Викидәреслек

Түбәләҫ - Оло Табын ҡәбиләһенең Ҡыуаҡан тармағы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
18 юл:
 
Был хикәйәттәрҙә, хатта XIX быуат аҙағында ла түбәләҫ-ҡыуаҡандарҙың алыҫ туғандары менән бәйләнеше өҙөлмәгәнлеге тураһында, һәм шул осорҙа ла әле Алтайға, «тыуған илдәренә», кире әйләнеп ҡайтырға өндәгәндәре бәйән ителә.
 
 
Риүәйәттәргә бик тасуири этнонимия биҙәге өҫтәлә.
Юл 48 ⟶ 49:
Йүрүҙән һәм Әй йылғаларының урта ағымындағы территорияны биләгән ҡыуаҡан түбәләҫтәре һәм ҡырғөйлөләре, сағыштырмаса компакт урынлашып, һаҡланып ҡалған.
Түбәләҫ ырыуы өлөшләтә әйле ерҙәренә инеп ултырған. Шуның менән бәйле, XVIII быуатбыуатта рус администраторҙары төҙөгән исемлектәренең («росписи») күбеһендә хаталы рәүештә түбәләҫтәрҙе әйлеләргә индереп яҙғандар. (236 б.) Ысынында иһә, улар башҡорт ҡәбиләһе Ҡыуаҡандың бүлексәһе (подразделение).
 
* ''Иҫкәрмә: Фәссәхетдин олатайым әйҙе ырыуына ҡарағандар тураһында «Әй буйҙары» тип һөйләй ине''
Юл 69 ⟶ 70:
Тырнаҡлыларҙың Мырҙаларҙан айырылыуы Рус дәүләтенә инеүҙән алда булған.
 
Мырҙалар этнонимының һәм генетик маркерының – Төньяҡ һәм Үҙәк Европа халыҡтарына, атап әйткәндә, Германия һәм Скандинавияла йәшәүселәргә, хас I1-M253 гаплотөркөмө – ғәҙәтигә оҡшамағноҡшамаған. Шуға оҡшаш гаплотип бары тик Гәрәй башҡорттарында ғына осрай. (29-30 б.)
 
Мырҙа/мурза термины ғәрәп-фарсы «әмир-заде» «әмир улы» тигән һүҙҙең киҫелгән формаһы (31 б.)
Юл 79 ⟶ 80:
Рәшид әд-Дин былай тип яҙа: «Ҡәбиләләр: барғут, кори һәм түләс…». Түләс түбәләҫтәргә тап килә. Башҡа исемлектәрҙә, мәҫәлән, «Джами әт-тәүәрих» хеҙмәтендә был ҡәбилә түәләҫ/тувалас тип бирелә. XVI быуаттың «Таварих-и гузида-йи нусрат-наме» аноним әҫәрендә, Әбелхәйер хан, түәләҫ, чимги башҡорт, бүләр һәм булғар халыҡтарын буйһондороп, (уларҙың ерҙәрендә) йәйләй, һәм уларҙан ғәҙел рәүештә яһаҡ йыя…» (33 б.)
 
Сыңғыҙ хан һәм уның вариҫтарының баҫып алыу походтары барышында түбәләҫтәрҙең бер өлөшө тыуған ерен ташлап китә һәм көнбайышҡа күсенә. Улар Батый хандың ҡустыһы Шибанға тапшырыла, сөнки артабан улар Көнбайыш Себерҙә Шибан улусына ҡараған ҡәбиләләр сифатында теркәлә. Түбәләҫтәр юғары ҡатлам кландарына яҡын торғандар: үзбәк Шибаниһы Ғөбәйҙулла хандың (хакимлыҡ йылдары: 1533-1540) әсәһе Түбәләҫ ҡәбиләһе бәгенең ҡыҙы була.
34 с. - В ходе завоевательных походов Чингиз-хана и его преемников часть туваласов покинула ролину и переселилась на запад. Судя по всему, они были переданы во владению Шибану, брату Бату-хана, т. к. в дальнейшем они фиксируются в качестве одного из племён улуса Шибана в Западной Сибири. Туваласы были в числе приближённых к занам кланов: матерью узбекского Шибанида Убайдуллах-хана (годы правления: 1533-1540) была дочь бека из племени Тувалас.
 
