Ырыуым — Түбәләҫ: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Тамғалар: редактор вики-текста 2017
57 юл:
'''Әйле ырыуы 113 йорт''': түбәләре: Арш, Ялан Әйле, Өпәй, Дыуан, Таз-дыуан, Сызан, Эйәрле, Мырҙалар, Тырнаҡлы, Ҡаратаулы, Һарт, Түбәләҫ, Сүплеһыҙғы (Әхмәтзәки Вәлиди Туған, «Башҡорттарҙың тарихы», Өфө, 1994, 162-се бит).
 
Әйле ҡәбиләһе Урта Азияла ойоша. Бохара ҡалаһы янында хатта Башҡорт исемле тау бар. Уларҙың Уралға күсенеү ваҡытын аныҡ ҡына әйтеүе ҡыйын. Әммә Әйлеләрҙең VIII—IX быуаттарҙа Арал диңгеҙе тирәләрендә ҡышлауы, Әй, Яйыҡ, Ағиҙел йылғалары баштарында йәйләүҙәре билдәле.

Шул урындарҙа әйлеләр Ғуз, Бәжәнәк ҡәбиләләре менән аралашып йәшәгәндәр. Әхмәтзәки Вәлиди ТуғндыңТуғандың тырышлығы менән Болғар ханлығына Бағдаттан илселәр килеүе билдәле булды. ИлселәрИ

лселәр сәркәтибе Ибн Фаҙлан бик күп әһәмиәтле мәғлүмәттәр яҙып ҡалдырған (922 йылдар тирәһе). Улар, илселәр, Бохаранан сыҡҡас, Ғуз (Оғуз), унан Бәжәнәк (Печенег) ҡәбиләләрен осрата. Төньяҡтараҡ, Арал диңгеҙен үткәс, Кинел йылғаһы тирәһендә башҡорттарҙы осрата. Уның яҙыуы буйынса, башҡорттар бик уҫал, ҡыйыу ҡәбилә була. Улар янынан бик һаҡлыҡ менән үтәләр. Бәлки, ошо ерҙәрҙә Ибн Фаҙлан Әйле ырыуҙарын осратҡандыр.
 
Ҡышлау өсөн бик уңайлы Арал диңгеҙе буйҙарын бөтөнләйгә ҡалдырып, һалҡын Урал яҡтарына тиктомалға ғына килеп сыҡмағандарҙыр. Моғайын, татар-монголдар Урта Азияны яулап алғас, улар ҡыҫымы һөҙөмтәһендә, Мейәс буйҙарына килеп ултырғандарҙыр.
Юл 69 ⟶ 73:
1757 йылдың 18 октябрендә башҡорттарҙың Белорет заводы хужалары Твердышевға һәм Мясниковҡа ер һатыуы тураһында документтар һаҡланған («Материалы по истории Башкирской АССР», том IV, Москва, 1956 г. 155 бит).
 
'''Унда шундай мәғлүмәт бар:''' «...Начиная первую межу с вершины речки Кисима итти на вершины речки Сильи, и от оной вершины на гору Юкали в левой руке , через речку А салай на гору Башташ подле межи Кара-Таулинской волости до речки, называемой Коиски, и той речкою Коиски итти вниз по течению по левой стороне о речки Карамалы, до дач бывшей Кудейских башкирцев земли, по которую те кудейские башкирцы им же, заводчикам Твердышеву и Мяснникову продали, поворотить налево, '''итти подле дач тех же кудейских башкирцев до межи куваканских башкирцев земли, которая земля теим же куваканскими башкирцами проданы им же Твердышеву и Мясникову, и тою же межою куваканских башкирцев выйти на вершинах речки Кисима,''' откуда начиналась первая межа...» (* М. Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе — ер һатыу документы үҙе үк һөйләп тора: Ҡыуаҡандар, йәғни Түбәләҫтәр һатҡан бит ерҙәрен).
 
Хәҙерге заманда юғарыла күрһәткән атамалар, бәлки, үҙгәреп бөткәндер, ул атамаларҙы беҙҙең халыҡ онотҡандыр ҙа, сөнки ул тирәләрҙә башҡорттар әҙ ҡалған.
 
Кисем йылғаһы Һатҡы районында булырға тейеш. Йылға бик бәләкәй булғанлыҡтан, Силәбе өлкәһенең топонимдар һүҙлегендә юҡ.

Силья — Һатҡы районының йылға һәм тау исемдәре. Бәлки, Һилийәлер (Сулея). Беренсе тапҡыр урыҫтар килгәндә, «Һилиә» атамаһын башҡорттар уырҫлаштырып «Силья» тип атауы бик ихтимал. Ошонан сығып, Һилиә йылғаһы һәм Һилиә тауы атамаларын танырға ғын ҡала.

