Тормош һабаҡтары. 9 класс: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
672 юл:
===Республика эсендә билдәләнгән юбилейҙар===
Юбилейҙарға күренекле шәхестәрҙең, әйтәйек, Салауат Юлаев, Зәки Вәлиди, Таһир Күсимов, Муса Мортазин, Муса Гәрәев, Даян Мурзин һәм ил, республика күләмендә билдәле шәхестәрҙең, яҙыусыларҙың, дәүләт эшмәкәрҙәренең, ғалимдарҙың, артистарҙың, рәссамдарҙың һәм башҡа күренекле әһелдәрҙең түңәрәк йәштәре тулыу көнөн билдәләү инә.
===Яҡташ шәхестәрҙең юбилейҙары===
Республика күләмендә билдәләнгән юбилейҙарҙан тыш яҡташ-шәхестәрҙең һәм шулай уҡ район, ауыл йәки хатта үҙ мәктәбең кимәлендә лә абруйлы шәхестәрҙең юбилейҙарын билдәләү — бик изге, маҡтауға лайыҡлы сара.
Әйтәйек, Советтар Союзы Геройҙары, Социалистик Хеҙмәт Геройҙары, Дан ордендары кавалерҙары, ижад әлкәһендә билдәле булған рәссам, композитор, яҙыусы, артист яҡташтарҙан тыш, абруйлы, ихтирамлы уҡытыусы, ауылдаш, хатта мәктәптәштең юбилейын билдәләү ҙә мөһим. ===Ваҡиға===
Бер мәктәптә ҡасандыр ошо мәктәп уҡыусыһы булған һәм оҙаҡ йылдар колхозда эшләгән, иң ауыр йылдарҙа ауылдаштарына ихтирамлы, ярҙамсыл кешенең, өлкән йәштәге колхозсы ағайҙың юбилейын билдәләнеләр. Матур әҙерләнгәйнеләр.
Ағайҙың Бөйөк Ватан һуғышында күрһәткән батырлыҡтары, тыныс тормош ваҡытында ауылдағы фиҙәҡәр эшмәкәрлеге яҡтыртылған гәзит сығарғандар. Уның тураһында иҫтәлектәр, төрлө фәһемле ваҡиғалар, шулай уҡ тормошонан мәҙәктәр йыйылған. Йәш саҡтағы фотоларын матурлап теҙеп элгәндәр, ғаилә ағзаларының бөтөнөһөн дә ҡунаҡҡа саҡырғандар. Ауылдаштары араһынан теләгән береһе сығып уның хаҡында матур иҫтәлектәр һөйләне, ихлас ҡотланылар. Кисәнән алда мәктәп уҡыусыларының көсө менән хужалыҡ бүлгән аҡсаға ул ағайҙың йорт-ҡураһын ипкә
килтереп ҡуйғандар. Бик тә ихтирамлы өлкән кешене шулай ҙурланылар. Ул күҙҙәрендәге йәш бөртөктәрен һөртә- һөртә: «Мин һуғыш ваҡытында Еңеү көнөндә бер иланым. Һуғыштан һуң, тыуған ауылым тупрағына аяҡ баҫҡас, иланым. Эле һеҙ ҡыуаныстан илатаһығыҙ, балалар. Ошо шатлыҡ йәштәрем һеҙгә рәхмәтем булһын!» — тине был юбилейҙы әҙерләгән, ойошторған уҡыусыларға.
Бик тулҡынландырғыс, ихласлыҡ һәм йылылыҡ бөркөлөп торған фәһемле кисә булды был.
Юбилейҙар билдәләгән саҡта, шәхестәрҙең уңыштарын һанап сығыу менән генә сикләнмәгеҙ, ә уның көрәш юлдары хаҡында күберәк мәғлүмәт йыйығыҙ. Иҫәндәрҙең тантанаһын билдәләгән саҡта, үҙенән дә шул хаҡта һөйләтегеҙ. Юбилейҙар шуныһы менән әһәмиәтле.
===ЭШ
*Дәрестә берәй юбилейға арнап кисә үткәрегеҙ. Сценарий төҙөгөҙ. Ҡотлау һүҙе яҙығыҙ. Юбиляр хаҡында мәғлүмәт туплағыҙ. Ҡанатлы һүҙҙәр, мәҡәлдәр яҙып әлегеҙ.
==Мәҡәлдәр
*Алтынға тут төшмәй.
*Дан килер ҙә китер, яҡшы исем атанан улға етер.
*Кешенең хөрмәте үҙ ҡулында. ==БАШҠОРТТАРҘА КҮҘӘТЕҮСӘНЛЕК ҺӘМ ҒИЛЕМ==
Башҡортостан ғәжәйеп үҙенсәлекле ерҙәрҙе биләй. Республикабыҙ көньяҡтан алып төньяҡҡа тиклем 550 километр оҙонлоҡҡа һуҙылһа, көнбайыш менән көнсығыш сиктәрен тоташтырһаң, 400 километр була. Ошо араларҙың майҙаны 1430600 кв. км-ҙы тәшкил итә. Майҙан уртаһынан 2 мең километрға һуҙылған Урал тауҙары үтә. Беҙҙең даныбыҙ, ғорурлығыбыҙ булған был тау бик олпат, боронғо. Ошо тау Европа менән Азияны тоташтыра.
Донъяның ике ҡитғаһы араһында торған Уралтауҙың тәбиғәте, йәнлектәр донъяһы ғәжәйеп үҙенсәлекле. Башҡорттарҙың милли һыҙаттарынан, әйтәйек, сәнғәтенең, йыр-моңоноң, ижадының байлығы, халыҡтың йор һүҙле, шаян, шуҡ булыуы, ҡунаҡсыллығы тәбиғәтебеҙҙең байлығына, һоҡланғыс матур төбәктәрҙең күплегенә, ерҙең уңдырышлы булыуына бәйле. Башҡортостан ере яу менән килгәндәрҙең дә, донъяның бер тарафынан икенсе тарафына үтеүселәрҙең дә юлында ята. Халҡыбыҙҙың ижади тормошон байытыуҙа уларҙың да йоғонтоһо булмай ҡалмай, әлбиттә. Зирәк аҡыллы, һәр гүзәллеккә иғтибарлы һәм отҡор башҡорт халҡы үҙ ере аша үткән ят кешеләрҙән төрлө һәнәрҙәргә өйрәнеп ҡалыр булған. Һундар ҙа, Үкенескә ҡаршы, фәндең төрлө өлкәһендә эшләгән ғалимдарыбыҙҙың күбеһе, туған телен белмәгәнлектән, үҙ халҡының ғилеменә иғтибар итмәй.
