Ырыуым — Түбәләҫ: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) |
||
42 юл:
Легендаларға ҡарағанда, ошо ерҙәрҙе, йәнәһе, әбей батша биргән. Ҡайһы берәүҙәр Иван Грозный тип тә әйтә. Һәр хәлдә, урыҫ батшалығы башҡорттарҙың көнбайышҡа күсенеүен хуплаған. Түбәләҫ ырыуы ерҙәре үҙенең йәмлелеге, байлығы менән күсмә халыҡты арбаған, йәлеп иткән. Мал йөрөтөү өсөн ҙур-ҙур яландар йәйрәп ята, урмандары төрлө йәнлектәргә һәм һунар ҡоштарына бай, бал ҡорттары күпләп бал йыя. Әй, Йүрүҙән, Һилиә, Оло Өйөр йылғаларында мыжғып балыҡ үрсегән. Бына ошо биләмәләрҙе Түбәләҫ ырыуы кешеләре үҙ иткән. Уларға был ерҙәрҙе бер кем дә бирмәгән, үҙҙәре һайлап килеп ултырған. Бәлки, күршеләре Ҡыуаҡан, Ҡаратаулы, Көҙәй ырыуҙары менән һөйләшеп килешкәндәрҙер.
Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев һәм Тажетдин Ялсығолов мәғлүмәттәре буйынса, башҡорт ханы Иштәк Аму-Даръя буйында йәшәгән. Уның улдары күп булған. Беренсеһе Тамъян, унан Үҫәргән, Күбәләк, Бәкәтүн, Һарт, Тырнаҡлы, Түбәләҫ. Һигеҙенсеһе Дыуан («Ватандаш», № 2, 1998, 165-се бит). Әлбиттә, был легенда Түбәләҫ ырыуы башҡорттарының башҡа ырыуҙар менән берлектә Урта Азиянан килеүе тураһында мәғлүмәт бирә.
50 юл:
Әйле ҡәбиләһе Урта Азияла ойоша. Бохара ҡалаһы янында хатта Башҡорт исемле тау бар. Уларҙың Уралға күсенеү ваҡытын аныҡ ҡына әйтеүе ҡыйын. Әммә Әйлеләрҙең VIII—IX быуаттарҙа Арал диңгеҙе тирәләрендә ҡышлауы, Әй, Яйыҡ, Ағиҙел йылғалары баштарында йәйләүҙәре билдәле. Шул урындарҙа әйлеләр Ғуз, Бәжәнәк ҡәбиләләре менән аралашып йәшәгәндәр. Әхмәтзәки Вәлиди Туғндың тырышлығы менән Болғар ханлығына Бағдаттан илселәр килеүе билдәле булды. Илселәр сәркәтибе Ибн Фаҙлан бик күп әһәмиәтле мәғлүмәттәр яҙып ҡалдырған (922 йылдар тирәһе). Улар, илселәр, Бохаранан сыҡҡас, Ғуз (Оғуз), унан Бәжәнәк (Печенег) ҡәбиләләрен осрата. Төньяҡтараҡ, Арал диңгеҙен үткәс, Кинел йылғаһы тирәһендә башҡорттарҙы осрата. Уның яҙыуы буйынса, башҡорттар бик уҫал, ҡыйыу ҡәбилә була. Улар янынан бик һаҡлыҡ менән үтәләр. Бәлки, ошо ерҙәрҙә Ибн Фаҙлан Әйле ырыуҙарын осратҡандыр.
Ҡышлау өсөн бик уңайлы Арал диңгеҙе буйҙарын бөтөнләйгә ҡалдырып, һалҡын Урал яҡтарына тиктомалға ғына килеп сыҡмағандарҙыр. Моғайын, татар-монголдар Урта Азияны яулап алғас, улар ҡыҫымы һөҙөмтәһендә, Мейәс буйҙарына килеп ултырғандарҙыр.
Ҡәбилә башында бейҙәр торған. Улар дәрәжәһе буйынса ханға тиң. Тарихтан билдәле булыуынса, бөйөк Сыңғыҙ хандың атаһы Есүгей Бурджигин ырыуының ханы булған. Ырыу йылъяҙмаһында Әйле ҡәбиләһе ханы Сәйҙәш бей тураһында мәғлүмәт бар. Тылсымлы Урал буйҙарына үҙ ҡәбиләһен ул алып килә. Ул Әй йылғаһының башланған ерендә ерләнгән (Башҡорт шәжәрәләре, 171-се бит).
== Түбәләҫ ырыуы биләмәләренең сиктәре ==
Түбәләҫ ырыуы биләмәләре хәҙерге Һилиә (Сулея) ҡасабаһынан алып, көнбайышҡа, Йүрүҙән йылғаһына, тиклем һуҙылған. Көньяҡ-көнсығышта Һатҡы-ҡыуаҡан ырыуҙары, төньяҡ-көнсығышта Әйле ырыуы (хәҙерге Әйле, Ҡолбаҡ ауылдары) биләгән, төньяҡтан Тырнаҡлы һәм Ҡаратаулы башҡорттары ере менән сикләнгән. Көнбайыштан Ҡыр көҙәй ырыуы (Яхия, Мусабай, Миндеш ауылдары), көньяҡ-көнбайышта Төркмән ырыуы (хәҙерге Йүрүҙән, Ҡатау-Иван (* М. Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе: хата — Оло Ҡытау), Ҡатау-Тамаҡ ерҙәре менән сикләнгән.
Хәҙер Түбәләҫ ырыуы ерҙәренең күпселек өлөшө Силәбе өлкәһенә инә, тик 10-15 проценты ғына аҫабалар ҡулында ҡалған.
«» <poem> </poem> == == —
| |||