Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
923 юл:
'''Экскурсия'''
4-се класты бөтөү мәле...
Уҡытыусы:
Юл 967 ⟶ 968:
Ниндәй бейек, лапаҫ кеүек үҫкән ҡомалаҡ! Уны бер-ике сәғәттә ҡосаҡ-ҡосаҡ өҙөп алып сығалар, киптереп, һаталар. Ә андыҙ! Уның тамырын йыялар. Уны тоҡлап-тоҡлап йыйып һаталар. Йыбанмаған, тырыш кешегә аяҡ аҫтындағы аҡса!
Шулай итеп, беҙ тыуған ауылыбыҙ тирәһендәге тәбиғи байлыҡ менән таныштыҡ.
'''Мине алманылар'''
5-се класта уҡыйым. Был йылда яңы ят уҡытыусылар күп килде. Интернат бөттө. Унда инде уҡытыусылар йәшәй. Ситтән килгәндәр өс Муйнаҡта квартирҙарға урынлашып, уҡый башланылар. Беҙ үҙ өйөбөҙҙә йәшәйбеҙ. Мәзит ауылынан апалы-ҡустылы Хәсәновтар, Мәзитовтар икәү йәшәйҙәр. Мәктәптә таланттар күбәйҙе: йыр, бейеү, матур һүҙ-шиғыр һөйләү. Тик уҡыусылар араһында бер генә уҡыусы ла ҡурайҙа, гармунда, мандолинала, скрипкала уйнай белмәй. Мин скрипка, мандолина, ҡурайҙа уйнай беләм.
Юл 979 ⟶ 981:
– В конце-то концов! Һеҙ бында кемделер алыу-алмауҙы хәл итергә правағыҙ юҡ! Һеҙ тик члендар! Сулейманов Әһлиҙе ка-те-го-рич-но алмайбыҙ! – титп ҡырт киҫте. – Итак, хәл иттек! Ул бар-май! Ре-ше-но!
Ошоно
Былар йәш балаларҙан таланттар йыйып йөрөгән кешеләр икән. Мәктәптән ике уҡыусы алғандар. Береһе һуңынан ҡасып ҡайтты Өфөнән.
Мин 15 көнләп ышкулға йөрөмәнем! Өгөтләнеләр, әрләнеләр! Минең өсөн бөтәһе лә бер – башҡа ышкулға бармайым! Алмауҙарының сәбәбе ҡаштың бик йәмһеҙ булыуы! Дәрестә иғтибарһыҙ, насар уҡый башланым. Нишләптер тырышҡандай булһам да, йыш ҡына “”1, “2” алам. Яҡшы оценкалар бөтөнләй юҡ! Өндәшмәҫ, тупаҫ уҡыусыға әйләндем. 6 класҡа көскә күстем. Шулайҙа, яңы уҡыу йылында йоҡонан уянған кеше һымаҡ, бер аҙ уҡыумды арыулаттым. Спектаклдәрҙә, концерттарҙа ҡатнашып, асылып киттем. Тора-бара мәктәптең художество етәксеһенә әүрелдем. Бөтә программаларҙы үҙем төҙөр инем. Мәзит, Күгәрсен, Өмбәт, Муйнаҡтарҙа йыш ҡына сығыштар яһаныҡ.
Юл 1135 ⟶ 1137:
Ошо уҡ көндө ауылға әллә ун биш, әллә егерме пар атлы фургон еккән һалдаттар һолоға килде. Келәт буш.Һис һүҙһеҙ 20-25 цнтнер һоло тейәтеп ебәрергә кәрәк. Районҙәгенән уполномоченныйҙа килеп етте. Кәнсәгә индек. Төрлөсә фкер йөрөтәләрҙә, бер ниндәй һығымтаға килә алмайҙар. Шул саҡ минең Сәфәрғәле абзыйым Әнгәрсе буйындағы һоло ап-аҡ булып бешкән! Бөтә ауыл, бала-сағаға хәтле, күнәк менән яңы бешкән һолоно ябырылып ҡул менән һыпырып йыйҙы. Елгәртеп, үлсәй һалып, фургондарға тейәнек. Был эш бик тиҙ эшләнде. Күмәк кеше ни ғуя! Фашистарҙы еңер өсөн тип шул тиклем тырыштылар. Һалдаттар был һолоно Саракташ станцияһына алып китте...
Баштары һыпырылған һабаҡтар “еңеләйҙек” тигәндәй, емһеҙ-йәмһеҙ ҡалдылар! Нисек кенә булмаһын, кәрәкле һоло йыйналды, задание үтәлде!Шулай итеп, фашистарға ҡаршы һуғышсылары был тәүге ярҙам булды.
Һәр кем һуғыш ана бөтөр, бына бөтөр тип өмөтләнде. Ләкин ауылдағы йәш ирҙәр военкоматтҡа китә торҙолар, ҡабат әйләнеп ҡайтыусы булманы! Оҙайлы, ҡан ҡойошло, ауыр һуғыш көсәйҙе генә!
'''Шәмисламды тырматам'''
Сәлимов Шәмисламдың атаһы, япон һуғышы инвалиды, тракторҙарҙы ҡарауыллай ине. Егерме алтынсы июндә трактор станында алты колесный трактор “эшһеҙ” тороп ҡалды. Алты тракторист бер көндө фронтҡа алынды. Ҡыр тып-тын. Тракторҙар йәтим кеүек торалар. Шәмислам, мин, Мәхүп, Ғәшиә дүрт тракторҙы йөрөтөп, эшкә тотондоҡ. Беҙгә ҡуйығыҙ йәки һәйбәт иттегеҙ, тигән кеше юҡ. Үҙ белдегебеҙ менән эшләйбеҙ. Июль баштарында Абзандан МТС директоры Турьянов, гл. механик Лопатин килделәр. Әрләрҙәр, тип ҡурҡып ҡына яндарына килдек. Улар беҙгә шат булды. Эшләргә рөхсәт биреп, үҙҙәре лә ҡыуанып китеп барҙылар.
Юл 1145 ⟶ 1147:
Өсөнсө июлдән беҙгә хеҙмәт кенәгеһенә тракторист тип яҙа башланылар. Шулай итеп, ошо көндән ҡырҡ икенсе йылдың аҙағына тиклем беҙ Абзан МТС-ның тракторсылары булдыҡ. Көнбағыштың башын йыйып ырҙынға алғас, ялан көнбағыш һабағы менән ҡыйланып ятып ҡалды. Ошо ҡый-һабаҡты тырматып, яланды таҙаларға кәрәк. Һәр беребеҙгә икешәр ҡат һигеҙ тимер тырмалар тағылған. Шәмисламдың тракторы боҙолоп, ултырып ҡалды. Был төшкө аштан һуң ине. Мин тырматып йөрөйөм.
– Кискегә туҡтағанда, минең тракторҙы һөйрәтеп станға төшөрәйек, - тине Шәмислам. Мин, әйҙә хәҙер уҡ илтәйек, тиһәм дә, тыңламаны, эшләп бөткәс, тине.