Был йәһәттән геолог- ғалимдар Миңнеәхмәт Моталов менән Диҡҡәт Бураҡаев һәм медик-ғалим Вәрис Ғүмәров, философ Дамир Вәлиев, биолог Сәфәр Йәнтүрин ғына бер аҙ байҡау яһаған.
Бәлки һеҙ, уҡыусылар, үҙ халҡыбыҙ ғилемен ныҡлап тикшерерһегеҙ. Ундай хеҙмәттең башҡорт халҡы өсөн генә түгел, ә кешелек донъяһы өсөн дә файҙалы яҡтарын табып, донъя кимәленә күтәрерһегеҙ. Әле был дәреслектә башҡорт халҡының күҙәтеүсәнлеге һәм ғилеме хаҡында ҡыҫҡаса ғына мәғлүмәттәр бирәбеҙ. Тәрән мәғлүмәттәр өсөн белгес булырға һәм махсус уның менән шөғөлләнергә кәрәк. Был мәғлүмәттәребеҙ һеҙҙең иғтибарығыҙҙы йәлеп итеү һәм башлап йүнәлеш биреү өсөн килтерелә. ===Йолаларҙа ғилми фекерләү сағылышы===
Ҡайһы бер ғалимдар, йолалар тәбиғәт алдындағы көсһөҙлөктән килеп сыҡҡан, тип фараз итәләр. Беҙҙең фекеребеҙсә, киреһенсә булырға тейеш. Әгәр халыҡ үҙенең йолалары менән тәбиғәт күренешенә үҙгәреш индерергә, бәләгә тарыусыларға ярҙам итергә, ауырыуҙарҙы һауыҡтырырға ысулдар таба икән — ни эшләп ул үҙен тәбиғәт алдында көсһөҙ тойһон? Киреһенсә, тәбиғәт серҙәрен аңлап, уның менән элемтәгә инмәйме икән?
*Мәҫәлән, «Ямғыр теләү» йолаһы.
Был йола ярайһы уҡ ҡатмарлы башҡарыла. Оҙаҡ ваҡыт әҙерлек талап ителә. Ололарҙың раҫлауынса, ысынлап та, ошондай йоланан һуң ямғыр яуыр булған. 1993 йылда Ейәнсура районында «Тормош һабаҡтары» предметын уҡытыу буйынса конференция үткәрелде. Сирғол урта мәктәбе уҡыусылары яланға сығып, сағыштырмаса ябай ғына итеп Ямғыр теләү йолаһы башҡарҙы. Шул ваҡытта, ысынлап та, ямғыр яуып ебәрҙе.
Ямғыр теләү йолаһы, ғәҙәттә, йылдың ҡоро килгән саҡтарында, оҙаҡ ваҡыттар ямғыр яумай, ер һыуға сарсап, мал-тыуар, ҡош-ҡорт йонсоп, кешеләр интегеп киткән саҡтарҙа, аҡһаҡалдарҙың хәл итеүе буйынса үткәрелгән. Ямғыр теләү йолаһына сығыр алда, әҙерлек осоронда сабыйҙарҙы имеҙеүҙән ташлатыу, быҙауҙарҙы, бәрәстәрҙе инәһенән айырыу сараларын шул көнгә тура килтерәләр. Ауылда усаҡ-мейестәрҙең утын һүндерәләр. Мөрйәләрҙе тығалар.
Ҡырға бөтөн ауыл сыға. Мал салалар, ҡанын ергә һибә-һибә:
Ямғыр булып ҡайт!
Ямғыр булып ҡайт!
Бабайҙар, әбейҙәр намаҙ уҡый. Тәңренән, Аллаһы Тәғәләнән ямғыр һорайҙар. Ҡорбан ите ашағас, һөйәктәрен, эт теше теймәҫ элек, ергә күмәләр. Йәштәр, үҫмерҙәр итәк-итәк таш килтереп һыуға ырғыталар ҙа былай тиҙәр:
Ямғыр, яу, яу;
Беҙгә аслыҡ килмәһен,
Астан халыҡ үлмәһен,
Ваба кеүек сирҙәрҙе Халыҡ һис бер күрмәһен!
Яу, яу, ямғырым!
Ташып сыҡһын ярҙарҙан Юлаҡ аҡһын юлдарҙан,
Ямғыр, яу, яу!
Был ваҡытта малайҙар әсе итеп һыҙғырып, һамаҡлауҙы дауам итә:
Яу, яу, ямғырым,
Балыҡ башы бирермен.
Балыҡ башы алмаһаң,
Тәкә башы бирермен.
Тәкә башы алмаһаң,
Тана башы бирермен.
Һыу буйындағыларҙың бөтөнөһө лә йылғанан һыу һибешәләр, ҡысҡырышалар, көлөшәләр йәки күмәкләшеп һамаҡлайҙар.
Күҙ алдына килтерәйек әле. Бабайҙар, әбейҙәр намаҙ уҡый. Имеүҙәрен ташлатҡан сабыйҙар илай. Инәләренән айырған бәрәстәр, быҙауҙар баҡырыша. Һөйәктән мәхрүм ҡалған эттәр, ҡан еҫен тойоп, сыйнай. Үҫмерҙәр, йәштәр, һыу һибешеп, ҡысҡырышалар. Малайҙар әсе итеп һыҙғыра. Ошо ғәҙәти булмаған тауыш, бәлки, ысынлап та, йолалар тәбиғәткә тәьҫир итәлер. Был йола, бәлки, ысынлап та, тәбиғәттең берәй серен белгәнгә башҡарылалыр һәм болот тартыу, ямғыр яуҙырыу көсөнә эйәлер? Юғиһә, ул йола киң таралмаҫ һәм әлегәсә башҡарылмаҫ ине.
*Өй туйлаусыға алғыш. Кеше күңелендәге ихласлыҡ, яҡшы теләк, күңелгә ятышлы татлы һүҙҙәр ыңғай тәьҫир итә.
