Алпамыша эҙенән: өлгөләр араһындағы айырма

{{poemx|

Бөрйән районы риүәйәттәре|

Абсолют хәҡиҡәт юҡ, әгәр булһа, алға үҫеш тә булмаҫ ине. Ниндәй тармаҡты өйрәнеүгә ҡарамаҫтан, бер фәнгә лә һуңғы нөктә ҡуйылмаған. Яңы асыштар менән бергә яңы һорауҙар тыуа. Үкенескә ҡаршы, цивилизация ҡорбанына әйләнгән тәбиғәттең дә әлегә беҙҙең аңға һыймаған, өйрәнелмәгән аҡ таптары күп.

 

Матди байлыҡ артынан ҡыуып, кеше уға баһалап бөткөһөҙ зыян килтерә. Был үҙ сиратында кешелек алдында бер-береһе менән бәйле яңы глобаль проблемалар тыуҙыра. Уларҙы хәл итеү өсөн кешегә үҙ асылына ҡайтып, тәбиғәткә ҡарашын үҙгәртергә кәрәк.

 

Йәшәү сығанағы ғына түгел, бай рухи аҙыҡ та биргән тәбиғәтте ата-бабаларыбыҙ аңлы оло зат итеп күргән, яратҡан, һаҡлаған. XVIII быуатта булып үткән ҡанлы ихтилалдарҙың да төп сәбәптәренең береһе – “саҡырылмаған ҡунаҡтарҙың” рөхсәтһеҙ урман ҡырҡып, завод, ҡәлғәләр төҙөүҙәренә юл ҡуймау икәнлеге барыбыҙға ла мәғлүм.

 

Хәрәкәт итеүсе “уй тиҙлегенә” еткән ошо аппараттарында улар һыу аҫтында ла йөҙәләр, ер шары атмосфераһында һәм хатта икенсе галактикаға осалар. Үрҙә әйтелгән ҡәүемдәр үҙ-ара һуғыш барышында бөтә нәмәне иреткән, яҙмаларҙа һүрәтләнеүе буйынса, ядро ҡоралын ныҡ хәтерләткән ҡорал ярҙамында бер-береһен ҡырып бөтөргән.

 

 

Әгәр мин бер үҙем күрһәм, миңә бер кем дә ышанмай, “Юрий, һинең менән белая горячка булғандыр”, тип көлөрҙәр ине. Беренсенән, мин эсмәйем, икенсенән, минән башҡа тағы ла унлап кеше бар ине. Улар шаһит,-тип һүҙ башланы Иҫке Собханғол ауылында йәшәүсе пенсионер Евстигнеев Юрий Серафимович саф башҡорт телендә.

 

“… Алпамышаға ҡарау менән сабый үлә, йөклө ҡатындың балаһы төшә”,- тип яҙа 922 йылда башҡорт ере аша Болғар батшалығына сәфәр ҡылған Әхмәт ибн Фаҙлан үҙенең юлъяҙмаһында.

 

XII быуат башында башҡорт һәм болғар ерҙәре аша үткән икенсе ғәрәп сәйәхәтсеһе Әбү Хәмит Әл-Ғарнати башҡорт илендә ад ҡәбиләһе кешеләренең күп ҡәберлектәрен күреүен телгә ала.

 

Боҙ уя башлағайным, ҡаршылағы урманда берәү ҡысҡырып ебәрҙе. Көслө ҡатын-ҡыҙ тауышы. Нисектер тамаҡ төбөнән ҡалтыранып сыҡҡан кеүек матур тауыш.Әллә ҡайҙарға яңғырай. Ябай кеше улай көслө ҡысҡыра алмай. Яҡын арала ауыл-фәлән юҡ, тыныс урын. Кемдең йөрөүе мөмкиндер инде? Ул тауышты йәй көнө улым менән дә ишеткәйнек”. Бындай миҫалдарҙы дауам итергә була

 

Ер өҫтөндә ҡасандыр атлант-алпамышалар ҡәүеме, йәғни расаһы йәшәүе бер кемгә лә яңылыҡ түгел. Уларҙы күп халыҡтарҙың миф-легендаларында осратырға мөмкин. Ә легенда, әкиәттәр - халыҡ хәтере, Платон һүҙе менән әйткәндә, “хәҡиҡәт һаҡлаусы ҡумта”. Улар индуизмдың нигеҙен тәшкил иткән Ригведа гимндарында, иртә ислам әҙәбиәтендә лә осрай.

 

“Күп йылдар кешеләр араһында йәшәп, Зана бер һүҙ ҙә өйрәнә алмай. Тик бәйләнешһеҙ өндәр генә сығара . Үҙенә кейҙерелгән күлмәкте йыртҡылап ташлай. Биленә бәйләнгән сепрәккә генә риза була. Бик көслө һәм сыҙамлы. Йүгергәндә атты еткермәй. Йәйен-ҡышын үҙенең исемен йөрөткән шишмәлә йыуына. Дөйөм алғанда, Зана тулы мәғәнәһендә кеше була алмай. Ләкин… кеше әсәһе була! Зана бер нисә тапҡыр ауырға ҡала һәм бала таба. Яңы тыуған балаларын һалҡын шишмә һыуында йыуындыра. Метис балалар һалҡын ваннаны күтәрә алмай, үләләр. Аҙаҡ ауыл кешеләре Зананан тыуған балаларын тартып алып, үҙҙәре ҡарай. Уның ике улы, ике ҡыҙы аҡыл һәм физик яҡтан бер аҙ сәйерерәк була, әммә хеҙмәткә, йәмғиәт тормошона яраҡлы кеше булып һанала. Дағстанда ҡар ҡатыны тоҡомдары әле лә йәшәй”.

 

Үкенескә ҡаршы, Алпамыша, ҡар кешеләре феноменын Рәсәйҙә әлегә етди өйрәнгән фән тармағы юҡ.