө генә ҡайтып китте.
Минең көнө - төнө уйлаған хыялым – Нурия - юҡҡа сыҡты! Әле быға тиклем минең ниндәйҙер эске шатлығым, ҡыуанысым бар ине! Хәҙер – бушлыҡ! Эске кисереш – тойғоларымды яҙыуҙың кәрәге бармы икән!
'''Минең ат ҡолай'''
Ошо яуындан һуң баяғы насар атым ды эйәрләп бригадаға, Айыу һаҙына, китеп барам. Ауылдан 3-4 саҡрым юл үттем. Баһау эсе тигән урынға еттем. Һаман кисәге хәлде, Нурияның әсәһенең һүҙҙәрен уйлап барам... Аңғармай ҙа ҡалдым! Кинәт ат һөрлөгөп, түкмәс атып һул яҡ ҡабырғаһына йығылды. Ат аҫтында ятып ҡалдым. Ярай әле нисектер аяҡтарым өҙәнгелә ҡалмаған, сығарып өлгөргәнмен! Бик ҙур ауырлыҡ менән аҫтынан сыҡтым. Әле булһа нығынып төҙәлеп етмәгән яра йыртылды. Салбар, ботинка эсе тулы ҡан булды. Бер әҙәм булһасы! Ат та тора алмай, мин дә! Атты көс-хәл менән баҫтырып, костылдәрҙе табып, өй яғына юл алдым. Әйтеп аңлатҡыһыҙ ыҙалауҙар менән төш ауҙарып ҡайтып йығылдым.
Үргауылдан фельдшер килеп бер нисә көн ҡараны. Операция кәрәк... аяҡ шеште. Боҙола башланы. Тиҙерәк китә һал тип, ҡабаландыра ҡыҙыҡай. Оренбургка поезд менән военный госпиталгә килдем. 90 км. Военврач -ҡарт ҡараны ла, 3 -4 көн ят та, Магнитогорскиға бар, ти. Бында шарттар юҡ. Магнитта шарттар яҡшы. Комбинат ҡарай, тигәс, риза булдым.
'''Магнит'''
Магнитогорскиға килдем. Левый берегта Киров исемендәге поликлиниканы еңел табып килеп индем дә, дежур сестраға бөтә документтарҙы бирҙем. Уның менән бер генә һүҙҙә һөйләшмәнек. Документтарҙы уҡып сығып икенсе этажға күтәрелеп китте. 30-40 минуттан санитарҙар носилки менән килеп төштө. Мине тейәп өҫкә мендерҙеләр. Йыуындырып, кейендереп бер үҙемде палатаға һалып, ашарға килтерҙеләр. Арыған, йонсоған кеше мин сутканан артыҡ бер ни белмәй йоҡлағанмын. Уянып күҙемде асһам, ир врачмиңәйылмайып ҡарап тора.
- Ну, молодой человек! Вы очень долго и крепко спали! Мы не будили и не мешали! А теперь расскажи от начала до конца. Я готов слушать...
Юл 1402 ⟶ 1481:
Беҙ әйтерһең дә элекке таныштар, һөйләштек тә киттек.
Шулайтып 1944 йылдың 4 октябрендә БАССР НКВД 755 номерлы приказы менән ошо эште башланым. Минең өсөн ышанмаҫлыҡ хәл, был әйтеп аңлата алмаҫлыҡ ҡыуаныслы үҙгәреш минең яҙмышта! Эштә командировкалар аҙ.
Минең объекттарға инә:
1. Кусим руднигы. Бында Магниттан тимер юлы килә. Алтын, баҡыр, тимер, тағыла ниндәйҙер руда ташыйҙар. Эргәһендә бик ҙур күл, Русса “Банное озеро”, тиҙәр. Хәҙер унда санаторий “Яҡты күл”. Күсем ауылы күренеп ята.
2. Елембәт руднигы. Хәҙер “Салауат” колхозы. Алтынға бай ине. Хәҙер бөттө инде.
Юл 1416 ⟶ 1496:
Эшемә өйрәндем. Яҡшы ғына бара. Тәҡиә менән бергә, дуҫ йөрөйбөҙ. Был ҡыҙыҡай күп кенә йәштәр менә таныштырҙы мине. Йәштәр тигәнем, ҡыҙҙар йыш ҡына ҡунаҡ ойошторалар. Унда Шәмсетдинов Муллабай да мин булабыҙ, башҡа бер кем дә юҡ. Был кисәләр бик шәп үтә. Йыр, бейеү, уйын. Шәп! Башҡа егеттәр көнләшеп беҙҙе туҡмарға ла самаланы, тик бик тиҙ һыуыттыҡ уларҙы!