Оло быуын кешеләренең раҫлауынса: «Кеше күңелендәге ихласлыҡ, изге нур булып, кешенең булмышынан, бигерәк тә күҙҙәренән, һирпелеп, бөркөлөп торор, ти. Ул күҙгә күренмәҫ, әммә йылылығы тойолор нур булып тирә- йүнгә таралыр, ти. Күңел яҡтылығы менән тулған ерҙәрҙән ҡара нурҙар ҡурҡып ҡасыр, ти». Шуның өсөн һәр яңы нәмәне ҡотлатырға тип, изге күңелле кешеләрҙе саҡырып алыр булғандар. Яңы йорт һалып сыҡҡас та ошо йола башҡарылған. Йорт хужаһы ҡунаҡтарҙың ихласлығынан һуң үҙе лә тыныслана, ҡәнәғәт була, йортонда яҡты нурҙар балҡып торорона инана. Ҡотло булһын йортоғоҙ,
Баллы булһын ҡортоғоҙ,
Бөтмәҫ булһын балығыҙ,
Үрсеп торһон малығыҙ.
Имен донъя көтөгөҙ,
Ипле тормош көтөгөҙ,
Һау-сәләмәт булығыҙ,
Бала-саға, көллөгөҙ!
Халыҡ өй урыны һайлауға айырым иғтибар бүлгән. Әйтәйек, буласаҡ өй нигеҙенә бесәй ебәреп ҡарағандар, йә булмаһа ат етәкләп үткәндәр унан. Ҡотһоҙ урындан бесәй урап үткән, ат та ул яҡҡа ыңғайламаған.
*Ҡот ҡойоу. Кеше берәй нәмәнән ныҡ ҡурҡһа, ҡаты ҡайғы баҫһа, һағынһа, яуапһыҙ мөхәббәт утында янһа, «йөрәге тая» тигәндәр боронғолар. «Тайған йөрәкте» урынына кире ҡайтармаһаң, кешенең ауырыуға һабышып китеүе ихтимал. Шуның өсөн, мотлаҡ ҡот ҡойоп, ҡот ҡайтарырға кәрәк тигәндәр.
Ҡот ҡойоу тәртибен тотош шартына килтергәндәр. Ә тәртип былай булған:
Өйҙәге тишек-тошоҡ урындарҙы тотош ҡаплағандар, мейес йүшкәһен тыҡҡандар, тәҙрә ҡормаларын ҡорғандар. Ҡот ҡойғанда, кеше инеп ҡамасаулап йөрөмәһен һәм ҡото осҡан кешенең иғтибары ситкә йүнәлмәһен, тауыш- фәлән ишетелмәһен өсөн, шундай саралар күрелгән.
Ауырыуҙың өҫтөнә, тотош кәүҙәһен ҡапларлыҡ итеп, аҡ сепрәк бөркәгәндәр. Калҡын һыу һалынған һауытҡа табала иретелгән аҡ ҡурғашты уттан алған көйө генә ҡойоп ебәрәләр. Шомло тынлыҡта ниҙер көтөп ултырған ауырыу шыж-ж-ж иткән тауышҡа ҡапыл тертләп китә. Сөнки ҡот ҡойоусы уны көтөлмәгәндә башҡара. Шыжлау тауышының ҡасан ишетелерен ауырыу белмәй ҡалһын өсөн, ҡот ҡойоусы былай тип һамаҡлап тора:
Бисмиллаһи-рахмани-рахим.
Ҡорайт, ҡотом, ҡорайт, ҡотом!
Кил, ҡотом, кил, ҡотом!
Илдән осһаң, илдән кил!
Эттән осһаң, эттән кил!
Малдан осһаң, малдан кил!
Ҡоштан осһаң, ҡоштан кил!
Быуҙан осһаң, һыуҙан кил!
Кил, ҡотом, кил, ҡотом!
Ағын һыуҙай ағып кил!
Аҡ балыҡтай йөҙөп кил!
Кил, ҡотом, кил, ҡотом!
Айғыр булып кешнәп кил,
Ҡолон булып сыңрап кил,
Үгеҙ булып үкереп кил!
Һыйыр булып мөңрәп кил!
Ҡарға булып ҡарҡылдап,
Сәүкә булып сәркелдәп,
Ҡоҙғон булып ҡорҡолдап
Кил, ҡотом, кил, ҡотом!
Ағын һыуҙы йөҙөп сыҡ,
Бөтәһен дә уҙып сыҡ!
Ишектән дә кил, ҡотом!
Тишектән дә кил, ҡотом,
Кил, ҡотом, кил, ҡотом!
Был дауалау юлы элек-электән файҙаланылған. Ҡурҡыуҙы яңынан тертләтеү юлы менән дауалау ыңғай һөҙөмтә биргән. Инаныу, ышаныс, әлбиттә, сирҙе еңергә ярҙам иткән.
Ауылығыҙҙағы йәки яҡын-тирәләге халыҡ табибынан берәй дауалау ысулы ҡарағыҙ. Үҙегеҙҙең арала мейе төшөрткән, быуын ултырттырған кешеләр бармы? Халыҡ табиптары булһа, ундай оҫталыҡтың кемдән мираҫ булып ҡалғанын һорашығыҙ.
===Мәҡәл===
*Арбауын белһәң, ҡара йылан да ҡарышмай.
==Башҡорт халыҡ медицинаһы==
Башҡорт халыҡ медицинаһына халыҡ традицияһын өйрәнеүсе ғалимдар ҙа, тарихсылар ҙа, Башҡортостан ерендә тыуып-үҫкән йәки уны өйрәнгән яҙыусылар ҙа иғтибар иткән. Башҡорт халыҡ медицинаһы тураһында тәүге мәғлүмәттәр П.С. Паллас (1773), И.Г. Георги (1779), И.И. Лепехин (1802) хеҙмәттәрендә бар.
Табиплыҡ менән, нигеҙҙә, ҡатын-ҡыҙҙар шөғөлләнгән. Халыҡ араһында дауалау хеҙмәтен быуын ултыртыусылар, үлән менән дауалаусылар, имсе-бағымсылар, сөннәткә ултыртыусылар, кендек әбейҙәре күрһәткән.
Улар үҙҙәренең белемен, тәжрибәһен быуындан быуынға тапшырған. Күп ауырыуҙарҙың сәбәбе дөрөҫ туҡланмау, һыуыҡ тейҙереү, көс төшөү, кеше башына төшкән ҡайғы- хәсрәт арҡаһында килеп сыға, тип аңлатылған.
Нәҫелдән килгән һәм төрлө йоғошло ауырыуҙар тураһында ла халыҡҡа билдәле булған. Халыҡ медицинаһы менән дөрөҫ дауалау өсөн ауырыу кешене тәрбиәләүгә (туҡлыҡлы аш ашатыуға, торлаҡтың йылы булыуына, йылы мөнәсәбәткә) ҙур әһәмиәт бирелгән.