Минең сиденье артына ултырып, тәмәке төрә ине. Мин уға әйләнеп ҡарамағаным әле. Ҡабыҙырға уйлаған да, йығылып тырма аҫтында ҡалған! Әйләнеп ҡараһам, Шәмислам яртылаш иңкәйгән, әллә илай, әллә көлә! Аңлауы ҡыйын. Минең трактор артынан 15-20 метр аралыҡта килә. Өҫтө ғәләмәт саң, бысраҡ! Бит, ҡул да ҡап-ҡара!. Өҫ кейеме ялбырлап өҙгәләнгән! Ҡаранымда, уның ҡилбәтһеҙ килеүенән, ҡияфәтенән тыйыла алмай көләм. Бер алға, бер уға ҡарайым. Ер башына Нурислам олатай һикрәңләп йүгерә, беҙгә табан килә. Уға ҡарап мин, һикрәңләүен ҡыҙыҡ күреп тағы көләм. Тракторҙы туҡтатам.
Юл 1177 ⟶ 1178:
'''Һуғышҡа китәм'''
Яҙ, йәй, көҙ колхозда тракторҙа эшләнек. Октябрҙең аҙаҡтарында МТС-ҡа алып килеп тағы ремонт эшен башланыҡ. Шул уҡ саҡта 15 көн военный обучениела булдыҡ. Бер айлы кисен, ҡыш, Мәхүп апай, Нурия, мин урамда, прогулкала. Тын. Төн матур. Мәхүп йомош менән инеп китте. Икәү ҡалдыҡ.
– Әйҙә, йырлайыҡ! – ти Нурия. Ул башланы. Мин ҡушылдым. Дүрт-биш йыр йырланыҡ. Яҡынлыҡ һөйләшеүебеҙ юҡ. Оялабыҙ асыҡ “яратам” тиергә.
Юл 1198 ⟶ 1200:
Әйткәндәй, Нурислам олатай ҙа, ҡарт та, калека ла булһа ла, трудармияға алынған булған. Ул ҡайҙалыр, нисектер үлеп ҡалған, кире ҡайтманы.
'''5-се бүлек'''
'''Военкомат'''
Юл 1203 ⟶ 1207:
Иртә менән Иҫәнғолға килдек. Бер-ике сәғәттә барлап, 8 һумдан аҡса биреп, сана янынан китмәҫкә ҡушылды. Башҡа аттар ҙа килтерҙерҙеләр. Теҙҙеләр. Йөҙгә яҡын ат. Дүрт-биш призывник-возчик. Халыҡтың күплеге! Ҡуҙғалдыҡ! Осо-ҡырыйы күренмәй. Ике-өс саҡрымдан яртыһын кире борҙолар. Самокин тигән ауылға килдек. Беҙ бер өйгә 12 кеше төштөк. Ике ҙур өй. Урын күп. Ашау-эсеү юҡ! Ныҡ арытылған, иҙәнгә нисек тура килде, шулай йығылдыҡ. Бында бер ят ҡыҙ ҙа бар.
– Мин Мея-
Ырғып тороп сығып киттем да ошондай ҡыҙҙар ҙа бар икән тип аптыраным. Ул минең арттан – тышҡа. Мин – эскә инәм. Саҡ ҡотолдом.
Юл 1255 ⟶ 1259:
Мин уйнай белмәйем. Баянист тә бик тиҙ табылды, баяғы баянда өҙҙөрөп уйнап ебәрҙе. Унан бейеү көйҙәренә күсеү менән һалдаттар беләләрме-юҡмы, бейергә керештеләр. Шулай, арыу- йонсоуҙы оноттороп, сихри музыка барыһында ла дәрт уятты. Ҡыҙыу бейешеү барғанда:
– Воздух!
Тырым-тырағай һә тигәнсә бөтә һалдаттар юҡ булды. Фашист самолеттары күренеп, тиҙ арала килеп тә еттеләр. Инде бомбаға тоторҙар, ахыры! Шул саҡ беҙҙән алыҫ түгел минометтан шквальный күмәк зениткаларҙан ут астылар. Тәү тапҡыр шартлаған, яна-яна барып төшкән самолеттарҙы күрергә тура килде! Был беҙгә ҙур ләззәт, рәхәтлек, шатлыҡлы тын алыу бирҙе!
Юл 1270 ⟶ 1274:
– Урта Муйнаҡтан бер кеше, Ейәнсуранан, Муйнаҡ ауылынан берәйһе юҡмы тип һораша, - тине.
– Мин Ейәнсура! Мин
Барҙыҡ. Баяғы һорашыусы Урта Муйнаҡ ауылы уҡытыусыһы, скрипкасы Таһир ағай Ҡарабулатов булып сыҡты! Беҙ – ауылдаштар! (Ҡарабулатов Әнәс – уның улы, педагог, ул да скрипкасы. Хәҙер Өфөлә йәшәй. Уларҙың туғаны, Таһир ағайҙың бер туған ҡустыһы Рафиҡтың улы - билдәле музыкант Ҡарабулатов Рәсүл).
Юл 1307 ⟶ 1311:
Һуғыш ҡыҙғандан- ҡыҙа! Танктар менән бергә йүгерәбеҙ. Фашистҡа нәфрәттең сиге юҡ! Ниндәй яза бирһәңдә, аҙ кеүек! Әммә ҡоралын ташлап, ҡулдарын күтәреп торған фашистарҙы, күптән түгел беҙгә атып ятҡан кешеләрҙе, беҙҙең һалдаттар ҡырып һалыр көсө, мөмкинлеге бар, ләкин теймәйбеҙ, атмайбыҙ. Пленгә төшәләр. Тәү тапҡыр мадьяр, румын, чех, словак, болгар, тағы әллә ниндәй милләттәрҙе пленгә алабыҙ ҙа ары китәбеҙ.
Ҡояш байып, ҡараңғы төшөр алда һуғыш бик көсәйеп китте. Тубыҡтан юғары, аяҡҡа уралған, уңған, ҡуйы тары араһынан йүгерәбеҙ. Фашистҡа оборона тотоу форсатын бирмәй юҡ итеү – төп маҡсат. Ҡапыл мин туҡтаным. Һул янбашҡа бик ныҡ, көслө һуҡтылармы ни! Һул аяҡ йөрөмәй. Ойоған кеүек һул аяҡҡа көс етмәй! Сәүмәйеп йығылып киттем. Минең йығылғанды минең һалдат Ғайсин Шакир, Ишков Михаилдар күргәндәр ҙә; наш отделенный упал! Ранен или что, тип ҡысҡырып йүгерешеп килделәр.
Аяҡҡа баҫтырып ҡарарға уйлағайнылар, аяҡ ныҡ яраланғанын күреп, әле генә шартлаған снаряд воронкаһына төшөрҙөләр ҙә, үҙҙәре туҡтауһыҙ алға киттеләр. Мин шул снаряд воронкаһында ятып ҡалдым.
Юл 1331 ⟶ 1333:
'''Таптылар'''
Шулай ҙа таяҡты әленән - әле өҫкә күтәрәм, сайҡайым. Ошоно күреп ҡалып, минең янға ике санитар килеп туҡтаны. Улар үҙ-ара мардерҙарҙы проклятые шакалы тип әрләп, документтарҙы йыйҙылар ҙа, мине күтәреп арбаға һалдылар. Унда минән башҡа ике яралы һалдат, үлгән офицер ята ине. Тары араһынан сыҡҡас, резина тәгәрмәсле арба еңел генә, һелкетмәй китте.