Как писал Р. Г. Кузеев, в «росписях» башкирских родов, составленных в XVIII веке русскими администраторами, тубалясы причислены к айлинцам ошибочно. На самом деле они были подразделением башкирского племени Кувакан. В результате интенсивной горнозаводской колонизации»оно ав значительной степени распалось, расселившись мелкими группами в Зауралье и в других районах Башкирии». Тубалясы частично расселились на айлинских землях. Интересно, что в преданиях куваканцев рассказывается о приходе предков «с Алтая», «из Монголии», «с озера Байкал». Действительно, монгольское происхождение куваканцев, как и тубалясов, не вызывает сомнения: в списке монгоьских и маньчжурских родов, составленном по указанию династии Цин в 1744 г. В Пекине, упоминается род Кэокен, в имени которого узнаётся этноним Кувакан.
Ҡыуаҡандарҙың, шулай уҡ түбәләҫтәрҙең, монгол сығышы трихи сығанаҡ менән раҫлана: Пекинда 1744 йылда Цинь династияһы күрһәтмәһе буйынса төҙөлгән монгол һәм маньчжур ырыуҙары исемлегендә Кэокен ырыуы телгә алына, һәм был атаманың ҡыуаҡан этнонимы икәне таныулы ғына.
Т. о., в средние века на территории Зауралья сформировалась группа башкирских кланов монгольского происхождения: Кувакан, Салжуит, Кунграт, Джалаир, Тубаляс. К ним ещё нужно прибавить род Ойрат (Уйрат), являвшийся подразделением Катайской тюбы.
 
Название д. Ильчикей тесно связано с именем Ильчикея Биктуганова, активного общинника и сотника, не раз участвовавшего вместе с отцом, братьями и дядьями в продаже Катав-Ивановскому зводу (заводчикам И. Б. Твердышеву и И. С. Мясникову) волостных земель в 1757, 1763 гг.2 Его родословная выглядит следующим образом: Тархан – Мишар (Мишер) – братья Иштуган и Биктуган. Трое последних были активными участниками восстания 1740 г., а также Кусяш и Таки Мишаровы, Ильчикай и Мунас Биктугановы.
Шулай итеп, урта быуаттарҙа Урал аръяғы территорияһында монгол сығышлы башҡорт кландары төркөмө: Ҡыуаҡан, Һалйот, Ҡоңғрат, Йылайыр, Түбәләҫ формалаша. Уларға тағы ла Ҡатай түбәһенә ҡараусы Ойрат (Уйрат) ырыуын ҡушыр кәрәк. (34 б.)
В продаже земель заводчикам, кроме указанных Биктугановых, также участвовали другие вотчинники Тубалясской волости: Калмаккул Итбаев, Юсупкул Уразов, Кулуй Канбердин, Балтас Итбаев, Юсуп Булатов, Якуп Булатов, Башир Пулатов, Сапер Етимяков, Момкул Кусябаев, Калмак Кусябаев, Девлетбай Айтуганов, Шумкар Айтуганов, Ярмяк Итбаев, Кусем Айтуганов, Кулкул Саферов, Исмак Илсюбаев, Исак Ильсюбаев, Сафер Исмаков, сотник Пулат Ильтыбаев.
 
По источникам известны дд. Иштуган и Биктуган, в первой из которых в 1775 г. жил Ильчикай Биктуганов (1729–1812) и его сыновья Абдрахман (1787–1812) и Исянгазы (1797 г. р.). Сыновья Абдрахмана – Тимербулат и Абдулкарим. Во второй из них (Биктуган) башкиры тайно производили порох из селитры.
== Илсекәй ауылы тарихынан ==
3. В 1894 г. возник Ильчикеевский хутор с русским населением, состоявшим в 1920 г. из 82 чел. при 13 дворах. Со временем коренное селение стало называться Башкирское Ильчикеево, а последнее – Р усское Ильчикеево.
Илсекәй ауылы атамаһы, атаһы, ағай-энеләре һәм бабалары менән Оло Ҡытау (Катав-Ивановский) заводына (завод хужалары И. Б. Твердышев һәм И. С. Мясников) 1757, 1763 йылдарҙа улус ерҙәрен һатыуҙа ҡатнашҡан әүҙем общинник һәм йөҙбашы Илсекәй Биктуғанов исеме менән тығыҙ бәйләнгән.
О напряженных отношениях между горными заводами и башкирами по вопросу о лесных участках свидетельствует донесение Уфимского губернатора в департамент полиции от 23 июня 1889 г., где говорится, что башкиры дд. Ильчикаево и Карагулово оказали неповиновение местным властям (приставу и исправнику), преградив им путь в лес, когда те пытались отвести делянки служащим и рабочим Саткинского завода. Виновные в неповиновении властям 13 чел. были взяты под стражу Илчикаевой.
 