Ауырыу кеше янына, бигерәк тә сабый бала эргәһенә ят кешене ебәрмәгәндәр, күҙ тейеүҙән һаҡлағандар. Дауалау төрөнә инандырыу, ышандырыу, өшкөрөү, доға уҡытыу, ырымлау һәм башҡалар ингән.
Шифалы үҫемлектәрҙе (100-гә яҡын төрө булған) файҙаланғандар. Андыҙ, мәтрүшкә, ирәүән, кейәү үләне һәм башҡалар киң таралған.
Ҡымыҙ, ҡорот, бал, һары май, йылҡы ите, ҡаҙ майҙары, бурһыҡ ите һәм майы ҡулланылған. Баш әйләнеү, ҡолаҡ шаулау, баш ауыртыу кеүек оҙайлы ауырыуҙарҙы дауалау өсөн һөлөк ҡулланғандар.
Халыҡ медицинаһында аҡ һәм ҡыҙыл балсыҡ, әсеүташ, күк таш, аҡбур, кальцит, ләм, нефть, көкөрт һәм башҡа нәмәләр файҙаланылған.
Май-июнь айҙарында үлән төнәтмәһенә ултырыу, йылы ҡомға күмелеү киң таралған. Ошолар менән бер рәттән тән һылау (массаж) башҡарылған. Янғантау, Красноусол, Ассы шифаларын халыҡ элек-электән белгән, файҙаланған. Киптереп онталған кейәү үләне, мәтрүшкә, имән ҡайыры, яңы өҙөлгән юл япрағы, йод үләне менән яра-йәрәхәтте эшкәрткәндәр.
===Аш-һыу менән дауалау===
Башҡорт халҡы тәбиғи ысул менән дауаланған. Бындай дауалау ысулына аш-һыу ҙа инә.
*Йылҡы ите — башҡорт халҡының иң яратҡан ите. Әйтеп үтеүебеҙсә, башҡорт халыҡ медицинаһын медик- ғалим Вәрис Ғүмәров өйрәнә. Ул, мәҫәлән, былай тип яҙа: «Аҡһаҡалдарҙың фекеренсә, һимеҙ йылҡы ите менән дауамлы туҡланған кеше һыуыҡ тейеүгә бирешеп бармай, өшөмәй. Һуңғы йылдарҙа үткәрелгән ғилми тикшеренеүҙәр шуны күрһәтә: йылҡы итендә һәм майында май кислоталары башҡа хайуан майҙарынан ныҡ айырыла, улар тиҙерәк үҙләштерелә.
Тимәк, йылылыҡ та, энергия ла күберәк бүленә. Ошо хәл кешене һыуыҡҡа сыҙамлыраҡ итәлер ҙә. Әлбиттә, халыҡтың был күҙәтеүен тәрәнерәк өйрәнеү кәрәктер. «Әгәр иҫбат ителә ҡалһа, йылҡысылыҡты арттырып, илебеҙҙең үтә һалҡын региондарында эшләүселәрҙе йылҡы ите менән тәьмин итеү тураһында уйларға мөмкин булыр ине». Медицина фәндәре кандидаты Вәрис Ғүмәровтың «Башҡорт халыҡ медицинаһы»* тигән хеҙмәтендәге ҡиммәтле фекерҙәргә иғтибар итерҙәрме-юҡмы, әммә халҡыбыҙҙың йәшәү рәүеше йылҡы итенең был үҙенсәлеген күптән иҫбат иткән. Ҡан баҫымы юғары булһа, йылҡы ите ашатҡандар, йылҡы һурпаһы эсергәндәр. Баланың буйға үҫеүе тотҡарланһа, йылҡы итенең елек майын ашатҡандар. Әммә үтә һимеҙ итте лә хупламағандар, күҙ күреүенә кире тәьҫир итә тигәндәр.
Йылҡы ите яҡшы үҙләштерелһен өсөн, һурпаны мотлаҡ ҡоротлап эскәндәр.
*Ҡымыҙ. Был ғәжәп эсемлектең файҙаһы тураһында тиҫтәләрсә хеҙмәт баҫылып сыҡты. Уны һаман өйрәнәләр. Күренекле ғалим, яҙыусы һәм врач Владимир Даль: «Ҡымыҙҙы алмаштырырлыҡ башҡа бер ниндәй ҙә эсемлек тә, ашамлыҡ та табыу мөмкин түгел», — тип яҙа. Бөйөк рус яҙыусылары Л.Н. Толстой, В. Даль һәм башҡа бик күптәр үҙҙәренең һаулыҡтары менән ҡымыҙға бурыслылар, тип әйтеү һис тә яңылыш булмаҫ.
*Кәзә һөтөнән яһалған ҡымыҙ ҙа файҙалы. Ғалимдарҙың фекеренсә, әсә һөтөнә иң яҡыны — бейә һөтө менән кәзә һөтө.
*Һары май. Бары май менән дауалау ысулы ла халҡы- быҙҙа борон-борондан килә. Әйтәйек, күҙ йәшкәҙәй башлаһа, уймаҡҡа иретелгән май һалып лепкә тапҡырына ҡаплағандар. Йүткергән саҡта, иртән ас ҡарындан иретеп май бирер булғандар. Тән боҙолһа, май иретеп, йылылай ғына һөрткәндәр. Эс ҡатҡанда йәки газ-колика йонсотҡанда ла, эсәктәрҙә паразит селәүсәндәр килеп сыҡҡанда ла һары май менән дауалағандар.
*Ҡороттоң файҙаһы ныҡлап тикшерелмәгән. Башҡорттар уны бик киң ҡулланған. Эренле яраны, ҡутырҙы ҡорот йәки эркет өҫтөндәге үңеҙ йәки ҡаҫмаҡ һөртөп бөтөргәндәр. Ҡорт, йылан саҡҡан урынға ла, йәш баланың кендеге уңалмаһа ла, ауыҙы ҡутырлаһа ла ҡорот һөрткәндәр. Һыуыҡ тейгәндә һурпаға йәки ҡайнар һыуға ҡорот татытып әсеүҙән дә яҡшыраҡ дарыу булмаған. Тамаҡҡа аш бармағанда, имеҙеүсе әсәнең һөтө кәмеһә лә ҡорот һыулап биргәндәр.
*Күбекмай. Ашҡаҙаны ауыртҡан, ашауҙан яҙған кешегә, йәш балаға күбекмай ашатҡандар. Күбекмайҙың дауалау үҙенсәлеге бөтөнләй тикшерелмәгән.