Ҡайҙалыр килеп еткәс, мине арбанан алып таҡтаға күсереп һалдылар. Бер медик өҫ кейемдәремде сисеп тә торманы. Ҡайсы менән ҡырҡҡылап алып ырғытты. Мин шәрә ятам. Врач-ҡатын бер ниндәй укол-дарыуһыҙ һул аяҡты йылы һыу һабынлап менән йыуғас, операция эшләргә кереште. Бысаҡ менән янбаш быуынды ҡырҡҡылай. Ҡан эркелә. Икенсеһе йыуып төшөрә. Мин бер ниндйә ҙә ауыртыу һиҙмәйем. Шытырлаған тауыш ишетелде. Бына ошо моментта йөрәк өҙгөс ауыртыу һиҙҙем! Әйтерһең дә, тере итте йолҡалармы ни!
– Ну, вот, мо-ло-дец, солдат! Выдержал! Вынула твои осколки! – тип миңә пинцет менән эләктергән ҙур ғына осколок күрһәтә.
Ҡыйынлыҡ менән генә күҙемде асып ҡараным.
Бер оҙон тимергә мамыҡ уратып, бинт менән һул аяҡты, һуңынан күкрәккә тиклем бәйләгәс, алып китергә ҡушты.
Мине бер ер иҙәнле өйгә индереп, йәйелгән һаламға һалып сығып киттеләр. Был өйҙә бер үҙем. Бер кем юҡ. 3-4 көн дә үтеп киткән, ахырыһы. Төнөн, иртән-кисен фашист самолеттары передовойҙы үтеп беҙҙе бомбить итеп китә. Яраланғандар һаман күбәйә!
'''Дергачи госпиталендә'''
Санчастә нисәлер көн үткәс:
– Госпиталгә оҙатабыҙ, - тип носилка һалып тышҡа сығарҙылар.
Күҙ әҙерәк асылғайны инде. Машинаға һалдылар. Машина борты нышып тултырғандай, бик тығыҙ тейәнеләр! Ҡуҙғалдыҡ. Машинаның һәр һелкенеүе яраға һуҡҡандай, ныҡ ауырта! Ыңғырашыу – ҡысҡырыу, кемделер һүгеү... Шау-гөр киләбеҙ! Шофер нисек кенә булһа ла, һелкетмәҫкә тырыша.Уның радисвязе бар икән. Фашист самолетының хәрәкәте тураһында хәбәр итеп торалар. Шофер мөмкин тиклем тиҙлекте көсәйтеп урманға инеп ышыҡлана, кешеләрҙән тауыш-тынһыҙ ятыуын үтенә!
Тынлыҡ. Юғарынан разведчик - “рама” осоп үтә. Уның күрһәтмәһенән истребитель, бомбардировщиктар килә. Көтмәгәндә үтә лә яҡшы маскироваться иткән зенитчиктар залп артынан залп бирәләр! Көтөлмәгән урында зенит артиллерияһы утынан ялпылдап янып, уҡтай атылып береһе артынан икенселәре фашист астарының юҡ ителеүен күреп беҙ тауышланмай ғына ләззәт-йәм күрәбеҙ.
Ҡояш байыуға беҙҙең янға аттар килә һәм арбаға тейәп госпиталгә, Дергачигә, алып баралар.
Дергачигә көн дә тиерлек фашистарҙың налеттары барҙы. Тимер юлы эшлектән сыға. Бында ранбольнойҙар һаман килә лә килә. Тормош ауырлашты. Ашау бик насарланды.
'''Кризис'''
Ошонан һуң ғүмерем буйы тауышымдың сикләнеүе, йырлай алыу оҫталығы, ҡурайҙа өзләп күкрәк менән уйнауҙан мәхрүм ҡалдым.
Был ерҙә хөрмәтле Юлай Ғәйнетдинов менән килешмәүем хаҡында әйтеп үтәйем. Ул әйтә: ҡурайсылар ике төргә бүленә, беренселәре өзләп күкрәк менән уйнағандары, икенселәре һыҙғыртып уйнаусылар, улар өзләмәй, күкрәк менән уйнамай! Улар инде ысын ҡурайсылар булып һаналмай уныңса. Бының менән мин ризалаша алмайым! Аҙмы ни ангина, башҡа төр тамаҡ ауырыуы кисереүселәр! Бигерәк тә беҙҙең быуат йәштәре! Ашау-йәшәү, техника ремонтлау туң, ҡара ерҙә, буран һыуыҡтары... Былар йәшәү өсөн ынтылыш шарттары, әммә ул саҡ һаҡланыу, ҡурай тураһында хис итеү ҡайғыһы юҡ! Шуға күрә, мин “икенсе сорт” ҡурайсыларҙы яҡлайым һәм йәлләйем! Тормош шарттары ҡурайҙа уйнауға бик ныҡ тәьҫир итә!
Фронтовиктарҙың барыһы ла өзләмәй, күкрәккә һалмай! Минең йәштәштәр күбеһе тормош шарттарынан был һләтлектән мәхрүм ҡалды!
Төн. Поездға!
Тиҙ генә йыйынырға ҡушылды! Поезд көтә! Эвакуация! Раненый һалдаттарҙың нимәһе генә булһын! Хәҙер котелогы ла юҡ. Ҡалаҡ бар! Кружка! Ҡалала тынлыҡ. Ут-яҡтылыҡ юҡ. Маскировка. Носилка менән машинаға, унан ике ҡатлы нары – ҡаты таҡта. Постель юҡ. Эшелонға тейәү ҙә ударно, бик һәләт башҡарылды. Поезд свисток бирҙе лә, ҡуҙғалып та киттек.
Төн буйы, көн буйы, тағыла бер төн бер туҡтамай барабыҙ. Икенсе көн кисен туҡтаныҡ. Ишек шар асылды. Вагонда тын алғыһыҙ ауыр еҫ, һаһыҡ. Беҙҙе йәп-йәш ҡыҙҙар, ҡатындар тырышып-тырышып вагондан сығарып теҙеп һалдылар. Тағыла кемдәрҙер килеп беҙҙе грузовойға тейәп, бер зданиеға алып килделәр. Был ҙур ғына мунса икән!
Берәүҙәр эскә ташый, икенселәре – йылымыс һыу, һабын менән йыуындыралар, өсөнсөләре - кейендерә. Машинаға, арбаға тейәйҙәр. Бер әҙерәк ваҡыттан дүрт-биш ҡатлы бинаға килтерәләр. Был инде ысынындан да госпиталь икән!
Мин икенсе этаждағы палатаға тура килдем. Матрац, простыня, одеяло, яҫтыҡ – бары ла төш кеүек! Беҙҙең палатала 12 койка ҡуйылған. Ятыу менән барыбыҙ ҙа йоҡлап та киткәнбеҙ. Киске ашауға ла ҡайһы берәүҙәрҙе торғоҙа алманылар! Вагон таҡтаһында, ҡатылааунап килеү һәр беребеҙҙе ҡаҡшатты. 3-4 көн врачтар нисек кенә тырышмаһындар, ранбольнойҙарҙы йүнләп ҡарай алманы.