Бер төркөм йәштәрҙе райком йыйып, культпоходҡа пленум ҡарары менән сығаһығыҙ, тине. Райкомдың беренсе секретаре байтаҡ ҡына оло йәштә - Хәлитов Сәмиғулла. Ул Ейәнсура районынан, Ғәббәстән икән. Бында яңы күсерелгән. Парткабинет хужаһы Хәмәдиев етәкселегендә 16 кеше посев алды доклад, концерт менәнауылдан ауылға сығып киттек. Мин “матур һүҙ” – шиғыр һөйләйем. Халыҡты шаян һүҙ менән рәхәтләнеп көлдөрәм. Байыш, Таштимер яғы, Ҡыҙыл һыуы буйлап киләбеҙ. Мандолинала ла уйнайым.
'''Таштимер ауылы'''
Был ауыл Ҡыҙыл һыуы буйында. Концерт айырыуса триумфально үтте. Минең мандолинала уйнауымды ҡат-ҡат һорап уйнаттылар. Яҙғы төн ҡыҫҡа. Мин квартирға ҡайтманым. Ҡыҙыл ярына килдем. Һыу буйлап йөрөнөм. Ҡыҙыл ташҡан. Таштимергә кисеүҙән сығырға сара юҡ. Аптырашып торғаныбыҙҙа райсовет председателе Кайбушев килеп туҡтағайны. Һимеҙ, шәп пар аттары менән Таштимергә сығырға торҙо ла, башта ике-өс ҡайта беҙҙе һыу аша сығарғайны. Шул арҡала беҙ концерт ҡуя алғайныҡ.
Хәҙер мин һыу буйында яңғыҙым тип хис иткәндә, тал араһында бер ҡатын-ҡыҙ моңло, һағышлы көйгә йырлап ебәрҙе. Мин күренмәҫ өсөн, тубыҡландым. Тыңлайым. Йыр тынғас, был ҡатын сеңләп-сеңләп, күлдәк иҙеүҙәрен йыртып, илай башланы. Мин ныҡ ғәжәпкә ҡалдым. Уны ҡыҙғандым, бөтә йөрәктән йәлләнем.
Юл 1423 ⟶ 1505:
- Ай-һай, беҙҙең уҡытыусылар артистарҙан артыҡ уйнаны! Йөрәк өҙгөс скрипка моңо әле булһа ҡолаҡта сыңлай... – тинеләр.
Ул көйҙө “Ҡыҙыл буйы” тип атаным.
'''Еңеү көнө'''
Беҙ был шатлыҡты Әбйәлил районы менән Учалы, Челябинск өлкәһе менән сикләшкән “Трактор” колхозында РК КПСС икенсе секретары Морапталовтың һыбай килеп оран һалыуынан белдек. Әле генә тып-тын ауыл ҡырмыҫҡалай ҡайнаша башланы.
Берәүҙәр өҙгөләнә, илай. Йәше юҡ. Ауыҙ ҙур асылған, шарылдай. Унан ҡурҡҡан бәләкәйҙәр сыулашып өйөрө менән илай.Йүгерешәләр, ләкин ҡайҙа, ни өсөн йугерәләр! Ауыл геүләп тора. Беҙ бөтәбеҙ бергә емерек клубҡа инеп йәшендек. Бара-тора баҫылдылар. Берен-бере тыйҙылар. Ипкә ҡалдылар. Парторг, бригадир, председатель, актив йыйылышып һөйләшеп, тимер мискәләр тейәтеп ике яҡҡа ебәрҙеләр. Ике арба Магнитҡа ебәрҙеләр. Беҙгә бөгөн концерт күрһәтмәҫкә, халыҡ менән бергә айырылғыһыҙ бер мәжлестә байрам итергә ҡуштылар.
Балаҫ, турпышалар йәйелде. Ҡул тирмәндәре алты-ете ерҙә бойҙайҙан он яһай. Икенселәре һалма йәйә, өсөнсөләре ҡырҡа. Көтҙән байтаҡ һарыҡ ите, йылҡы ите килтерҙеләрҙә аш һалдылар. Хәҙер инде халыҡ тынысланып, шат йөҙлө йөрөй. Берен-бере ҡосаҡлай, ҡотлай!
'''Кис'''
Күрше ауыл-бригада халҡы килеп тулды. Улар байрамса һаҡланған кейемдәрен кейгәндәр.Киткән подводалар ҙа ҡайттылар. Ике арбала мискәләр менән тулы араҡы. Магниттан төрлө тәмле-татлы нәмәләр, шәкәр-сәй тейәп ҡайттылар. Ҡараңғы төшкә төрлө яҡлап костер яндырҙылар. Яҡтылыҡ яҡшы. Аш та әҙер булды.
Күп самауырҙар шыжлап ҡайнай.