*Яңы һауылған һөт. Яңы һауылған һөт эсереп дауалау ҙа киң таралған. Ныҡ ябыҡҡанда, берәй төрлө ауырыуға бирешкән осраҡта, дауамлы сире булғанда, үҙәк көйгәндә, ағыуланғанда, буйға үҫеү тотҡарланғанда, һөт эсергәндәр. Һалҡын тейгән осраҡта бал ҡушып һөт эсергәндәр.
*Ҡатыҡ ашҡаҙанды таҙарта. Туҡлыҡлы ла, файҙалы ла. Аҙ ғына әсеңкерәгән ҡатыҡтан айран яһап эсеү һыуһынды ла ҡандыра, туҡлыҡлы ла була.
*Эркет һыуы (ҡорот һарҡытҡандан һуң ҡалған ҡатыҡ һыуы) менән баш йыуыу файҙалы. Борон башҡорттарҙың сәстәре бик ҡуйы, ә ҡатын-ҡыҙҙарыныҡы оҙон булған. Эркет шулай уҡ ашҡаҙан ауырыуын да дауалай. Ашауҙан яҙған кешеләргә лә аҙлап ҡына эркет эсереп дауалағандар. Эркет һыуының файҙаһы ҙур, әммә тикшерелмәгән.
Был ашамлыҡтарҙың бөтөнөһөн дә фәнни күҙлектән ныҡлап тикшерергә һәм халыҡҡа еткерергә кәрәк.
Вәрис Ғүмәров үҙенең китабында түбәндәге ашамлыҡтар хаҡында ла яҙа: «Йүткереү йонсотҡанда, йылҡы, һарыҡ, ҡаҙ майы иретеп эскәндәр, ә дауамлы үпкә ауырыуы йонсотҡанда, бурһыҡ һәм айыу майы ла ҡулланылған. Тын юлдары, үпкә ауырыуында ошо майҙың береһен күкрәк тирәһенә һөртөп, массаж да яһағандар. Баш ауырыуы ныҡ йонсотҡанда, лепкә тапҡырына тауыҡтың эс майын ҡаплап яулыҡ бәйләгәндәр. Күк йүтәл менән йонсоған балаға күгәрсен ите ашатҡандар. Үт ташы ауырыуы йә гастрит булғанда, тауыҡ ашҡаҙанындағы лайлалы тиресәһен киптереп, онтап ашағандар. Һары ауырыуынан һауығыу өсөн йомортҡа һарыһы, һарғылт төҫтәге табан балығы ашарға кәңәш иткәндәр.(Ғумәров В. Башҡорт халыҡ медицинаһы. Өфө, 1991).
*Ашҡаҙаны ауыртҡан кешегә ыумас эсергә кәңәш иткәндәр. Ыумасты ҡоротлап эсеү айырыуса файҙалы. Аш үтмәй ауырыған кешегә лә шулай ашарға кәңәш ителгән.
Аш-Һыу менән дауалау иң дөрөҫ дауалау юлдарынан һаналған. Сөнки һәр халыҡтың үҙ милли ашы була. Кеше организмы быуаттар буйы уға өйрәнә, күнегә. Төрлө ауырыуҙарға ҡаршы сынығыу ҙа шул ризыҡтан алынған файҙалы матдәләр аша бара. Кеше үҙ мөхите ризығынан йәшәү сығанағы ала.
===Ваҡиға===
*Икенсе миҫал. Илебеҙҙең төньяҡ-көнсығыш төбәктәрендә йәшәгән халыҡтар араһына рустар күпләп күсә башлағас, интернаттар, балалар баҡсалары асылып, ненец, чукча, яҡут һәм башҡа милләт балалары ла рус балалары менән бергә ошо балалар учреждениеларына йөрөй башлай. Уларҙы балалар баҡсаһы балалары өсөн төҙөлгән ғәҙәттәге меню буйынса ашаталар. Әммә рус балаһы һап- һау, ә ерле халыҡ балалары бик йыш ауырый башлай. Уларға ят ризыҡ килешмәй.
Күренекле ғалим-врач, халыҡ медицинаһын өйрәнеүсе Д.С. Джарвис (АҠШ, Вермонт) «...халыҡ медицинаһының төп дауалау принцибы — һәр кеше үҙенең милли үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып туҡланырға тейеш, тип иҫәпләй», — тип яҙа үҙенең хеҙмәтендә.
Тимәк, башҡорт халҡы ауырыуҙарҙы үҙ ризығы менән дауалау юлын дөрөҫ уйлап тапҡан, тип әйтергә була.
Башҡорт халҡының дауалау төрҙәренең ҡайһы берҙәрен профессиональ медицина терминдары менән атағанда түбәндәгесә булыр ине:
*көнкүреш физиотерапияһы — ыуыу, һылау (массаж), йылытыу, ҡыҙыныу, ләм, шифалы батҡаҡ, тирләтеү, бил тапатыу, үлән мунсаһы;
*хирургик ярҙам — мейе ултыртыу, һөйәк һыныуын уңалтыу, быуын ултыртыу, тән бешеүҙән дауалау;
*гинекологик ярҙам — бала тапҡан саҡта ярҙам күрһәтеү, бала тапҡанда, бала тапҡандан һуң ярҙам күрһәтеү, балаға уҙа алмаған ҡатындарға ярҙам итеү;
*фитотерапия — шифалы үҫемлектәр менән дауалау;
*психотерапия — өшкөрөү, ышандырыу, инандырыу.
Быларҙан тыш, иң мөһиме — башҡорт халҡы балаларын бәләкәйҙән төрлө күнекмәләр менән сыныҡтырыу яйын ҡараған.
Ырымбур губернияһындағы йәшәгән халыҡтарҙың көнкүрешен яҡшылап өйрәнгән ғалим Василий Макарович Черемшанский (1821 —1869) башҡорттар тураһында былай тип яҙа: «Башҡорттар мыҡты кәүҙәле, эре һөйәкле, күбеһе киң яурынлы һәм иң ауыр шарттарҙы ла еңеп сығыуға һәләтле: киң таралып киткән ауырыуҙарҙы еңел үткәрәләр; был яҡтарҙа йәшәгән башҡа халыҡтар менән сағыштырғанда, мәҫәлән, тапма йәки шундай рус халҡы араһында ғәҙәттәге күренешкә әйләнгән һыуыҡ тейеүҙән башланған ауырыуҙарға бирешмәйҙәр. Был, күрәһең, уларҙың ауыр шарттарҙа йәшәүҙәренән киләлер, улар тәбиғәттең аяуһыҙлығын еңел үткәреп өйрәнгәндәрҙер».