Уның шәжәрәһе түбәндәгесә: Тархан – Мишәр (Мишер) – ағай-энеләре Иштуған һәм Биктуған. Һуңғы өсәү, шулай уҡ Күсәш һәм Тәҡи Мишәровтар, Илсекәй һәм Монас Биктуғановтар 1740 йылғы ихтилалдың әүҙем ҡатнашыусыһы була.
Күрһәтелгән Биктуғановтарҙан башҡа заводсыларға ер һатыуҙа шулай уҡ Түбәләҫ улусының башҡа аҫабалары ла: Ҡалмаҡҡол Итбаев, Йосоупҡол Уразов, Ҡолой Ҡанберҙин, Балтас Итбаев, Йосоп Булатов, Яҡуп Булатов, Бәшир Пулатов, Сәфәр (Сапер) Йәтимәков Етимяков, Мамыҡҡол (Момкул) Күсәбаев, Ҡалмаҡ Күсәбаев, Дәүләтбай Айтуғанов, Шоңҡар Айтуғанов, Йәрсәк Итбаев, Күсем Айтуғанов, Ҡолкүл Сәфәров, Исмаҡ Илсебаев, Исаҡ Илсебаев, Сәфәр Исмаҡов, йөҙбашы (сотник) Булат Илтебаев ҡатнашҡан.
Сығанаҡтарҙан күренеүенсә, Иштуған һәм Биктуған ауылдары булып, шуның тәүгеһендә, Иштуғанда, 1775 йылда Илсекәй Биктуғанов (1729–1812) һәм уның улдары Абдрахман (1787–1812) һәм Иҫәнғәзе (1797 г. р.) йәшәгән. Абдрахмандың улдары – Тимербулат һәм Әбделкәрим.
 
Икенсе ауылда, Биктуғанда, башҡорттар йәшерен рәүештә селитранан дары яһаған.
1894 йылда рус халҡынан торған Илсекәй утары барлыҡҡа килә, һәм унда 1920 йылда 13 хужалыҡта 82 кеше донъя көткән. Ваҡыт үтеү менән төп ауыл Башҡорт Илсекәйе, ә һуңғыһы – Рус Илсекәйе тип атала башлаған.
Тау заводтары менән башҡорттар араһында урман участкалары мәсьәләләре буйынса көсөргәнешле мөнәсәбәттәр булғаны тураһында Өфө губернаторының полиция департаментына 1889 йылдың 23 июне донесениеһы һөйләй. Илсекәй һәм Ҡарағол ауылдары башҡорттарының властарға (пристав һәм исправникка) буйһонмаусанлыҡ (неповиовение) күрһәткән, Һатҡы заводы хеҙмәткәрҙәренә һәм эшселәренә делянка бүлеү маҡсатында килеүселәрҙе урманға үткәрмәй, юлды кәртәләп торғандар. Илсекәй стражаһы властарға буйһомаусы 13 кешене ҡулға ала.
1 Ибрагим Кадыргулов 54 лет 1806 1827 4 Иштемир Ямангулов 48 1812 1836 5 Исякей Илчикаев 46 1815 1834 3 Абдуллатиф Абдулгазизов 43 1817 1833 1 Тимирбулат Макаев 43 1817 1836 2 Кульмухамет Кульякшин 42 1818 1837 5 Азнабай Яныбердин 41 1819 1834 2 Аллаберды Аседуллин 41 1820 1842 4 Таймас Каскинов 39 1821 1839 3 10 Ижберды Асетуллин 36 1824 1839 3 Уразымбет Ураков 36 1824 1838 2 Динмухамет Кульякшин 33 1827 1839 3 Ишмухамет Кадрымбетев 33 1827 1839 3 Исмагил Аккубяков 31 1829 1839 2 Ишмурза Ураков 31 1829 1838 2 Абдулхалик Ямангулов 30 1830 1834 1 Ибрагим Хамитов 30 1830 1841 2 Зейнитдин Курбангалин 28 1832 1837 1 Зитимбай Хисметуллин 28 1832 1837 1 20 Хисметулла Аккубяков 26 1834 1839 1 Искак Багапов 26 1834 1839 1 Муса Искендеров 26 1834 1838 1 Кунаккилды Абдулнасыров 26 1834 1838 1 Биктемир Курбангалин 25 1835 1838 1
339Приложение
«https://ba.wikibooks.org/wiki/Түбәләҫ_-_Оло_Табын_ҡәбиләһенең_Ҡыуаҡан_тармағы» битенән алынған