Йүкәле — Һатҡы районындағы тау.
 
Асалай гидронимын һүҙлектәрҙә таба алмаеым. Был йылға хәҙерге Ҡатау-Иван районында булырға тейеш, Мирнкә, Түбәләҫ ҡасабалары янындараҡ.
Юл 93 ⟶ 101:
Күреүебеҙсә, Түбәләҫ ырыуы ерҙәренең яртыһынан күберәген урыҫтар «законлаштырып» тартып ала. Малсылыҡ менән шөғөлләнгән башҡорттарҙың көтөүлектәре кәмей, халыҡ бөлгөнлөккә төшә.
 
1763 йылдың майында Түбәләҫ ырыуы ерҙәрен арендаға (ҡортомға) биреү тураһында документ төҙөлә (юғарыла күрһәтелгән китап, 259-сы бит). ошо документ буйынса юғрыла күрһәтелгән ер биләмәләре сигенән тыш өҫтәлмә ерҙәр ҡуртымға бирелә. '''Бында инде хәҙерге Силәбе өлкәһе Ҡатау-Иван районында урынлашҡан Түбәләҫ ауылы ингән.''' Бәлки, заманында ул башҡорт ауылы булғандыр. Урыҫтар баҫып алғас Түбәләҫ исемле урыҫ ауылы барлыҡҡа килгән. Тиктәҫкә урыҫтар үҙҙәренең ауылына башҡорт исеме ҡушмаҫ. Шуныһы ғәжәп, һатып алырлыҡ ер булмағас, ҡортомға бирелә. Бының өсөн заводсы Твердышевтар йәмғеһе йылына 120 һум, йылына ике һум аҡса түләй. 10 һум биреп, 5 йылға алдан уҡ түләп тә ҡуя беҙҙең «мәрхәмәтле» түрәләр Твердышев һәм Мясниковтар.
 
'''Бында инде хәҙерге Силәбе өлкәһе Ҡатау-Иван районында урынлашҡан Түбәләҫ ауылы ингән.''' Бәлки, заманында ул башҡорт ауылы булғандыр. Урыҫтар баҫып алғас Түбәләҫ исемле урыҫ ауылы барлыҡҡа килгән. Тиктәҫкә урыҫтар үҙҙәренең ауылына башҡорт исеме ҡушмаҫ. Шуныһы ғәжәп, һатып алырлыҡ ер булмағас, ҡортомға бирелә. Бының өсөн заводсы Твердышевтар йәмғеһе йылына 120 һум, йылына ике һум аҡса түләй. 10 һум биреп, 5 йылға алдан уҡ түләп тә ҡуя беҙҙең «мәрхәмәтле» түрәләр Твердышев һәм Мясниковтар.
Документта күрһәтелгәнсә, килешеү ҡағыҙын урыҫса килтерәбеҙ.
 
'''Документта күрһәтелгәнсә, килешеү ҡағыҙын урыҫса килтерәбеҙ.''' «... Начиная первую межу от горы Башташ и от межи Кара-Таулинской волости башкирцев и итти к горе Юкали подле бывшей нашей земли, которая нами и нашими родственниками продана асессорам Твердышеву и Мясникову и дошед до горы Юкалы подле бывшей же нашей земли до отводной Катав-Ивановскому заводу линии до вершины речки Кашердак-куак, и дошед до отводной линии поворотить налево и итти... до речки Улаир... итти до горы Башташ и до земли Кара-Тавлинской волости башкирцев».
 
'''Бына ошо ике тарихи документ Түбәләҫ ырыуына бәйле бик күп мәғлүмәт бирә'''.
 
1. Документтарҙа старшина, йөҙ башы, рядовой тигән төшөнсәләр бар. тимәк, башҡорттар был ваҡытта хәрби хеҙмәттә булған.
 
2. Беренсе документта рядовой Илсекәй Биктуғанов, икенсеһендә Ҡалмаҡҡол Кәлти(к)нов күрһәтелгән. Хәҙерге Илсекәй, Ҡалмаҡҡол ауылдары шуларҙың исемнисемен йөрөтә тип әйтә алабыҙ.
 