Бик күп авторҙар башҡорттарҙың сыҙамлылығы, оҫталығы төрлө күнекмәләргә бәләкәйҙән өйрәнеүҙән, халыҡ медицинаһын оҫта файҙалана белеүҙән киләлер, тигән фекер әйтәләр.
==Ит әҙерләү тәртибе==
Башҡорт халҡы малды мөмкин тиклем тертләтмәй, үҙенә һиҙҙермәй, мал күҙенә ҡарамай салған. Салыу ҡанын ағыҙған. Шул саҡта ит йомшаҡ, татлы була.
Иттән талаҡ һәм лимфатик төйөрҙәр алып ташланған. Был дөрөҫ, сөнки улар һаҡлағыс (барьер) функцияһын үтәй һәм уларҙа микробтар, башҡа зарарлы матдәләр ==Көнкүреш тәрбиәһе==
Башҡорт халҡының тормошона ҡағылған яҙмаларҙа уларҙың таҙа, бөхтә йәшәүе тураһында фекерҙәрҙе йыш ҡына осратырға мөмкин. Яҙыусы Лев Толстой оҙаҡ ваҡыттар башҡорттар араһында йәшәгеләп, дауаланып алған, М.В. Авдеев ҡымыҙ эсергә килгеләгән. Улар ҙа, башҡалар ҙа башҡорттарҙың йорт-ҡураһының, ишек алдарын, түшәнер-яҫтаныр ҡаралтыһын таҙа тотоуҙары тураһында яҙып ҡалдырғандар. Сүпте бер ваҡытта ла урамға ташламағандар, киреһенсә, йорт тапҡырын таҙартып, һепереп алғандар. Кер һыуын, йыуынты һыуҙы яҡын-тирәгә, асыҡ урынға түкмәгәндәр. Йылғала әйбер йыумағандар. Йылға буйында һыуҙы ситкә алып ҡына йыуыр булғандар.
Ғалим Вәрис Ғүмәровтың «Башҡорт халыҡ медицинаһы» тигән хеҙмәтендә «Халыҡ гигиенаһы» тигән махсус бүлек бар. Һеҙгә был мәҡәләне тәҡдим итәбеҙ.
Торлаҡ гигиенаһы. Башҡорттар йәшәр өсөн урынды, елдәр йүнәлешен иҫәпкә алып, ҡалҡыуыраҡ ерҙән һайлаған. Ундай урын йышыраҡ бейек яры булған йылға буйҙарына тура килә.
Бындай һайлауҙа гигиеник мәғәнә булғанлығына шик юҡ. Сөнки яҡшы микроклимат тәьмин ителгән: һауа дымлы булмаған, тимәк, тапма биҙгәге (малярия) кеүек ауырыуҙар һирәк күҙәтелгән. Йәшәр өсөн урын һайлағанда, эстетик яҡ та иҫәпкә алынған. Л.Н. Толстой, Д.Н. Мамин-Сибиряк, башҡорттар йәшәү өсөн тәбиғәттең матур урынын һайлай, тип яҙғандар. Башҡорт халҡы тормошон яҡшы өйрәнгән күренекле музыка белгесе С.Г. Рыбаков: «Башҡорт рухы менән ҙур шағир», — тигән. Йәшәр өсөн тәбиғәттең иң гүзәл урынын һайлауы, йәйләү алдарында тау итәге йәйелеп китеүен дә билдәләп үтә ул.
Йәшәү урыны һайлағанда, ғәмәли яҡты ла күҙҙән ысҡындырмағандар. Ҡалҡыуыраҡ ерҙән тирә-яҡта туйынып йөрөгән малды күҙәтеүе уңайлыраҡ булған.
Башҡорт халҡында торлаҡтың ике (даими һәм ваҡытлы) төрө билдәле. Ваҡытлы торлаҡ йылы миҙгелдә йәйләүҙә төҙөлгән. Тирмә, япмалы арба, ҡыуыш йәйләүҙә ваҡытлы торлаҡ булған. Мал инмәһен өсөн, торлаҡ кәртә менән уратып алынған.
Ә ҡышҡы өйҙәр төҙөү өсөн материал булып — ағас, ә урманға ярлы ерҙә саман һәм тупраҡ хеҙмәт иткән. Элек башҡорт халҡының торлағы бүлмәләргә бүленмәгән. Боронғолар фекеренсә, торлаҡ иркен булырға тейеш. Өйҙө ҡойма менән уратыу һәм бейек ҡапҡа ҡуйыу ҙа һирәк булған. Бында халҡыбыҙҙың быуаттар буйы бер ни менән дә сикләнмәгән күсмә тормошта йәшәүенең сағылышы барҙыр.
Башҡорт ауылдарында элек ағас үҫтермәгәндәр. Быны аңлап була. Йылдың байтаҡ өлөшөн — яҙ менән йәйҙе йәйләүҙәрҙә, бай тәбиғәт ҡосағында үткәргән, шуға ла ауылда ағас ултыртып тормаған. Йылы миҙгелдә йәйләүҙә йәшәүҙең тағы бер ыңғай яғы бар: был осорҙа башҡорт ауылдары биологик яҡтан таҙарыу кисергән.
Йәйге кухняны ишек алдына төҙөгәндәр. Гигиеник яҡтан ҡарағанда, был, әлбиттә, ыңғай күренеш булған, өйҙә таҙалыҡ һаҡлауға ярҙам иткән, себен-тараҡан үрсеүгә сик ҡуйылған.
Халыҡ зиһене һикене (урындыҡты) өҫтөн күргән, үҙенә күрә рациональ яҡтарҙы тапҡан. Аҡһаҡалдар фекеренсә, һике бөгөлөп-һығылып тормай, шуға күрә унда йоҡлауы уңайлыраҡ — бил талмай. Быны балалар өсөн дә уңайлы тип иҫәпләгәндәр, сөнки умыртҡа бағанаһының кәкрәйеүенә юл ҡуйылмай.
Йәнә шул иҫәпкә алынған: белеүебеҙсә, һалҡын һауа аҫтан иҙән буйлап йөрөй. Ә һикелә аяҡтарҙы бөкләп ултырғанлыҡтан, табандан һыуыҡ теймәй. Ашағанда был бигерәк тә файҙалы. Сөнки ашағанда тән йылына, һыуыҡ тейҙереү ҡурҡынысы арта. Ә аяҡ бөкләп ултырғанда, был хәүеф юҡ.