Балаларға, үҫмерҙәргә айырым әҙерләп ултырттыларҙа, уларға ҡараусы билдәләнеләр. Өлкәндәр иһә бик ҙур түңәрәк яһап ултырҙылар. Һан менән төркөмләп көрәгәсе билдәләп, мәжлес асыҡ тип иғлан иттеләр. Докладсы ла ҡыҫҡа эстәлекле һөйләне. Теләүселәр аҙ булды, һәр кем кешенең йөрәк яраһын яңыртмаҫҡа тырышып, байрам менән ҡотланы.
'''Мәжлес'''
Мәжлес ашау-эсеү менән барҙы. Иҫеректәр күп булыр тигән ҡурҡыу бушҡа сыҡты. Һәр бер иҫерә башлағанды ат менән өйөнә оҙата торҙолар. Улар ҡаршылашманы, сөнки уға етерлек ашамлыҡ-эсемлек һалдылар. Музыка – баян, гармун, ҡурай дәртләндереп кешеләрҙе бейетте, йырлатты. Ҡояш ҡалҡыуға таралдылар. Беҙ ҙә ялға яттыҡ.
Иртән тороп йыуынып килдек. Кисәге урынға бөгөнгө халыҡ һыймаған. Өҫтәп урын йәйеп ултыртҡандар, ә бер ерҙә бер кем ултырмаған. Беҙҙең өсөн икән. Халыҡ гөж килеп, ура ҡысҡырып тост күтәрҙеләр. Унан тағы кискә тиклем уйын-көлкө, ашау-эсеү китте. Беҙҙе пар ат менән Ташбулат Ташбулат ауылына килтерҙеләр.
'''Ташбулат'''
Бында ла байрамса. Күңелле, яҡшы ҡаршылап ике өйгә урынлаштырҙылар. Улар беҙҙе көткәндәр, сөнки райкомдан да шылтыратҡандар икән. Яҡты йөҙ, аш -һыу етерлек, ләкин беҙҙең арала, улар уйлағанса түгел, араҡы эсеүселәр юҡ тиерлек. Ингән-сыҡҡан, үҙ кешеләрен һыйланыҡ. Концерттан һуң бер ергә йыйып, бай әҙерләнгән киске аш менән һыйланылар. Шулай итеп, район буйынса йөрөп иң аҙаҡ Ҡужанда, унан Асҡарға ҡайттыҡ.
Бөтәбеҙҙе лә йыйып алып аҡсалата бүләк бирҙеләр. Асҡарҙа кис сығыш яһаныҡ.
'''Рязангә'''
Өфөнән паспорт өҫтәле начальнигы майор Почанин килде. Ул фәҡәт паспорт өҫтәле эшен тикшереп, отлично баһаһы менән протокол яҙып китте. Күп тә үтмәне телеграмма килеп төштө.
1945 йылдың 21 августы. Миңә Рязань ҡалаһына уҡырға китер өсөн Өфөгә килергә ҡушылған. 23 августа баш ҡалаға барып еттем, икенсе көндә ҡулға документ бирҙеләр. Самолет менән Мәскәүгә, унан –Рязангә осоп киттем. Был ҡалала начальниктар әҙерләү оператив школаға килеп индем. Ике йыл уҡырға тейеш инек. Срокты ҡыҫҡартып, бер йыл ғына уҡыттылар. Иртәнге сәғәт 9-ҙан төнгө сәғәт 1-гә тиклем занятиелар бара ине.
Госэкзаменды 1946 йылдың 27 августында тапшырҙыҡ. Латвия, Литва, Эстония, Кавказ, Украина, Дальний Восток яғына бүләләр. Мине ғаилә хәлен иҫәпкә алып, Өфөгә ҡайтарҙылар. Бында мин уголовный розыск буйынса оперативник булып ошо йылдың аҙағына тиклем эшләнем. Әсәй менән өләсәй ҡалаға килергә теләмәгәнгә, үҙ теләгем менән Баймаҡҡа юлланма алдым.
'''Баймаҡ'''
31 декабрь 1946 йыл Баймаҡҡа килдем. Бында күҙ асҡыһыҙ буран. Һыуыҡ! Отделениены көскә таптым. Бит туңған. Дежурный иң йылы кабинетҡа индерҙе. Был капитан Аблюзин Константин ине. Төн үтте. Сотрудниктар эшкә килә. Начальник майор Әҙелгареев һөйләшә генә башлағайны, телефон шылтырай! Тегендә лә, бында ла туңып үлгән кешеләр табыла. Үлгәндәр һаны район буйынса 250-гә етте, өшөнөүселәрҙең инде һаны юҡ.
Мин Баймаҡ РОМВД-һында 1953 йылдың 17 сентябренә тиклем эшләнем. Шул уҡ ваҡытта уҡыу йылы башынан Темәс педучилищеһына уҡырға ингәйнем инде. Рононың приказына ярашлы Икенсе Этҡол мәктәбендә физкультура һәм йыр дәрестәрен алып бара башланым.
| |||