'''Гипста ятыу'''
Икенсе ҡабырғаға ла әйләнеп булмай! Гел бер төрлө арҡамда ятам. Врачтар күмәкләп обход яһайҙар!
– У него левый тазобедренный сустав разбит. Пока стараемся выдержать срок гипса, - тиҙәр ҙә үтә лә китәләр.
Бына гипсты сисәләр. Врачтар ҡарап торалар, сестралар бысҡы тешле бысаҡ менән гипсты йырталар, тарталар! Гипс аяҡ тиреһенә йәбешкән! Минең ҡысҡырыу-әрнеүемә иғтибар юҡ. Хәл ҡалманы... Гипсты ярып-һыҙырып, ҡанға туҙҙырып алдылар.
Гипсты бысып-ярып алған ике сестра:
– Черви! – тип берҙәм ҡысҡырып ебәрҙеләр.
Сестралар ҙә бит йәп-йәш ҡыҙҙар! Уларға ла был күренеш ҡурҡыныс булғандыр. Уларҙы тиҙ тыйҙылар. Терһәктәремә таянып иҙәндәге гипсты ҡарайым. Уның һап-һары булып еүешлән, йомшаған соҡоронда ап-аҡ ҡара башлы ҡорттар ҡайнаша! Өнһөҙ кире яҫтыҡҡа яттым. Гипсты йүгертеп алып киттеләр.
Күҙемде асҡанда иң беренсе йылмайышып миңә ҡарап торған врачтар:
– Йоҡоң бөттөмө инде? – тиҙәр.
Миңә рәхәт, еңел, әллә нисек күңелле тойола. Яуап бирергә тауыш сыҡмай.
– Обед ашарға ваҡыт. Ашарға килтерегеҙ. Бәлки, беҙҙең һалдат асыҡҡандыр...
Арҡама өҫтәмә яҫтыҡ ҡуйып алдыма рис бутҡаһы, аҡ икмәк килтерҙеләр. Ашап бөтөүемә, сәй эсергәс:
– Ну, вот, бары ла яҡшы! Тағы нимә кәрәк? – тиҙәр.
– Миңә бер ни кәрәкмәй, - тип ғырылдайым.
– Ярай, рәхәтләнеп ял итһен... – тип киттеләр. Мин татлы, тыныс йоҡоға сумдым!
'''Конезавод им. Хреновой'''
Көн ҡояшлы булһа ла, бик һыуыҡ икән! Ер туң. Ҡарһыҙ көҙ, тиҙәр. Бер ингеҙ буйына, ышыҡҡа һалдылар. Оҙаҡ ятманым. Ҡалтырап өшөгәс, нянялар көлә-көлә кире алып киттеләр. Түбән төшкәндә лә, күтәрелгәндә лә бер нисә асыҡ ишектәрҙән бүлмәләрҙең эстәрен күрҙем. Стеналар фаянс плиткалар менән ҡапланған. Һәр береһендә лә беҙҙеке кеүек плиткалы стеналар, улар сынаяҡ кеүек шыма, яп-ялтыр. Йыуыныу өсөн ҡуйылған ҙур ғына дүрткел умывальниктар стенаға ла, иҙәнгә лә ныҡ итеп беркетелгән. Бүлмәләр бик яҡшы яҡтыртылған. Ун ике койка һыйған бүлмәгә ни бары бер генә племенной мал тотҡандар! Кешеләр йәшәгән квартираларҙан күпкә яҡшы! Һуғыш башланыу менән малды алыҫ тылға оҙатҡандар.
Прогулканан һуң ашап алдым да, тәмле йоҡоға талғанмын. Шул саҡ врачтар ниндәйҙер дарыу еҫкәтеп, операционныға алып киткәндәр. Беренсе гипс ниндәй булһа, шулай уҡ гипска “кейендереп” машинаға һалғандар ҙа ЖД вокзалына илткәндәр. Пассажир вагондарына урынлаштырғандар. Бөтә госпиталь сәғәт – сәғәт ярымда тейәлеп бөтә һәм поезд ҡуҙғалып та китә! Тын алыу ауырлаша, тән ҡыҫылып ауырта. Башта төш кеүек... Уянып киттем. Мин сәңгелдәк кеүек эленгән носикала ятам. Вагон тәгәрмәстәре шалтырай. Бер мөйөштә йылпым пузырһеҙ шәм яна.
Минең хәрәкәтте күреп сестра яныма килә. Ул бик тиҙ эвакуироваться ителеүебеҙ тураһында һөйләне. Ҡайҙа барабыҙ – бер кем белмәй! Вагондың йомшаҡ барыуынан, “сәңгелдәктең” бәүелеүенән мин тағы йоҡоға сумам. Сөнки вагонда тып-тын! Ҡараңғы!
'''Баку'''
– Молодой человек! Проснулись? – ти әкрен генә бер сестра, - мы в Махачкале... Стоим у Черного моря. Концерт вот-вот кончится. Скоро тебя буду кормить, умывать. Пока терпи, - тине лә вагон буйлап китте.
Еүеш таҫтамал менә “йыуындырғас”, иртәнге ашау: дөгөнән плов, емештәр, сәй. Мин өс көн, өс төн йоҡлағанмын, уятмағандар.
Ҡара диңгеҙ һыуы рельстарҙан яҡын ғына! Динғеҙ тын, тулҡын ишетелмәй. Поезд ҡуҙғалды.
'''6-сы бүлек'''
'''Ҡайттым'''
Степной, Икенсе Украин фронттарында һуғышта булдым. Ҡаты яраланғас, яраҡһыҙ тип һаналып Харьковтан 12 км алыҫлыҡта Дергачи, һуңынан Воронеж, Баку эвакуцион госпиталдәрендә булып, баку вонврачтар коллегия комиссиһы ҡарары менән I группа Бөйөк Ватан һуғышы инвалиды булып ике ҡултыҡ таяғына таянып, һул аяғымды һөйрәлдереп ҡайтырға сыҡтым.
Һуңғы станция Сараҡташтан өйгә 40-45 км. Юлда нисек булһа ла, үткенселәргә эләгә-йәбешә киләм. Таныштар үтеп китә. Улар өйгә хәбәр иткәндәр инде. 1944 йылдың 1 апрель көнө колхоздың иң ышаныслы хайуаны –племенной айғырҙы егеп Сәфәрғәле абзыйымдың улы Әхмәҙғәле абзый ҡаршы сыға. Осрашабыҙ һәм ҡайтабыҙ. Ауылға еттек тигәндә айғыр ҡарға бата, бара алмай. Ҡар ҡалын. Эҫе. Ҡар эрей. Ахыры туғарып сананы ҡаршы алыусылар һөйрәп киттеләр, ә икенселәре айғырҙы ауылы индереү өсөн эт була, өсөнсөләре – минең менән. Костылдә атлап булмай. Бата. Мине күтәреп китмәк булалар ҙә, мин теләмәйем. Ярты километр арауыҡты ҙур ауырлыҡ менән үтеп, беҙҙең ишек алдына индек. Беҙҙең өй иң ситке, беренсе ине.
Ауыл осона бөтә ауыл халҡы йыйылған. Ҡайһы берҙәре илай, икенселәре йөҙөн йәшерә. Мин береһенә лә ҡалҡып ҡарамайым, сөнки һәр аҙымды ҡарап баҫырға кәрәк, бата.