Нәҡ ошо сәбәпле Баймаҡ, Хәйбулла, Әбйәлил райондарында һәм ҡайһы бер бүтән райондарҙа оло йәштәгеләр заманса торлаҡтарында ла һике менән хушлашырға теләмәй.
Һикенән башҡа тағы ла бер ятыу урыны — мейес артында һәндерә яһағандар. Ул үҙенә күрә дауалау урыны ла булған. Унда һыуыҡ тейгәндә, сирләберәк торғанда менеп ятҡандар. Элек башҡорт өйөндә, ғәҙәттә, форточка булмаған, кәрәк саҡта торлаҡты ишек асып йәки мейес аша елләткәндәр. Форточканы, һалҡын миҙгелдә йылы әрәм булмаһын өсөн, эшләмәгәндәр.
Башҡорт халҡында торлаҡ эсендә эт тотоу ғәҙәте булмаған, сөнки уны йоғошло ауырыу сығанағы тип иҫәпләгәндәр. Бик дөрөҫ ҡараш. Ысынлап та, эт-бесәй аша кешеләргә тиҫтәләрсә йоғошло һәм паразит ауырыуҙарҙың (ҡотороу сире, ҡырҡылсан тимерәү, ҡорсаңғы һ. б.) йоғоуы ихтимал.
Торлаҡтағы һауаны яҡшыртыу маҡсатында халыҡ үҙенсәлекле таҙартыу юлы тапҡан: артыш ботағы, кейәү үләне, мәтрүшкә төтәткәндәр. Ғаиләнең берәй ағзаһы ҡаты сирләгәндән йәки вафат булғандан һуң, бындай сафландырыу мотлаҡ булған. Был осраҡта һике, стеналар, иҙән һабынлап йыуылған, керҙе һелтелә ҡайнатып алғандар, кейем-һалымды яҡшылап елләтеп, ҡаҡҡандар.
Башҡорт халыҡ санитарияһында ла йорт бөжәктәре менән көрәшеү ысулдары булған. Себен булмаһын өсөн, тәҙрәләргә пәрҙә элеп, торлаҡты ҡараңғылағандар. Унан, үрҙә әйтелгәнсә, йәй аш ишек алдындағы аласыҡта, ә йәйләүҙәрҙә асыҡ һауала әҙерләнгән.
Тараҡанды бөтөрөү өсөн, уны ҡышҡы һыуыҡтарҙа ҡатырғандар, йәғни бер-ике көн күршеләрҙә йәки туғандарҙа йәшәп тороп, өйгә яҡмағандар.
Ҡандала юҡ итеү маҡсатында торлаҡты аҡ әрем яндырып төтәткәндәр. Унан йоҡлай торған ҡаралты тирәһенә аҡ әрем түшәгәндәр. Өй аҡлағанда, эзбизгә кәрәсин өҫтәлгән. Ҡандала ныҡ эйәләгән урынға кәрәсин менән аш тоҙонан эшләнгән «бутҡа» һөрткәндәр. Уны әҙерләү өсөн бер стакан кәрәсингә шул сама тоҙ һалынған.
Түбәндәге ысул иғтибарға лайыҡ: йәйләүгә сығыр алдынан торлаҡтың бер мөйөшөнә ҡырмыҫҡа иләүе һалынған. Йәйге осорҙа ҡырмыҫҡа ҡандалаларҙы ашап бөтөргән.
Йыландан һаҡланыу сараһы ла иғтибарға лайыҡ. Ҡыр-урманда ҡунырға тура килгәндә, ятыр урынды уратып ҡамыт, йүгән, дилбегә һалынған. Аҡһаҡалдар һөйләүенсә, йылан ат тире еҫенән ҡаса һәм йоҡлаған кеше эргәһенә килмәй. Халыҡтың ошо тәжрибәһенән сығып, ат тире еҫенә оҡшаш парфюмер шыйыҡса әҙерләү кәрәктер. Уның менән геологтар, ауыл хужалығы эшсәндәре, туристар ҡырҙа ҡунғанда файҙаланыр ине.
===Тән гигиенаһы===
Башҡорт халҡында тән гигиенаһына иғтибар ҙур булған. Йыуынғыстар һирәк ғаиләлә булған, ә күпселек халыҡ ҡомған файҙаланған. Байҙар баҙарҙан һатып алған һабындарҙы ҡулланғандар. Ә күпселек халыҡ һабынды үҙе әҙерләгән, малдың туңмайын ағас көлө һелтеһенә һалып ҡайнатҡан. Һабын өсөн ҡарағас һәм уҫаҡ көлө һелтеһе яҡшыраҡ тип иҫәпләнгән.
Аҙнаға бер тапҡыр мунса инергә тырышҡандар. Ҡәҙерле ҡунаҡ килгәндә, мунса яғыу ғәҙәте булған. Нигеҙҙә, ҡара мунса төҙөгәндәр. Аҡһаҡалдар фекеренсә, аҡ мунсаға ҡарағанда ҡара мунсала башҡа еҫ тейеү ихтималлығы аҙыраҡ.
Йәйләүҙәрҙә дөйөм йыуыныу өсөн кейеҙ менән ҡапланған ҡыуыштан файҙаланғандар. Йылға, күлдәрҙә һыу инеү ҙә ниндәйҙер кимәлдә тән гигиенаһын һаҡларға ярҙам иткән.
Ҡатын-ҡыҙҙар башты йыуыр өсөн һәр саҡ йомшаҡ һыуҙан — ҡар йәки ямғыр һыуынан файҙаланған. Сөнки, боронғолар фекеренсә, йомшаҡ һыу ҡулланғанда, сәс яҡшыраҡ һәм ҡуйыраҡ булып үҫә, ҡысытыу, ҡауаҡланыу һымаҡ күренештәр күҙәтелмәй. Хәҙерге медицина фәне лә быны раҫлай.
Башты йыуыр өсөн һабын түгел, ә нигеҙҙә, һелте, ҡатыҡ йәки ҡорот һыуы — эркет ҡулланылған. Уларҙан файҙаланыу ҙа сәсте таҙартыуға һәм сәс үҫеүгә ярҙам иткән.
Һелтене шулай ҡулланғандар: сәс һәм сәс төбөн һелте менән ныҡлап сылатҡандар, шунан бер нисә тапҡыр һелте менән йыуғандар.