Бына ошо ике тарихи документ Түбәләҫ ырыуына бәйле бик күп мәғлүмәт бирә.
1. Документтарҙа старшина, йөҙ башы, рядовой тигән төшөнсәләр бар. тимәк, башҡорттар был ваҡытта хәрби хеҙмәттә булған.
2. Беренсе документта рядовой Илсекәй Биктуғанов, икенсеһендә Ҡалмаҡҡол Кәлти(к)нов күрһәтелгән. Хәҙерге Илсекәй, Ҡалмаҡҡол ауылдары шуларҙың исемн йөрөтә тип әйтә алабыҙ.
3. Башҡорттарҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын юҡ итеү маҡсатында, әбей батша Анна Иоановна 1736 йылдың февралендә — дворяндарға, офицерҙарға һәм мишәрҙәргә башҡорт ерҙәрен һатырға рөхсәт итеү тураһында Указ сығара. Ошо Указ нигеҙендә башҡорт ерҙәрен төрлө махинациялар менән тартып алыу башлана.
 
Күреүебеҙсә, Йүкәле һәм Башташ тауҙары араһында хәҙерге ваҡытта Түбәләҫ ырыуының алты ауылы ла урынлшҡанурынлашҡан. Кем үҙенең ризалығы менән ултырған ерен бирһен?
 
Ерҙәрҙе ҡортомға биргәндән һуң, иң уңдырышлы, бай тупраҡлы, тигеҙ ялан ерҙәре урыҫтар ҡулына күсә. Улар ошо уңдырышлы ерҙәрҙә утарҙар төҙөй башлай. Тирмән ауылы тирәләй Весна, Свобода (Слобода тип йөрөтәләр), Головская исемле өс утапрутар барлыҡҡа килә, унан 4 саҡырым алыҫлыҡта Покровка тигән ауыл ҡалҡып сыға.

Илсекәй ауылы тирәләй Башташ һәм Жилов утарҙары урынлаша, Ҡарағол ауылынан 4 саҡырым алыҫлыҡта Түбәләҫ тигән урыҫ ауылы барлыҡҡа килә. Шуныһы ғәжәп, ошо утарҙар башҡорт ауылдарынан 1-2 саҡырым алыҫлыҡта ғына урынлаша. Тимәк, ярым күсмә тормош кисергән башҡорттар өсөн күпләп мал тоторға мөмкинселек ҡыҫыла.
 
1930 йылдарҙа крәҫтиән хужалығын коллективлаштырыу осоронда ошо утар крәҫтиәндәрен кулак итеп алып китеп бөттөләр. Утарҙарҙың күбеһе юҡҡа сыҡты.
 
Аҫаба башҡорт ерҙәрен талау бер Түбәләҫ ырыуында ғына күҙәтелмәй. Ул бөтә Башҡортостан буйынса бара.
Мәҫәлән, шундай уҡ алдаҡ юл менән Шайтан-Көҙәй улысы башҡорттарының ерҙәрен тартып алаларһәм Эҫем заводын төҙөй башлайҙар. Улыс старшинаһы Юлай Аҙналин был алдаҡ хәл менән килешә алмай. 1766 йылдан башлап, Твердышев менән судлаша башлай, урыҫ властарының юғары даирәләренә мөрәжәғәт итеп ҡарай. Һөҙөмтәлә, уны улы Салауат менән, аяҡ-ҡулдарына бығау һалып, таш зинданға ярты йыылға ултыртып ҡуялар һәм 600 һум штраф һалалар (Әкрәм Бейешев, «Башҡорт халҡының тарихы һәм азатлыҡ көрәше». Өфө, 1993 й. 98-се бит)
 
Мәҫәлән, шундай уҡ алдаҡ юл менән Шайтан-Көҙәй улысы башҡорттарының ерҙәрен тартып алаларһәм Эҫем заводын төҙөй башлайҙар. Улыс старшинаһы Юлай Аҙналин был алдаҡ хәл менән килешә алмай.
Хөрмәтле уҡыусым, һеҙ электричкала барғанда, Иглин менән Таутөмән араһында Лемезы (Ләмәҙе) разъезын үтәһегеҙ. Заманында ул Ҡобау улысы башҡорттарының үҙәге булған. Унда Юлай Аҙналин старшиналыҡ хеҙмәтен үтәгән. 1770 йылдың 24 майында Ҡобау улысы башҡорттарының шул уҡ завод хужалары Твердышевҡа һәм Мясниковҡа ер һатыуы тураһында документ әүәләнә. («Материалы по истории Башкирской АССР», том IV, Москва, 1956 г., 345-се бит). Унда: «..Кубовской волости, команды Юлая Азналина, деревни Кубово поверенные той деревни...» фамилиялары һанап үтелә, бөтәһе 34 кеше. Документ буйынса, Зигәлгә тауы, Ямантау, Бәләкәй Инйәр йылғаһы сыҡҡан ерҙән Ағиҙел йылғаһы башына тиклем, унан Ирәмәл тауына тиклемйәйрәп ятҡан ерҙәр һатылған булып сыға. Уйлап ҡараһаң, хәҙерге Башҡортостандың 10-15 процент майҙаны бер документ нигеҙендә тартып алына. Бында «ер һатыу» алдаҡлығы ярылып ята. Бәләкәй генә Ҡобау улысы башҡорттары ни тиклем ҙур майҙанды биләгән. Старшина Юлай Аҙналин 1770 йылда «ер һатыу»ҙа ҡатнаша. 1773 йылда ул шул ерҙәр өсөн Пугачев ихтилалында актив ҡатнаша. Иҫ китмәле хәл! Былар башҡорттарҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын юҡҡа сығарыу өсөн төҙөлгән документ, әлбиттә.
 