Ишек алдында әсәй, һылыуым Фәүзиә, өләсәй - әсәйемдең әсәһе, Нәзирә, Нәфисә, Фәррах - өс бала солан тупһаһында ялан аяҡ, яланбаш миңә ҡарап торалар. Бында бер шау-шыу, илаш - көлөш, шатлыҡ кеүек тойғо юҡ. Әсәйем, шәп ҡайттыңмы, балам, тип көскә бышылданы ла, мине эйәртеп өйгә индерҙе. Күҙ асып йомғансы, килгән кешеләрҙең береһе ҡалманы. Таралдылар.
Өй эсе ҡояштан ингәнгә ҡараңғы. Урындыҡта Шәмисламдың әсәһе Мәғүҙә инәй, Миңлеғәленең әсәһе Зәйнәп инәй Һәм Ғәлиәхмәттең әсәһе Йәмилә инәй ултыра. Барыла илай-илай арҡамдан һөйөп, сисендерешеп, таяҡтарымды алып ултырттылар тәҙрә янына. Был тәҙрәнән ауылдың икенсе осона тиклем урам, бөтәһе лә күренеп тора.
Әсәй сәй әҙерләй генә башлағайны, барыһы ла һыпырылып сығып киттеләр. Туҡтаманылар сәйгә лә. Өләсәй, Әхмәҙғәле, өс бала өй кешенән бушағас, инделәр. Шәкәр-кәнфит юҡ. Ҡара сөсө икмәк, май. Шулайҙа донъяны онотоп күңелле итеп гөрләтеп-һөйләшеп, тәмләп сәй эстек. Сәй һуңынан өләсәйҙәр ҡатып киттеләр. Өй араһы ун-ун биш аҙым.
Кискә табан атайым килде. Ҡосаҡлап, арҡанан һөйөп, йөҙөн борҙо. Һөйләшер – һорашыр һүҙ бик аҙ. Тын. Ҡараңғы алдынан ҡайтып китте. Ул өй әтмәләп алған икән төрлө ағастан. Әбейе ситтән – Зөлкамал. Ул бик кеше йәнле, ирәбе, һәйбәт. Әсәй менән ҡатышып, дуҫ йәшәйҙәр икән.
Сисенеп йоҡлар ваҡыт. Аяғымда тимер ҡалпаҡлы сөйҙәр менән эшләнелгән немец ботинкаһы, яңы силғау. Ялтырап күн кеүек ҡатҡан мамыҡ (көпө) салбар, иҫке гимнастерка, иҫке һалдат кәпәсе.
Эсендә бер нәмәлә булмаған буш вещмешок, ике ҡултыҡ таяғы. Бына ошолай ҡайтып индем өйгә. Таҙа эске кейем бирҙе әсәй. Кейенеп ятҡас:
– Орхия еңгәй өйҙә юҡмы әллә? – тинем.
– Өйҙә... Ҡаты ауырып ята, - ти әсәй.
Тындыҡ. Шәмдә кәрәсин юҡ. Һәр кем йоҡлаған булып маташа.
'''
Төн йоҡоһоҙ үтте... Көн башланғас, өләсәйҙәргә индем. Урындыҡта Орхия еңгәм бик ныҡ ауырып ята. Ым менән генә иҫәнләште. Иларға ҡияфәтләнде, ләкин күҙ йәшен сығарырға ла уның хәле юҡ! Теҙелешеп Нәзирә, Нәфисә, Фәррах ултыралар. Ашарға көтәләр. Алай-былай имгәкәләп иң бәләкәй, атаһы һуғышҡа киткәс тыуған Зәбихә нәҙек кенә, еп кеүек, аяҡтары менән атларға тырышып тырышҡан, хәлхеҙ, ҡоро һөлдә... Миңә килә. Алдыма алып иркәләйем. Шыуышып әсәһе янына бара. Өләсәй айырып ала. Зәбихә илай, имергә һорай. Был юҡ! Өй һалҡынса. Әхмәҙғәле абзый саҡ йөрөй. Ике аяғы ла яраланған. Ул да фронттан ҡайтҡан.
Хәлдәребеҙҙе һорашыу-белешеү юҡ. Ҡайғы баҫҡан! Бер кем килмәй, инмәй! Һәр кемдә үҙ кемдә үҙ донъя ауырлығы. Мин дә бер ҡайҙа ла сыға алмайым. Аяҡ бата.
Ниндәй ҡалын, ауыр ҡар күҙгә күренеп ирей. Хатта тиҙ тау баштары асылды. Асылған ерҙәрҙе йәшел үлән ҡапланы. Ҡаршы тауҙа, Үтәтишек тау яғында ҡорҙар иртәле-кисле көтөрҙәшеп уйнай. Тауыштары алыҫтарға ишетелә. Гөрләүек-йылғалар көсәйҙе. Кәртә артындағы күл дә һыу менән ҡапланды. Унда ҡыр өйрәктәре себен кеүек күп! Ғыжылдығы киләләр. Терәлеп тигәндәй аҡҡан Өҫкәлектә боҙ өҫтөнән һыу шарланы. Унан шарт-гөрҫ килеп килеп боҙ ватыла, аға башланы. Көндән-көн һыу таша, геүләй...
Мин ҡайтыуға 10-15 көн үтте. Мөғжизә кеүек ер асылды. Көндән-көн донъя йәмләнә барҙы. Мин дә өйҙән сығып урамда йөрөп инә башланым. Ҡара ер бит. Колхозда ҡыр эше башланды. Элгәреге кеүек тауҙарға йыуа, әтмәкәй үләндәренә йөрөүсе юҡ. Эшкә ҡарт-ҡоро, йәш балалар йәлеп ителгән. Көндөҙ бер кеше күренмәй. Эт тә өрмәй. Кисен генә әҙ-мәҙ тауыш. Ауыл юҡмы ни? Тып-тынлыҡҡа ҡапланған яҙғы айлы төн... Иртән-иртүк эшкә таралалар. Кейемдәре ниндәй алама. Ямау өҫтөнә ямау. Ҙур бөлгөнлөк. Ҡысҡырып һөйләшкән-көлгән кеше лә юҡ! Ә яҙ дауам итә. Бөтә тәбиғәт йәшәй, матурлана.
Ҡаршы тауы төрлө төҫлө сәскәләр менән биҙәкләнгән ковер ябылған кеүек, күҙ яуын алып торған матурлыҡ, әммә уны күреп һоҡланыусы юҡ! Ауыр һуғыш бөлгөнлөгө баҫты..
Колхозда председатель Түбәнге Муйнаҡтан Ирназаров Нәҙер, бригадир уның бер туған балдыҙы, беҙҙең урта Муйнаҡтан - Мәғрифә. Ат аҙ. Ябыҡ. Һыйыр-тана егеп тырматыу, һөрөү, ташыу. Эш бик яй, насар бара.