Әсе ҡатыҡ файҙаланыуҙың да үҙенсәлеге булған. Башта шулай уҡ сәс һәм сәс төбөнә ҡатыҡ һөрткәндәр, шунан 15—20 минутҡа башҡа яулыҡ бәйләгәндәр. Шунан тәүҙә йылымыс һыу менән, артабан эҫелеге арттырыла барылған һыу менән йыуып алғандар.
Эркет файҙаланыу ҙа шулай уҡ башҡарылған. Аҡһаҡалдарҙың әйтеүенсә, ошондай тәрбиә арҡаһында, башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының сәстәре оҙон һәм ҡуйы булған.
Ирҙәр сәстәрен оҙон итеп үҫтермәгән, ҡырып торғандар. Ҡыҫҡа сәсте тәрбиәләү ҙә еңелерәк, эшләгән саҡта ҡамасауламай ҙа, ҡырып алып торған сәс ҡуйыраҡ та була, тигәндәр.
Төшкән, ҡойолған сәсте ташламағандар, яндырғандар. Шулай итмәгәндә, кеше баш ауырыуы менән яфалана, тип аңлатҡандар. Еткән тырнаҡ ҡайсы менән түгел, махсус үткер бәке-бысаҡ менән ҡырҡылған.
Һалҡын көндәрҙә юлға сығыр алда, биткә ҡаҙ йәки йылҡы майы һөрткәндәр. Был туңыуҙан, елһенеүҙән һаҡлаған. Оҙаҡ ваҡыт физик эш менән шөғөлләнгәндә, тән ҡатып китә. Был осраҡта мунса ингәндәр, йыуыныр алда тәнгә һары май йәки йылҡы майы һөрткәндәр. Шунан тирләп сабынып алғандан һуң, һабынлап йыуынғандар. Был гигиеник саранан һуң тән йомшара, һығылмалы була.
Ауыҙ тәрбиәләү шунан ғибәрәт: ашағас, йоҡонан торғас, яҡшылап сайҡау, тештәрҙе онталған ағас күмере менән йәки ваҡ аш тоҙо менән таҙартыуҙан торған.
Ҡайһы бер урындарҙа тештәр сөпрә (әсетке) менән таҙартылған. Тештәрҙе таҙартыу өсөн терпәкәй үләне тамыры менән ышҡығандар. Ауыҙҙан еҫ сыҡмаһын өсөн, мәтрүшкә ҡайнатмаһы менән сайҡағандар.
Элек ҡатын-ҡыҙҙар, бала-саға араһында һағыҙ сәйнәү ғәҙәте ныҡ таралған. Һағыҙҙы ылыҫлы ағас сайырынан йәки ҡайын туҙынан ҡайнатҡандар. И. И. Лепехин яҙыуынса (1802), башҡорттар ҡарағас сайырынан әҙерләнгән һағыҙҙы сәйнәүҙе файҙалы тип иҫәпләй: теш ҡаҙнаһы нығый, тештәр бер аҙ ағара. Унан тештәр ауырыуға бирешеп бармай, ауыҙ эсе таҙарып ҡала, еҫ килмәй.
Билдәле булыуынса, сайыр төрлө актив биологик матдәләргә, шул иҫәптән, микробтарға ҡаршы тора алғандарына, бик бай. Шуға ла уны сәйнәү файҙалы булған. Тик ҡайын туҙынан әҙерләгәнен оҙайлы ваҡыт сәйнәргә ярамай. Сөнки бындай һағыҙҙа аҙ миҡдарҙа булһа ла канцероген (яман шеш барлыҡҡа килтереүсе) матдәләр бар.
Һағыҙ әҙерләү түбәндәгесә булған: йәш ҡайын туҙын һыҙырып бик ваҡ ҡына итеп бүлгеләйҙәр ҙә яҡшылап майлайҙар. Майланған туҙҙы ҡалай кәнсиргә йәки суйынға тултыралар һәм талғын утта ҡайнаталар. Ҡара төҫкә ингән ҡатнашманы эҫе көйө һалҡын һыуға һалалар. Ҡатҡан һағыҙ ваҡ киҫәктәргә бүлгеләнә. (Һағыҙ ҡайнатыу ысулы «Ҡыңғырау» студияһы төшөргән 4-се видеокассетала бар — авт.)
Һуңғы йылдарҙа йәштәр резинка сәйнәү менән мауыға. Ул синтетик компоненттарҙан әҙерләнә. Уның зыяны бик ҙур.
Башҡорттар теш араһын таҙартыу өсөн артыш йәки селек һабағынан ҡулайлама яһағандар.
Башҡорт халыҡ медицинаһында косметик саралар ҙа билдәле.
Битте һипкел ҡаплаһа, кисен ятыр алдынан 10—15 минутҡа әсе ҡатыҡ һөрткәндәр, шунан йылы һыу менән йыуып алғандар. Быны бер нисә көн ҡабатлау ыңғай һөҙөмтә бирә. Керпек менән ҡашты ағас күмере менән буяғандар.
Тырнаҡтарға ҡына гөлөнән әҙерләнгән алһыу төҫлө буяу һалынған йәки төнгөлөккә гөл тажы һалынған. Гөлдөң япрағы менән сәскәһен, дегәнәк япрағына төрөп, төнгөлөккә әсетергә һалып ҡуйып та ҡулланғандар.
<!— — >
Туҡланыу гигиенаһы
Элек башҡорттарҙа аш әҙерләү өсөн шишмә һыуы иң яҡшы һыу тип иҫәпләнгән. Ул булмағанда, иртән иртүк алынған йылға һыуы ҡулланылған. Ҡышҡы осорҙа ҡар һыуынан файҙаланыу ҙа билдәле. Аҙыҡ әҙерләүгә тотонолған һыуға ҡарата төп талап — уның таҙа булыуы, ят тәм-еҫтең юҡлығы. Билдәле булыуынса, йылҡы малы теләһә ниндәй һыу әсмәй. Малдың ошондай ғәҙәтен белгәнгә күрә, ат эсмәгән һыуҙы кешеләр ҙә файҙаланмаҫҡа тырышҡан. Сәй ҡайнатыр өсөн йомшаҡ һыу ҡулланылған. Боронғолар фекеренсә, үтә татырлы һыу ашҡаҙан өсөн зарарлы. Татыр ашҡаҙан тиресәһенә ултыра, ауырыуға килтерә. Йомшаҡ һыуҙан ҡайнатылған сәй тәмлерәк була.
| |||