Мәҫәлән, шундай уҡ алдаҡ юл менән Шайтан-Көҙәй улысы башҡорттарының ерҙәрен тартып алаларһәм Эҫем заводын төҙөй башлайҙар. Улыс старшинаһы Юлай Аҙналин был алдаҡ хәл менән килешә алмай. 1766 йылдан башлап, Твердышев менән судлаша башлай, урыҫ властарының юғары даирәләренә мөрәжәғәт итеп ҡарай. Һөҙөмтәлә, уны улы Салауат менән, аяҡ-ҡулдарына бығау һалып, таш зинданға ярты йыылғайылға ултыртып ҡуялар һәм 600 һум штраф һалалар (Әкрәм Бейешев, «Башҡорт халҡының тарихы һәм азатлыҡ көрәше». Өфө, 1993 й. 98-се бит)
 
Хөрмәтле уҡыусым, һеҙ электричкала барғанда, Иглин менән Таутөмән араһында Лемезы (Ләмәҙе) разъезын үтәһегеҙ. Заманында ул Ҡобау улысы башҡорттарының үҙәге булған. Унда Юлай Аҙналин старшиналыҡ хеҙмәтен үтәгән. 1770 йылдың 24 майында Ҡобау улысы башҡорттарының шул уҡ завод хужалары Твердышевҡа һәм Мясниковҡа ер һатыуы тураһында документ әүәләнә. («Материалы по истории Башкирской АССР», том IV, Москва, 1956 г., 345-се бит). Унда: «..Кубовской волости, команды Юлая Азналина, деревни Кубово поверенные той деревни...» фамилиялары һанап үтелә, бөтәһе 34 кеше. Документ буйынса, Зигәлгә тауы, Ямантау, Бәләкәй Инйәр йылғаһы сыҡҡан ерҙән Ағиҙел йылғаһы башына тиклем, унан Ирәмәл тауына тиклемйәйрәп ятҡан ерҙәр һатылған булып сыға. Уйлап ҡараһаң, хәҙерге Башҡортостандың 10-15 процент майҙаны бер документ нигеҙендә тартып алына. Бында «ер һатыу» алдаҡлығы ярылып ята. Бәләкәй генә Ҡобау улысы башҡорттары ни тиклем ҙур майҙанды биләгән. Старшина Юлай Аҙналин 1770 йылда «ер һатыу»ҙа ҡатнаша. 1773 йылда ул шул ерҙәр өсөн Пугачев ихтилалында актив ҡатнаша. Иҫ китмәле хәл! Былар башҡорттарҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын юҡҡа сығарыу өсөн төҙөлгән документ, әлбиттә.
 
Документ буйынса, Зигәлгә тауы, Ямантау, Бәләкәй Инйәр йылғаһы сыҡҡан ерҙән Ағиҙел йылғаһы башына тиклем, унан Ирәмәл тауына тиклем йәйрәп ятҡан ерҙәр һатылған булып сыға. Уйлап ҡараһаң, хәҙерге Башҡортостандың 10-15 процент майҙаны бер документ нигеҙендә тартып алына.
 
Бында «ер һатыу» алдаҡлығы ярылып ята. Бәләкәй генә Ҡобау улысы башҡорттары ни тиклем ҙур майҙанды биләгән. Старшина Юлай Аҙналин 1770 йылда «ер һатыу»ҙа ҡатнаша. 1773 йылда ул шул ерҙәр өсөн Пугачев ихтилалында актив ҡатнаша. Иҫ китмәле хәл! Былар башҡорттарҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын юҡҡа сығарыу өсөн төҙөлгән документ, әлбиттә.
 
== Түбәләҫ ырыуы ауылдарының барлыҡҡа килеү осоро ==