'''Ауыл илай'''
Орхия еңгәм насарланды. Йәшәүенә өмөт ҡалманы. Бер көн иртән мин ҡаршы тауҙы аша төшөп Эңгерсе йылғаһы ярында ултырам. Бер – ике сәғәт үттеме-юҡмы Нәзирә һылыуым йүгереп төшөп, әсе тауыш менән;
– Әһли абзый! – тип ҡысҡыра. Мин тиҙ генә тауыш бирәм. Эргәмә килде лә:
– Ҡайт инде... Әсәйем үл-де! – тип үкһеп илай. Икәүләп илаша-илаша ҡайттыҡ.
– Өйҙә йөрөй алған әбейҙәр килгән, уҡыналар, илайҙар... Күп тә үтмәне, ҡырҙа эштә булған бөтә бригада килеп тулды. Ауылда кем йөрөй ала, барыһы ла беҙҙең ишек алдында. Күбәйгәндән-күбәйәләр. Бөтә ауыл йыйылды! Бөтәһе лә илай-һыҡтай! Бөтә ауылдағы кеше илай!
– Ниндәй таҙа, здарауай, көслө, эшкә тигәндә ирҙәрҙән артыҡ эшләгән, әрһеҙ, үҙен ҡыҙғанмай рыялһыҙ эшләгән әхирәтебеҙҙе, үрнәк булған балалар әсәһе, улар менән бергә ике әбейҙе тәрбиәләгән Орхияны! - ҡайһы берҙәре үкереп, өҙгәләнеп илашалар.
Ҡарт әбей улы Сәфәрғәлене һуғышта юғалтҡан. Бында терәге – килене Орхияның вафат булыуы, ҡайғы-хәсрәттән илау менән һуҡырайған! Инвалид Әхмәҙғәле, йәш бала атаһын күрмәгән , әсәһен яҡшылап иммәгән, белеп өлгөрмәгән, әсәһеҙҙә ҡалған сабый Зәбихә, Фәррах, Нәзирә... Өй тулы һуҡыр, ғәрип, йәтим! Алты кеше безнадзорный, беспризорныйҙар! Беҙҙә - мин – инвалид, Фәүзиә һылыуым әле бәләкәй, әсәйем - өсәү. Туғыҙ кеше фәҡәт минең әсәйгә ҡарап ҡалды. Ул да ревматизмдан ыҙалай!
Үлемдең сәбәбе нимәлә һуң? Ҡар аҫтында ҡышлаған арыш-бойҙай башағын алып ҡайтып ҡаҙанда әҫеләп, килелә төйөп, алынған зерноны ҡул тирмәнендә тартып, он итеп бешереп ашағандан. Был зерно яҙға тиклем ағыулана икән. Бик көслө ағыуға әйләнә. Шунан ағыуланған кеше тәнендә аҡ, ҡыҙыл, ҡара, һары, күк, йәшел төрткөләр сыға. Быны “сыпная ангина” тиҙәр. Ауыҙ-морондан килгән ҡанды туҡтатып булмай. Ҡан ағып бөтөп кеше үлә. Алты ауылдан шулай 50-60 кеше үлде, тинеләр шул саҡ.
'''Мин бригадир'''
Ошо саҡ етер булһа, беҙҙең Зәбихә тәҙрә тупһаһына менә. Төшөрһәң – илай. Ул тәҙрәнән ҡарай, тыңлай. Улар үтеп китә, йыр ҙа тына.
– Әзә-йем-м ҡайтманы-ы-ы! – тип баҡырып иларға тотона.
Ул баланың шулайтып һөйләнеп илауы беребеҙҙе лә тыныс ҡалдырмай. Ул әрнеп илаған, әсәһен көнө буйы көтөп, хәҙер юҡһынып илауы үҙәкте өтә! Шул баламенән бергә беҙ бөтә өй эсе менән һыҡтап илашабыҙ! Был яҙмыштың шулай тигеҙһеҙ, ҡаты булыуынан әрнешәбеҙ!
Миңә хәҙер 75-се йәш, әммә ул баланың илаған тауышы, һүҙҙәре әле булһа ҡолаҡ төбөндә яңғырай!
– Мин эшкә әйткәндә, тыңламай ине, әйҙә үлһен! – тип үсәп әйтә икән бригадир Мәғрифә.
Ишеттем дә колхоз кәнсәһенә килдем. Председатель колхоза Нәҙер Ирназаров. Бригадир мәғрифә - билдәле Башҡортостандың, РФ-ның атҡаҙанған йырсыһы Мәғрифә Ғәлиеваның әсәһе ине. Башҡа кешеләр ҙә бар.
– Мине ошо минуттан бригадир тип һанағыҙ! Мәғрифә! Етте һиңә кешенән көлөү! – тинем.
Һис ҡаршылыҡһыҙ риза булдылар. Ысындан да мин бригадирлыҡ эшен алдым. Иртә тороп бер бик ябыҡ атҡа атланам, костылдәрҙе тотам да бригадаға барам. Бригадир булып 10-15 көндәр эшләнемме-юҡмы. Ошо осорҙа иң тәү юҡты бар итеп ике ат-арба йүнләп, һәр бер кеше тәнендә сыпь белендеме, больницаға оҙатам, ҡайтарып алам. Үҙ әсәйемдә лә сыпь күренде. Шулай аруҡ кешене үлемдән ҡотҡарҙым. Тик Түбәнге Муйнаҡтан ғына йәш кенә ҡатын, минән бер йәшкә оло, сыпь менән ағыуланғанын бик һуң ишеттем. Орхия еңгәм кеүек үлде. Ошондай ағыулы башаҡ йыйған кешегә хөкүмәт таҙа онға алмаштыра башланы, ләкин һуң булды. Ас булһалар ҙа, ул башайҙарҙы йыйып тапшырыуҙан баш тарттылар.
'''Уполноменный саҡырта'''
Бер ҡайтып инеүемә, срочно кәнсәгә саҡырталар, тип ҡоттары осоп ултыралар! Кәнсәлә колхоз председателе, элгәреге бригадир Мәғрифә, бер ят кеше, тағы ла кемдер. Инеп иҫәнләштем. Бер кем өндәшмәй! Барыһы ла телһеҙ ҡалған икән! Сығырға тип, ишеккә ынтылдым. Шул саҡ:
– Молокосос! Вредитель! Ҡыҙыу сәсеү эшен туҡтатып, саботаж яһап ятаһың! Хәҙер үк вредителлегеңә акт төҙөп судҡа бирәм, сволочь! – тип ташланды теге ят кеше.
– Ярай! Судҡа бирһәгеҙ- яуабын табырмын! Тик бына ҡанға туҙып, астан үлгән кешеләр өсөн яуап бирә алырһығыҙмы? Мин дә судҡа бирәм! – тим.
Үҙем костылдәрҙә саҡ торам. Әйтерһеңдә, кемдер мине сайҡай, һелкетә! Тирем аға! Боролоп сығып китеп кәнсә нигеҙенә ултырҙым. Башта бер төрлө уй ҙа, ҡурҡыу ҙа юҡ. Берәм-берәм колхозсылар сығып таралышты. Ҡайһы берәүҙәре минең янға ултырмаҡсы ине, ҡыуҙым.
Эргәмә уполномоченный килеп ултырып:
– Һинең турала бөтөнләй икенсе, ҡапма-ҡаршы нәмә һөйләп, вредитель итеп күрһәттеләр! Посевты юрый туҡтатҡан, срыв яһарға тырыша, тип аңлаттылар... Шуға күрә лә һиңә ҡаты һуҡлыҡтым! Һорашып-белешеп, дөрөҫөн белдем! Бик дөрөҫ эшләгәнһең, рәхмәт! Хәҙер тегеләрҙең үҙҙәренең кәоәген бирәм, - тип, инеп китте.
Шунан мине кире инергә саҡырҙылар. Юҡ, инмәйем, тим. Ташлайым был эште! Ҡат-ҡат саҡырғас, индем.
Передовойҙа, наступлениела тәгәрәп үлгәндәрҙе күреп, ҡурҡҡан саҡтар булды! Ә бында... Врач булырға кәрәкмәй был ауырыуҙы белер өсөн! Беләген генә ҡарау ҙа етә! Тимгел – тимгел таптар сыҡтымы, дауалай һалыр кәрәк! Минең өсөн кеше ғүмере ҡиммәтерәк, тинем.
Баяғыса мин яйлап бригадаға йөрөйөм. Сәсеү бара. Һуң булһа ла, сәстеләр.
'''Өй нигеҙендә уйланыу'''
Яҙғы бер насар көн. Томан, һыуыҡ. Мин, әсәй, Фәүзиә һылыуым киске аш ашарға әҙерләнәбеҙ. Өй яртылаш ҡараңғы. Берәү ишек ҡаға... Әсәй барып ишекте асып ебәрҙе. Өйгә бер таныш булмаған ҡатын килеп инде. Кейгән кейеме лә бик йоҡа. Лыс һыу! Өҫтөнән шыбырлап һыу аға. Үҙе ныҡ өшөгән, ҡалтырана! Әсәй уға ҡоро кейем бирә һалып, урындыҡ түренә ултыртты. Сынаяҡты шалтырата - шалтырата, көскә бер сынаяҡ сәй эсеп, ашап алғас, был ҡатын ипкә ҡалды. Улай – былай һөйләшеп ултырғанда:
– Мәрхәбә! Мин Иҫәнғолдан ҡайтышлай... һеҙгә инермен тигәйнем. Көнө һыуыҡ килеп тороп” Һеҙгә көскә килеп еттем! Әһлиттиндең ҡайтҡанын ишеткәйнем... Ул да зәғифләнеп ҡайтҡан икән! Күрәйем бер юлы тигәйнем, - тигәс, әсәй уға аптырабыраҡ ҡарап ҡуйҙы.
– Мин Абзандан ары ауылдан... Әһлиттиндәр МТС –та эшләгәндә, улар менән минең ҡыҙым Нурия ла булғайны, - тине лә, сеңләп илап ебәрҙе, - хәҙер беҙҙең Нурия юҡ инде! Башай ашы ашап, ағыуланып, үлеп китте! Нурия бит минең бөртөк кенә ҡыҙым ине! Әһлиттинде яратып, бик йыш, һағынып һөйләр ине! Ул минән бер серен йәшермәне! Туғанлашырға яҙмаған шул!
Әсәй менән улар бик оҙаҡ, төн йоҡламай һөйләшеп сыҡтылар. Иртәгеһенә көн аяҙыны. Ят ҡунаҡты әсәй ҡайтарманы, төшкө ашҡа күрше - тирә ҡатындарҙы саҡырҙы. Ике - өс өйҙә ҡунаҡ булып, икенсе көнө генә ҡайтып китте.
Минең көнө - төнө уйлаған хыялым – Нурия - юҡҡа сыҡты! Әле быға тиклем минең ниндәйҙер эске шатлығым, ҡыуанысым бар ине! Хәҙер – бушлыҡ! Эске кисереш – тойғоларымды яҙыуҙың кәрәге бармы икән!
'''Минең ат ҡолай'''
Үргауылдан фельдшер килеп бер нисә көн ҡараны. Операция кәрәк... аяҡ шеште. Боҙола башланы. Тиҙерәк китә һал тип, ҡабаландыра ҡыҙыҡай. Оренбургка поезд менән военный госпиталгә килдем. 90 км. Военврач -ҡарт ҡараны ла, 3 -4 көн ят та, Магнитогорскиға бар, ти. Бында шарттар юҡ. Магнитта шарттар яҡшы. Комбинат ҡарай, тигәс, риза булдым.
'''Магнит'''
– Ну, молодой человек! Вы очень долго и крепко спали! Мы не будили и не мешали! А теперь расскажи от начала до конца. Я готов слушать...
Мин фронт, ранение, госпиталь, ҡайтыу, тормош тураһында һөйләйем. Ул диҡҡәт менән тыңлай. 2-3 тапҡыр ҡыҫҡараҡ һөйләргә булһам, ул ҡабатлап һораша.
– Ну, вот! Вроде, мы с тобой знакомы, а теперь слушайся сестер, нянь, врачей! Ранение и болезнь серьезные. Сейчас начнут лечение, - тип күңелле генә сығып китте.
Ысынлап та, мин бында оҙаҡ ятып, бик яҡшы таҙарып, төҙәлдем. Август аҙағы – сентябрь баштарында сыҡтым. Вокзалға килдем. Кинәт кенә уйымды үҙгәрттем: Әбйәлил район үҙәге Асҡар яҡын ғына. Шунда барырға булдым, фронтовой дуҫым ҡайтҡан булһа, уның менән осрашып ҡайтырға.
'''7-се бүлек'''
'''Яҙмышымда боролош'''
Асҡарға килгәс, дуҫты эҙләп, туғандарын таптым. Дуҫ ҡайтмаған икән. Ул ваҡытта шундай закон: һәр яңы кеше өс көн эсендә НКВД –ға учетҡа торорға тейеш. Мин дә килдем. Начальник саҡыртып индерҙе. Бик яҡшы итеп һөйләштек. Иртәгә тағыла килергә ҡушты. Ваҡытына килдем. Бер аҙ һөйләшкәс:
– Әйҙә, беҙгә эшкә паспорт өҫтәленә начальник булып кил, - ти.
Аптырап та ҡуйҙым. Унан ризалаштым.
НКВД – ға фәҡәт спецмедкомиссияынан үткәреп эшкә алалар, һаулығы ныҡ булғандарҙы ғына. Ә мин? Сатан. Ике ҡултыҡ тағы... Әллә асыҡ ғаилә тураһында һөйләшеүемме, начальник капитан Ғәзизов мине комиссияһыҙ эшкә алды. Үтә лә ҙур яҡшылыҡ эшләне! Бер бүлмәгә индек. Унда ике өҫтәл. Береһе буш. Икенсеһенең артында бер йәш ҡыҙ ултыра.
Начальник:
– Бына был Тәҡиә Нәҙерғолова була, - тип таныштырҙы, - Ә бына был Әһли Сөләймәнов, бөгөндән паспорт өҫтәле начальнигы. Таныш булығыҙ. Өйрәт. Аръяғына үҙе лә өйрәнер, - тине лә сығып китте.
Беҙ әйтерһең дә элекке таныштар, һөйләштек тә киттек.
Шулайтып 1944 йылдың 4 октябрендә БАССР НКВД 755 номерлы приказы менән ошо эште башланым. Минең өсөн ышанмаҫлыҡ хәл, был әйтеп аңлата алмаҫлыҡ ҡыуаныслы үҙгәреш минең яҙмышта! Эштә командировкалар аҙ.
Минең объекттарға инә:
Юл 1489 ⟶ 1571:
5. Янгель зерносовхозы
6. “Красная Башкирия” совхозы.
'''Көтөлмәгән ҡайтыу'''
Оҙаҡ өнһөҙ юғалып тороуым өйҙәгеләргә ауыр ҡайғы тыуҙырған. Үҙемә ныҡ ышаныслыҡ тыуғас ҡына хат яҙҙым. Ауыл кешеләре мине мыҫҡыллап көлгәндәр. Йәнәһе, мин аҡылдан яҙғандар больницаһынан яҙғанмын. “Булмаҫ, буш, ялған, хыял”, тигәндәр! Был әсәйемә бигерәк ҡыйын булған, йөрәген әрнеткән. Айырыуса: “аяҡҡа баҫҡас бөтәгеҙҙе лә үҙ яныма алам” тигән һүҙҙәремә баҫым яһағандар.
Минең ҡайтып төшөү бер сенсация булды: теге “ҡотороҡ” ҡайтҡан тигән хәбәр таралып та китә. Үрге Муйнаҡ ауыл советына отмечаться итергә барам. Әйтерһең, зоопарктан хайуан киләме ни, сутылдашалар. Колхоз правлениеһына инеп: бына документтарым! Ҡарағыҙ! Уҡығыҙ! Белегеҙ! Кешеләргә аңлатығыҙ! Мин аҡылдан яҙған проходимец түгел! – тип өҫтәлгә һалдым. Кәнсәлә булғандар бөтәһе лә уҡып, белеп сыҡтылар. Ыл инде ғәйбәтселәрҙең ауыҙҙарын япты! Ун көн үткәс, Саракташ станцияһына колхоз бүлгән ылау менән оҙатып ҡуйҙылар. Мин Асҡарға ҡайттым.
'''Асҡарҙа'''
Эшемә өйрәндем. Яҡшы ғына бара. Тәҡиә менән бергә, дуҫ йөрөйбөҙ. Был ҡыҙыҡай күп кенә йәштәр менә таныштырҙы мине. Йәштәр тигәнем, ҡыҙҙар йыш ҡына ҡунаҡ ойошторалар. Унда Шәмсетдинов Муллабай да мин булабыҙ, башҡа бер кем дә юҡ. Был кисәләр бик шәп үтә. Йыр, бейеү, уйын. Шәп! Башҡа егеттәр көнләшеп беҙҙе туҡмарға ла самаланы, тик бик тиҙ һыуыттыҡ уларҙы!
Бер төркөм йәштәрҙе райком йыйып, культпоходҡа пленум ҡарары менән сығаһығыҙ, тине. Райкомдың беренсе секретаре байтаҡ ҡына оло йәштә - Хәлитов Сәмиғулла. Ул Ейәнсура районынан, Ғәббәстән икән. Бында яңы күсерелгән. Парткабинет хужаһы Хәмәдиев етәкселегендә 16 кеше посев алды доклад, концерт менәнауылдан ауылға сығып киттек. Мин “матур һүҙ” – шиғыр һөйләйем. Халыҡты шаян һүҙ менән рәхәтләнеп көлдөрәм. Байыш, Таштимер яғы, Ҡыҙыл һыуы буйлап киләбеҙ. Мандолинала ла уйнайым.
'''Таштимер ауылы'''
Хәҙер мин һыу буйында яңғыҙым тип хис иткәндә, тал араһында бер ҡатын-ҡыҙ моңло, һағышлы көйгә йырлап ебәрҙе. Мин күренмәҫ өсөн, тубыҡландым. Тыңлайым. Йыр тынғас, был ҡатын сеңләп-сеңләп, күлдәк иҙеүҙәрен йыртып, илай башланы. Мин ныҡ ғәжәпкә ҡалдым. Уны ҡыҙғандым, бөтә йөрәктән йәлләнем.
Өйҙә хужаға һөйләгәйнем, теге миңә шулай тип аңлатты. Туй бара икән. Күмәкләп Ҡыҙыл буйына килгәндәр. Бейешкәндәр, йырлашҡандар таңға тиклем. Шул саҡ егеткә Һуғышҡа китергә повестка алып килгәндәр. Тиҙ генә йыйынып, Магнит поезына оҙатып ҡайтҡандар. Бер ай ярымдан извещение килә. Тол ҡатын да түгел бит, кейәүгә сығып өлгөрмәгән ҡыҙ бала. Ҡаты ҡайғынан хыялый кеүек булды. Көн-төн иланы. Бер кем ярҙам итә алманы. Хәҙер ҡарт әбейҙәрҙән дә уны айырып булмай. Уға бары егерменсе йәш кенә...
Ошо тыңлаған көй миңә һенеп инде. Иҫтә ҡалды. Икенсе Этҡол мәктәбе уҡытыусылары менән “Ҡара йөҙҙәр” спектаклендә мин сәхнә артында ошо көйҙө скрипкала нәҙек тауышта уйнайым. Был көй, сәхнә күренеше халыҡҡа ныҡ тәъҫир итте. Бөтә зал мышнап иланы! Тамашасылар:
– Ай-һай, беҙҙең уҡытыусылар артистарҙан артыҡ уйнаны! Йөрәк өҙгөс скрипка моңо әле булһа ҡолаҡта сыңлай... – тинеләр.
Ул көйҙө “Ҡыҙыл буйы” тип атаным.
Юл 1510 ⟶ 1601:
Беҙ был шатлыҡты Әбйәлил районы менән Учалы, Челябинск өлкәһе менән сикләшкән “Трактор” колхозында РК КПСС икенсе секретары Морапталовтың һыбай килеп оран һалыуынан белдек. Әле генә тып-тын ауыл ҡырмыҫҡалай ҡайнаша башланы.
Берәүҙәр өҙгөләнә, илай. Йәше юҡ. Ауыҙ ҙур асылған, шарылдай. Унан ҡурҡҡан бәләкәйҙәр сыулашып өйөрө менән илай.Йүгерешәләр, ләкин ҡайҙа, ни өсөн йугерәләр! Ауыл геүләп тора. Беҙ бөтәбеҙ бергә емерек клубҡа инеп йәшендек. Бара-тора баҫылдылар. Берен-бере тыйҙылар. Ипкә ҡалдылар. Парторг, бригадир, председатель, актив йыйылышып һөйләшеп, тимер мискәләр тейәтеп ике яҡҡа ебәрҙеләр. Ике арба Магнитҡа ебәрҙеләр. Беҙгә бөгөн концерт күрһәтмәҫкә, халыҡ менән бергә айырылғыһыҙ бер мәжлестә байрам итергә ҡуштылар.
Балаҫ, турпышалар йәйелде. Ҡул тирмәндәре алты-ете ерҙә бойҙайҙан он яһай. Икенселәре һалма йәйә, өсөнсөләре ҡырҡа. Көтҙән байтаҡ һарыҡ ите, йылҡы ите килтерҙеләрҙә аш һалдылар. Хәҙер инде халыҡ тынысланып, шат йөҙлө йөрөй. Берен-бере ҡосаҡлай, ҡотлай!
| |||